https://encyklopedia.dinozaury.com/api.php?action=feedcontributions&user=Taurovenator&feedformat=atom
Encyklopedia Dinozaury.com - Wkład użytkownika [pl]
2024-03-29T09:24:25Z
Wkład użytkownika
MediaWiki 1.31.1
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Teviornis&diff=32231
Teviornis
2024-03-28T17:33:18Z
<p>Taurovenator: /* Bibliografia */</p>
<hr />
<div> Opis w trakcie rozbudowy.<br />
{{DISPLAYTITLE:''Teviornis''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Michał Siedlecki]]<br />
|Korekta = <br />
|nazwa = ''Teviornis'' (tewiornis)<br />
|długość = 58 cm<ref name="Molina-Larramendi">Molina-Pérez, R. & Larramendi, A. (2019). "Dinosaur Facts and Figures: The Theropods and Other Dinosauriformes". wyd. Princeton University Press. </ref> <br />
|wysokość = 33 cm (w biodrach) <ref name="Molina-Larramendi"></ref><br />
|masa = 680 g <ref name="Molina-Larramendi"></ref><br />
|dieta = ? rybożerny<br />
|miejsce = [[Mongolia]] - Ajmak południowogobijski<br />
<small>([[formacja]] [[Nemegt]])</small><br />
|czas = {{Występowanie|69|67}}<br />
ok. 69-67 (??66,7<ref>datowanie U-Pb i spektrometryczne zębów tarbozaurów ze środkowej części formacji Nemegt wykazały, że ich wiek sięga ok. 66, 7, ale nie wiadomo dokładnie na jaką rozpiętość czasową mastrychtu rozciągają się pozostałe skały tej formacji. Podana wartość jest stosunkowo bezpieczna. Tanabe M., Aoki K., Chiba K., Saneyoshi M., Kodaira S., Nishido H., Mainbayar B., Tsogtbaatar K., Ishigaki S. 2023. Apatite U–Pb dating of dinosaur teeth from the Upper Cretaceous Nemegt Formation in the Gobi Desert, Mongolia: Contribution to depositional age constraints. Island Arc 32: e12488.</ref><br> ) [[Ma]]<br><br />
<small> [[późna kreda]] (wczesny (??późny) [[mastrycht]])</small><br />
|systematyka = [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Avialae]]<br />
<br />
[[Pygostylia]]<br />
<br />
[[Ornithothoraces]]<br />
<br />
[[Ornithuromorpha]]<br />
<br />
[[Ornithurae]]<br />
<br />
[[Neornithes]]<br />
<br />
?[[Neognathae]]<br />
<br />
?[[Pangalloanserae]]<br />
<br />
[[Anserimorphes]]<br />
<br />
?[[Presbyornithidae]]<br />
<br />
|grafika = Vegavis restoration.jpg<br />
|podpis = Rekonstrukcja przyżyciowa ''[[Vegavis]]''. Być może tewiornis wyglądał podobnie. Autor: El fosilmaníaco. [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vegavis_restoration.jpg]<br />
|PorównanieGrupa =<br />
|PorównanieDługość = <br />
|mapa = <br />
}}<br />
==Wstęp==<br />
''Teviornis'' to zagadkowy rodzaj ptaka żyjącego na terenach dzisiejszej Mongolii, pod koniec okresu kredowego.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
|{{V| ''Teviornis''}}<br />
| {{Kpt|Kurochkin, Dyke}} i {{Kpt|Karhu}}, [[2002]]<br />
|-<br />
|{{V| ''T. gobiensis''}}<br />
| {{Kpt|Kurochkin, Dyke}} i {{Kpt|Karhu}}, 2002<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
<br />
<references/></small><br />
<br />
[[Kategoria:Avialae]]<br />
[[Kategoria:Pygostylia]]<br />
[[Kategoria:Ornithothoraces]]<br />
[[Kategoria:Ornithuromorpha]]<br />
[[Kategoria:Ornithurae]]<br />
[[Kategoria:Neornithes]]<br />
[[Kategoria:Azja (ptaki)]]<br />
[[Kategoria:Mongolia (ptaki)]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik (ptaki)]]<br />
[[Kategoria:Kreda (ptaki)]]<br />
[[Kategoria:Mastrycht (ptaki)]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Teviornis&diff=32230
Teviornis
2024-03-28T17:33:04Z
<p>Taurovenator: Utworzono nową stronę " Opis w trakcie rozbudowy. {{DISPLAYTITLE:''Teviornis''}} {{Opis |Autor = Michał Siedlecki |Korekta = |nazwa = ''Teviornis'' (tewiornis) |długość = 58 cm<ref na..."</p>
<hr />
<div> Opis w trakcie rozbudowy.<br />
{{DISPLAYTITLE:''Teviornis''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Michał Siedlecki]]<br />
|Korekta = <br />
|nazwa = ''Teviornis'' (tewiornis)<br />
|długość = 58 cm<ref name="Molina-Larramendi">Molina-Pérez, R. & Larramendi, A. (2019). "Dinosaur Facts and Figures: The Theropods and Other Dinosauriformes". wyd. Princeton University Press. </ref> <br />
|wysokość = 33 cm (w biodrach) <ref name="Molina-Larramendi"></ref><br />
|masa = 680 g <ref name="Molina-Larramendi"></ref><br />
|dieta = ? rybożerny<br />
|miejsce = [[Mongolia]] - Ajmak południowogobijski<br />
<small>([[formacja]] [[Nemegt]])</small><br />
|czas = {{Występowanie|69|67}}<br />
ok. 69-67 (??66,7<ref>datowanie U-Pb i spektrometryczne zębów tarbozaurów ze środkowej części formacji Nemegt wykazały, że ich wiek sięga ok. 66, 7, ale nie wiadomo dokładnie na jaką rozpiętość czasową mastrychtu rozciągają się pozostałe skały tej formacji. Podana wartość jest stosunkowo bezpieczna. Tanabe M., Aoki K., Chiba K., Saneyoshi M., Kodaira S., Nishido H., Mainbayar B., Tsogtbaatar K., Ishigaki S. 2023. Apatite U–Pb dating of dinosaur teeth from the Upper Cretaceous Nemegt Formation in the Gobi Desert, Mongolia: Contribution to depositional age constraints. Island Arc 32: e12488.</ref><br> ) [[Ma]]<br><br />
<small> [[późna kreda]] (wczesny (??późny) [[mastrycht]])</small><br />
|systematyka = [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Avialae]]<br />
<br />
[[Pygostylia]]<br />
<br />
[[Ornithothoraces]]<br />
<br />
[[Ornithuromorpha]]<br />
<br />
[[Ornithurae]]<br />
<br />
[[Neornithes]]<br />
<br />
?[[Neognathae]]<br />
<br />
?[[Pangalloanserae]]<br />
<br />
[[Anserimorphes]]<br />
<br />
?[[Presbyornithidae]]<br />
<br />
|grafika = Vegavis restoration.jpg<br />
|podpis = Rekonstrukcja przyżyciowa ''[[Vegavis]]''. Być może tewiornis wyglądał podobnie. Autor: El fosilmaníaco. [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vegavis_restoration.jpg]<br />
|PorównanieGrupa =<br />
|PorównanieDługość = <br />
|mapa = <br />
}}<br />
==Wstęp==<br />
''Teviornis'' to zagadkowy rodzaj ptaka żyjącego na terenach dzisiejszej Mongolii, pod koniec okresu kredowego.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
|{{V| ''Teviornis''}}<br />
| {{Kpt|Kurochkin, Dyke}} i {{Kpt|Karhu}}, [[2002]]<br />
|-<br />
|{{V| ''T. gobiensis''}}<br />
| {{Kpt|Kurochkin, Dyke}} i {{Kpt|Karhu}}, 2002<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
<br />
<references/></small><br />
<br />
[[Kategoria:Avialae]]<br />
[[Kategoria:Pygostylia]]<br />
[[Kategoria:Ornithothoraces]]<br />
[[Kategoria:Ornithuromorpha]]<br />
[[Kategoria:Ornithurae]]<br />
[[Kategoria:Neornithes]]<br />
[[Kategoria:Azja (ptaki)]]<br />
[[Kategoria:Mongolia(ptaki)]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik (ptaki)]]<br />
[[Kategoria:Kreda (ptaki)]]<br />
[[Kategoria:Mastrycht (ptaki)]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Vouivria&diff=32229
Vouivria
2024-03-28T17:19:18Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div>{{DISPLAYTITLE:''Vouivria''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Marcin Szermański]]<br />
|Korekta = [[Maciej Ziegler]], [[Michał Siedlecki]]<br />
|nazwa = ''Vouivria'' (wuiwria)<br />
|długość = 14,6 m (osobnik młodociany) <ref name="Molina-Larramendi">Molina-Pérez, R., & Larramendi, A. (2020). "Dinosaur Facts and Figures: The Sauropods and Other Sauropodomorphs". Princeton University Press. </ref><br />
|wysokość = 4,4 m (w ramionach; osobnik młodociany) <ref name="Molina-Larramendi"></ref><br />
|masa = 9,2 t (osobnik młodociany) <ref name="Molina-Larramendi"></ref><br />
|dieta = roślinożerny<br />
|miejsce = [[Francja]] - Franche-Comté<br />
<small>([[formacja]] [[Calcaires de Clerval]] - ogniwo ?Tidalites de Mouchard)</small><br />
|czas = {{Występowanie|163.5|157.3}}<br />
ok. 163,5-157,3 [[Ma]] <br><br />
<small> [[środkowa jura|środkowa]] - [[późna jura]] (późny [[kelowej]] - środkowy [[oksford]])</small><br />
|systematyka =<br />
[[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Sauropodomorpha]]<br />
<br />
[[Sauropoda]]<br />
<br />
[[Macronaria]]<br />
<br />
[[Brachiosauridae]]<br />
<br />
|grafika = Vouivria NT.jpg<br />
|podpis = Rekonstrukcja przyżyciowa. Autor: Nobu Tamura. [[https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vouivria_NT.jpg]]<br />
|PorównanieGrupa = Brachiosauridae<br />
|PorównanieDługość = 4.6<br />
|mapa =<br />
<display_points type="terrain" zoom=5><br />
47°3′59.63′′N, 5°25′9.01′′E~Damparis, rejon Franche-Comté, [[Francja]]|<small>''V. damparisensis'' – [[holotyp]] (MNHN.F.1934.6 DAM 1 - DAM 42).<br><br />
</display_points><br />
}}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Vouivria'' to rodzaj wczesnego przedstawiciela [[Brachiosauridae|brachiozauryda]] żyjącego na terenie dzisiejszej Francji na początku drugiej połowy okresu jurajskiego<br />
<br />
==Lokalizacja i historia odkryć==<br />
Szczątki spoczywały w Damparis, pobliżu Dôle, w rejonie Franche-Comté. Dokładna lokalizacja skamieniałości znanych nauce od ponad 70 lat to 47°3′59.63′′N, 5°25′9.01′′E.<br />
Szkielet należący do ''Vouivria'' był pierwotnie przypisany do ''[[Bothriospondylus]] madagascariensis''. W literaturze znany był później pod nieformalną nazwą "francuski ''Bothriospondylus''" czy "zauropod z Damparis".<br />
Okaz znacznie różni się od typowego ''[[Bothriospondylus]] suffossus''. Dinozaur ten dostał własną nazwę w 2017 roku.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Plik: Humerus of Vouivria.png|300px|thumb|right|Kość ramieniowa. Autorzy zdjęcia: Philip D. Mannion, Ronan Allain, Olivier Moine. [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Humerus_of_Vouivria.png].]]<br />
[[Plik: Vouivria teeth.png|300px|thumb|right|Zęby. Autorzy zdjęcia: Philip D. Mannion, Ronan Allain, Olivier Moine. [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vouivria_teeth.png].]]<br />
[[Holotyp]] MNHN.F.1934.6 DAM 1 - DAM 42 to szkielet pochodzący od pojedynczego osobnika, na którego składa się: 5 zębów, środkowo-tylny kręg szyjny, tylna połowa [[trzon]]u środkowo-tylnego [[kręg]]u szyjnego, tylny kręg szyjny, środkowy kręg grzbietowy, środkowo-tylny kręg grzbietowy, wiele żeber, niekompletna k. krzyżowa, przedni kręg ogonowy, obie łopatki, prawa k. łopatkowo-krucza (''coracoid''), prawa k. ramienna, obie k. łokciowe, prawa k. nadgarstka, proksymalny koniec lewej k. śródręcza I, lewa k. śródręcza II, III i IV, prawa k. śródręcza III, lewy paliczek I-1, II-1, III-1, IV-1, kolejne 2 paliczki "dłoni"(?), lewa k. biodrowa, dystalny koniec lewej k. łonowej, obie k. kulszowe, prawa k. udowa, proksymalna i niekompletna część lewej k. udowej, lewa i dystalna część prawej k. piszczelowej, obie k. strzałkowe, lewa k. skokowa, lewa i prawa k. śródstopia I, dystalny koniec lewej k. śródstopia II, prawa k. śródstopia III. Należał on do osobnika, który jeszcze nie osiągnął dojrzałości anatomicznej.<br />
<br />
==Budowa, paleobiologia i systematyka==<br />
Wuiwria była stosunkowo podobna do innych przedstawicieli [[Macronaria|makronarów]], szczególnie brachiozaurydów. Odróżniała się od nich szczegółami w budowie kręgów oraz kości kończyn. Jest obecnie prawdopodobnie najszybszym znanym [[Sauropoda|zauropodem]] znalezionym na terenie Europy, osiągając prędkość 27,4 km/h (7,5 m/s) (Molina-Pérez i Larramendi, 2020). Trzeba jednak pamiętać, że została ona zmierzona dla osobnika niedojrzałego, więc dorosłe osobniki raczej były wolniejsze od młodocianych.<br />
<br />
Analiza filogenetyczna umieściła wuiwrię jako [[bazalny takson|bazalnego]] członka brachiozaurydów, nieco bardziej zaawansowanego niż [[Europasaurus|europazaur]]. Czyni ją to jedną z najwcześniejszych przedstawicieli [[klad|kladu]] [[Titanosauriformes]]. Nowsze analizy filogenetyczne zdają się potwierdzać jej pozycje systematyczną (np: Liao i in., 2021)<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa [[rodzaj]]owa ''Vouivria'' pochodzi ze starofrancuskiego słowa ''vuivre'', którego łacińskim odpowiednikiem jest ''vipera'', co znaczy żmija. Wg lokalnych legend regionu Franche-Comté (gdzie odnaleziono [[holotyp]]), ''la vouivre'', czyli wiwerna, to uskrzydlony gad podobny do smoków. Nazwa ''Vouivria'' upamiętnia również zarazem wielkiego francuskiego autora powieści Marcela Aymé, u którego La Vouivre była piękną kobietą żyjącą na bagnach w pobliżu Dôle (Franche-Comté) i chroniącą piękny rubin.Epitet gatunkowy ''damparisensis'' pochodzi od Damparis - lokalizacji, gdzie spoczywały skamieniałe szczątki tego zwierzęcia.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
|{{V|''Vouivria''}}<br />
| {{Kpt|[[Philip Mannion|Mannion]], [[Ronan Allain|Allain]]}} i {{Kpt|[[Olivier Moine|Moine]]}}, [[2017]]<br />
|-<br />
|{{V|''V. damparisensis''}}<br />
| {{Kpt|Mannion, Allain}} i {{Kpt|Moine}}, 2017<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
D'Emic, M. (2012) "The early evolution of titanosauriform sauropod dinosaurs" Zoological Journal of the Linnean Society, 166, 624-671. [[doi:10.1111/j.1096-3642.2012.00853.x]]<br />
<br />
Liao, C., Moore, A., Jin, C., Yang, T., Shibata, M., Jin, F., Wang, B., Jin, D., Guo, Y., Xu, X. (2021). "A possible brachiosaurid (Dinosauria, Sauropoda) from the mid-Cretaceous of northeastern China". PeerJ. 9: e11957. [https://doi.org/10.7717%2Fpeerj.11957]<br />
<br />
Mannion, P.D., Allain, R., Moine, O. (2017) The earliest known titanosauriform sauropod dinosaur and the evolution of Brachiosauridae. PeerJ 5: e3217. https://doi.org/10.7717/peerj.3217<br />
<br />
Naish, D., Martill, D.M. (2007) Dinosaurs of Great Britain and the role of the Geological Society of London in their discovery: Ornithischia. „Journal of the Geological Society”. 165 (3), s. 613–623. [[doi:10.1144/0016-76492007-154]] [Supplementary information]<br />
<references/></small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Sauropodomorpha]]<br />
[[Kategoria:Sauropoda]]<br />
[[Kategoria:Macronaria]]<br />
[[Kategoria:Brachiosauridae]]<br />
[[Kategoria:Europa]]<br />
[[Kategoria:Francja]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Jura]]<br />
[[Kategoria:Kelowej]]<br />
[[Kategoria:Oksford]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Vouivria&diff=32225
Vouivria
2024-03-28T13:01:27Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div>{{DISPLAYTITLE:''Vouivria''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Marcin Szermański]]<br />
|Korekta = [[Maciej Ziegler]], [[Michał Siedlecki]]<br />
|nazwa = ''Vouivria'' (wuiwria)<br />
|długość = 14,6 m (osobnik młodociany) <ref name="Molina-Larramendi">Molina-Pérez, R., & Larramendi, A. (2020). "Dinosaur Facts and Figures: The Sauropods and Other Sauropodomorphs". Princeton University Press. </ref><br />
|wysokość = 4,4 m (w ramionach; osobnik młodociany) <ref name="Molina-Larramendi"></ref><br />
|masa = 9,2 t (osobnik młodociany) <ref name="Molina-Larramendi"></ref><br />
|dieta = roślinożerny<br />
|miejsce = [[Francja]] - Franche-Comté<br />
<small>([[formacja]] [[Calcaires de Clerval]] - ogniwo ?Tidalites de Mouchard)</small><br />
|czas = {{Występowanie|163.5|157.3}}<br />
ok. 163,5-157,3 [[Ma]]<br />
<small> [[środkowa jura|środkowa]] - [[późna jura]] (późny [[kelowej]] - środkowy [[oksford]])</small><br />
|systematyka =<br />
[[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Sauropodomorpha]]<br />
<br />
[[Sauropoda]]<br />
<br />
[[Macronaria]]<br />
<br />
[[Brachiosauridae]]<br />
<br />
|grafika = Vouivria NT.jpg<br />
|podpis = Rekonstrukcja przyżyciowa. Autor: Nobu Tamura. [[https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vouivria_NT.jpg]]<br />
|PorównanieGrupa = Brachiosauridae<br />
|PorównanieDługość = 4.6<br />
|mapa =<br />
<display_points type="terrain" zoom=5><br />
47°3′59.63′′N, 5°25′9.01′′E~Damparis, rejon Franche-Comté, [[Francja]]|<small>''V. damparisensis'' – [[holotyp]] (MNHN.F.1934.6 DAM 1 - DAM 42).<br><br />
</display_points><br />
}}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Vouivria'' to [[bazalny]] i najwcześniejszy znany przedstawiciel [[klad]]u [[Brachiosauridae]]. Żyła na terenie obecnej [[Francja|Francji]] na początku [[późna jura|późnej jury]] (późny [[oksford]]). Wcześniej jego skamieniałości przypisano do [[takson worek|taksonu worka]] ''[[Bothriospondylus]]''.<br />
<br />
==Lokalizacja i historia odkryć==<br />
Szczątki spoczywały w Damparis, pobliżu Dôle, w rejonie Franche-Comté. Dokładna lokalizacja skamieniałości znanych nauce od ponad 70 lat to 47°3′59.63′′N, 5°25′9.01′′E.<br />
<br />
Szkielet należący do ''Vouivria'' był pierwotnie przypisany do ''[[Bothriospondylus]] madagascariensis''. W literaturze znany był później pod nieformalną nazwą "francuski ''Bothriospondylus''" czy "zauropod z Damparis".<br />
<br />
Okaz znacznie różni się od typowego ''[[Bothriospondylus]] suffossus''.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
Okaz typowy MNHN.F.1934.6 DAM 1 - DAM 42 to szkielet pochodzący od pojedynczego osobnika, na którego składa się: 5 zębów, środkowo-tylny kręg szyjny, tylna połowa [[trzon]]u środkowo-tylnego [[kręg]]u szyjnego, tylny kręg szyjny, środkowy kręg grzbietowy, środkowo-tylny kręg grzbietowy, wiele żeber, niekompletna k. krzyżowa, przedni kręg ogonowy, obie łopatki, prawa k. łopatkowo-krucza (''coracoid''), prawa k. ramienna, obie k. łokciowe, prawa k. nadgarstka, proksymalny koniec lewej k. śródręcza I, lewa k. śródręcza II, III i IV, prawa k. śródręcza III, lewy paliczek I-1, II-1, III-1, IV-1, kolejne 2 paliczki "dłoni"(?), lewa k. biodrowa, dystalny koniec lewej k. łonowej, obie k. kulszowe, prawa k. udowa, proksymalna i niekompletna część lewej k. udowej, lewa i dystalna część prawej k. piszczelowej, obie k. strzałkowe, lewa k. skokowa, lewa i prawa k. śródstopia I, dystalny koniec lewej k. śródstopia II, prawa k. śródstopia III.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa [[rodzaj]]owa ''Vouivria'' pochodzi ze starofrancuskiego słowa ''vuivre'', którego łacińskim odpowiednikiem jest ''vipera'', co znaczy żmija. Wg lokalnych legend regionu Franche-Comté (gdzie odnaleziono [[holotyp]]), ''la vouivre'', czyli wiwerna, to uskrzydlony gad podobny do smoków. <br />
<br />
Nazwa ''Vouivria'' upamiętnia również zarazem wielkiego francuskiego autora powieści Marcela Aymé, u którego La Vouivre była piękną kobietą żyjącą na bagnach w pobliżu Dôle (Franche-Comté) i chroniącą piękny rubin.<br />
<br />
Epitet gatunkowy ''damparisensis'' pochodzi od Damparis - lokalizacji, gdzie spoczywały skamieniałe szczątki tego zwierzęcia.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
|{{V|''Vouivria''}}<br />
| {{Kpt|[[Philip Mannion|Mannion]], [[Ronan Allain|Allain]]}} i {{Kpt|[[Olivier Moine|Moine]]}}, [[2017]]<br />
|-<br />
|{{V|''V. damparisensis''}}<br />
| {{Kpt|Mannion, Allain}} i {{Kpt|Moine}}, 2017<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
D'Emic, M. (2012) "The early evolution of titanosauriform sauropod dinosaurs" Zoological Journal of the Linnean Society, 166, 624-671. [[doi:10.1111/j.1096-3642.2012.00853.x]]<br />
<br />
Mannion, P.D., Allain, R. & Moine, O. (2017) The earliest known titanosauriform sauropod dinosaur and the evolution of Brachiosauridae. PeerJ 5: e3217. https://doi.org/10.7717/peerj.3217<br />
<br />
Naish, D. & Martill, D.M. (2007) Dinosaurs of Great Britain and the role of the Geological Society of London in their discovery: Ornithischia. „Journal of the Geological Society”. 165 (3), s. 613–623. [[doi:10.1144/0016-76492007-154]] [Supplementary information]<br />
<references/></small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Sauropodomorpha]]<br />
[[Kategoria:Sauropoda]]<br />
[[Kategoria:Macronaria]]<br />
[[Kategoria:Brachiosauridae]]<br />
[[Kategoria:Europa]]<br />
[[Kategoria:Francja]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Jura]]<br />
[[Kategoria:Kelowej]]<br />
[[Kategoria:Oksford]]<br />
[[Kategoria:Do poprawy - zajęte]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Udelartitan&diff=32221
Udelartitan
2024-03-26T20:38:51Z
<p>Taurovenator: /* Budowa i systematyka */</p>
<hr />
<div>{{DISPLAYTITLE:''Udelartitan''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Michał Siedlecki]]<br />
|Korekta = <br />
|nazwa = ''Udelartitan'' (udelartytan)<br />
|długość = ok. 15-16 m <br />
|wysokość = <br />
|masa = <br />
|dieta = roślinożerny<br />
|miejsce = [[Urugwaj]] - Paysandú<br />
<small>([[formacja]] [[Guichón]])</small><br />
|czas = {{Występowanie|100|85}}<br />
ok. 100-85 [[Ma]]<br><br />
<small>[[późna kreda]] (wczesny [[cenoman]] – środkowy [[santon]])</small><br />
|systematyka <br />
= [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Sauropodomorpha]]<br />
<br />
[[Sauropoda]]<br />
<br />
[[Macronaria]]<br />
<br />
[[Somphospondyli]]<br />
<br />
[[Titanosauria]]<br />
<br />
[[Lithostrotia]]<br />
<br />
[[Saltasauroidea]]<br />
<br />
?[[Saltasauridae]]<br />
<br />
?[[Saltasaurinae]]<br />
|grafika = Neuquensaurus restoration.jpg<br />
|podpis = Rekonstrukcja ''[[Neuquensaurus]]''. Być może udelartytan wyglądał podobnie. Autor: Michael B.H. (Funkmonk). [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Neuquensaurus_restoration.jpg]<br />
|PorównanieGrupa = <br />
|PorównanieDługość = <br />
|mapa = <br />
}}<br />
==Wstęp==<br />
''Udelartitan'' to rodzaj niewielkiego [[Sauropoda|zauropoda]] z grupy [[Titanosauria|tytanozaurów]] żyjącego na terenie dzisiejszego Urugwaju w epoce późnej kredy. Jest pierwszym nazwanym dinozaurem pochodzącym wyłącznie z terytorium tego państwa.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa rodzajowa oznacza "olbrzym UdelaR (Universidad de la República)", co odnosi się do uczelni, której badacze odnaleźli i opisali szczątki tego dinozaura. Przyrostek ''titan'' jest bardzo często dodawany do nazw rodzajowych tytanozaurów, nawet jeśli nie odzwierciedla on ich rozmiarów. Epitet gatunkowy odnosi się do przydomka reprezentacji piłki nożnej Urugwaju, którzy jako gospodarze grają w niebieskich koszulkach.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Holotyp]] (FC-DPV 3595) to jedyny częściowo [[artykułowany]] element szkieletu obejmujący trzy kręgi ogonowe (od pierwszego do trzeciego). Materiał przypisany (FC-DPV 1900) to 60 silnie [[kręg|procelicznych]] kręgów ogonowych, częściowa kość krucza, fragmenty k. długich (przednie i tylne fragmenty k. piszczelowych, przednia część k. strzałkowej), 6 k. śródstopia oraz 2 k. skokowe.<br />
<br />
==Budowa i systematyka==<br />
Udelartytan był stosunkowo niewielkim tytanozaurem, prawdopodobnie wyglądającym podobnie do [[Saltasaurus|saltazaura]], czy [[Neuquensaurus|nekenzaura]]. Odróżniał się od nich detalami w budowie środkowych kręgów ogonowych (m.in. kłykcie ich trzonów miały sześciokątny kontur) oraz wyraźnie zaznaczonymi grzbietami na przednich powierzchniach k, śródstopia I i II. Wszystkie kręgi ogonowe były proceliczne, a trzon pierwszego kręgu ogonowego był wypukły z obu stron. Nie znaleziono osteodermów tego tytanozaura, ale ze względu na jego pokrewieństwa możemy przypuszczać, że mogły pokrywać część jego ciała.<br />
<br />
W przeprowadzonej analizie filogenetycznej, udelartytan zostaje umieszczony albo jako [[bazalny takson|bazalny]] [[Saltasauroidea|saltazauroid]] lub bazalny przedstawiciel [[Saltasaurinae|saltazaurynów]]. W kilku jej wersjach wydaje się blisko spokrewniony z [[Alamosaurus|alamozaurem]], [[Baurutitan|baurutytanem]] i [[Pellegrinisaurus|pellegrinizaurem]], a w innych z nekenzaurem i [[Rapetosaurus|rapetozaurem]].<br />
<br />
==Paleośrodowisko==<br />
Pokłady formacji Guichón są słabo wydatowane, ale obecność udelartytana wskazuje, że prawdopodobnie jej osady pochodzą z późnej kredy (przed [[kampan|kampanem]]). Oprócz wspomnianego zauropoda, w jej skałach odnaleziono również zęby nieokreślonych [[Iguanodontia|iguanodontów]], ząb nieokreślonego [[Theropoda|teropoda]] i szczątki niewielkiego krokodylomorfa z grupy notozuchów ''Uruguaysuchus''. Ponadto z tej formacji znane są również skorupy jaj tytanozaurów (''Sphaerovum'').<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
| {{V|''Udelartitan''}}<br />
| {{Kpt|Soto, Carballido, Langer, Silva Junior, Montenegro}} i {{Kpt|Perea}}, [[2024]]<br />
|-<br />
| {{V|''U. celestae''}}<br />
| {{Kpt|Soto, Carballido, Langer, Silva Junior, Montenegro}} i {{Kpt|Perea}}, 2024<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Soto, M.; Carballido, J. L.; Langer, M. C.; Silva Junior, J. C. G.; Montenegro, F.; Perea, D. (2024). "Phylogenetic relationships of a new titanosaur (Dinosauria, Sauropoda) from the Upper Cretaceous of Uruguay". Cretaceous Research. 105894. [[https://doi.org/10.1016%2Fj.cretres.2024.105894]].<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Sauropodomorpha]]<br />
[[Kategoria:Sauropoda]]<br />
[[Kategoria:Macronaria]]<br />
[[Kategoria:Somphospondyli]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Południowa]]<br />
[[Kategoria:Urugwaj]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Cenoman]]<br />
[[Kategoria:Turon]]<br />
[[Kategoria:Koniak]]<br />
[[Kategoria:Santon]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Udelartitan&diff=32220
Udelartitan
2024-03-26T20:03:47Z
<p>Taurovenator: /* Bibliografia */</p>
<hr />
<div>{{DISPLAYTITLE:''Udelartitan''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Michał Siedlecki]]<br />
|Korekta = <br />
|nazwa = ''Udelartitan'' (udelartytan)<br />
|długość = ok. 15-16 m <br />
|wysokość = <br />
|masa = <br />
|dieta = roślinożerny<br />
|miejsce = [[Urugwaj]] - Paysandú<br />
<small>([[formacja]] [[Guichón]])</small><br />
|czas = {{Występowanie|100|85}}<br />
ok. 100-85 [[Ma]]<br><br />
<small>[[późna kreda]] (wczesny [[cenoman]] – środkowy [[santon]])</small><br />
|systematyka <br />
= [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Sauropodomorpha]]<br />
<br />
[[Sauropoda]]<br />
<br />
[[Macronaria]]<br />
<br />
[[Somphospondyli]]<br />
<br />
[[Titanosauria]]<br />
<br />
[[Lithostrotia]]<br />
<br />
[[Saltasauroidea]]<br />
<br />
?[[Saltasauridae]]<br />
<br />
?[[Saltasaurinae]]<br />
|grafika = Neuquensaurus restoration.jpg<br />
|podpis = Rekonstrukcja ''[[Neuquensaurus]]''. Być może udelartytan wyglądał podobnie. Autor: Michael B.H. (Funkmonk). [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Neuquensaurus_restoration.jpg]<br />
|PorównanieGrupa = <br />
|PorównanieDługość = <br />
|mapa = <br />
}}<br />
==Wstęp==<br />
''Udelartitan'' to rodzaj niewielkiego [[Sauropoda|zauropoda]] z grupy [[Titanosauria|tytanozaurów]] żyjącego na terenie dzisiejszego Urugwaju w epoce późnej kredy. Jest pierwszym nazwanym dinozaurem pochodzącym wyłącznie z terytorium tego państwa.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa rodzajowa oznacza "olbrzym UdelaR (Universidad de la República)", co odnosi się do uczelni, której badacze odnaleźli i opisali szczątki tego dinozaura. Przyrostek ''titan'' jest bardzo często dodawany do nazw rodzajowych tytanozaurów, nawet jeśli nie odzwierciedla on ich rozmiarów. Epitet gatunkowy odnosi się do przydomka reprezentacji piłki nożnej Urugwaju, którzy jako gospodarze grają w niebieskich koszulkach.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Holotyp]] (FC-DPV 3595) to jedyny częściowo [[artykułowany]] element szkieletu obejmujący trzy kręgi ogonowe (od pierwszego do trzeciego). Materiał przypisany (FC-DPV 1900) to 60 silnie [[kręg|procelicznych]] kręgów ogonowych, częściowa kość krucza, fragmenty k. długich (przednie i tylne fragmenty k. piszczelowych, przednia część k. strzałkowej), 6 k. śródstopia oraz 2 k. skokowe.<br />
<br />
==Budowa i systematyka==<br />
Udelartytan był stosunkowo niewielkim tytanozaurem, prawdopodobnie wyglądającym podobnie do [[Saltasaurus|saltazaura]], czy [[Neuquensaurus|nekenzaura]]. Odróżniał się od nich detalami w budowie środkowych kręgów ogonowych (m.in. kłykcie ich trzonów miały sześciokątny kontur) oraz wyraźnie zaznaczonymi grzbietami na przednich powierzchniach k, śródstopia I i II. Wszystkie kręgi ogonowe były proceliczne, a trzon pierwszego kręgu ogonowego był wypukły z obu stron. Nie znaleziono osteodermów tego tytanozaura, ale ze względu na jego pokrewieństwa możemy przypuszczać, że mogły pokrywać część jego ciała.<br />
<br />
W przeprowadzonej analizie filogenetycznej, udelartytan wypada albo jako [[bazalny takson|bazalny]] [[Saltasauroidea|saltazauroid]] lub bazalny przedstawiciel [[Saltasaurinae|saltazaurynów]]. W kilku jej wersjach wydaje się blisko spokrewniony z [[Alamosaurus|alamozaurem]], [[Baurutitan|baurutytanem]] i [[Pellegrinisaurus|pellegrinizaurem]], a w innych z nekenzaurem i [[Rapetosaurus|rapetozaurem]].<br />
<br />
==Paleośrodowisko==<br />
Pokłady formacji Guichón są słabo wydatowane, ale obecność udelartytana wskazuje, że prawdopodobnie jej osady pochodzą z późnej kredy (przed [[kampan|kampanem]]). Oprócz wspomnianego zauropoda, w jej skałach odnaleziono również zęby nieokreślonych [[Iguanodontia|iguanodontów]], ząb nieokreślonego [[Theropoda|teropoda]] i szczątki niewielkiego krokodylomorfa z grupy notozuchów ''Uruguaysuchus''. Ponadto z tej formacji znane są również skorupy jaj tytanozaurów (''Sphaerovum'').<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
| {{V|''Udelartitan''}}<br />
| {{Kpt|Soto, Carballido, Langer, Silva Junior, Montenegro}} i {{Kpt|Perea}}, [[2024]]<br />
|-<br />
| {{V|''U. celestae''}}<br />
| {{Kpt|Soto, Carballido, Langer, Silva Junior, Montenegro}} i {{Kpt|Perea}}, 2024<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Soto, M.; Carballido, J. L.; Langer, M. C.; Silva Junior, J. C. G.; Montenegro, F.; Perea, D. (2024). "Phylogenetic relationships of a new titanosaur (Dinosauria, Sauropoda) from the Upper Cretaceous of Uruguay". Cretaceous Research. 105894. [[https://doi.org/10.1016%2Fj.cretres.2024.105894]].<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Sauropodomorpha]]<br />
[[Kategoria:Sauropoda]]<br />
[[Kategoria:Macronaria]]<br />
[[Kategoria:Somphospondyli]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Południowa]]<br />
[[Kategoria:Urugwaj]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Cenoman]]<br />
[[Kategoria:Turon]]<br />
[[Kategoria:Koniak]]<br />
[[Kategoria:Santon]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=2024&diff=32219
2024
2024-03-26T18:27:19Z
<p>Taurovenator: /* Dinosauria */</p>
<hr />
<div>{{Szablon:202X}}<br />
<br />
==Wydarzenia==<br />
<br />
==Dinosauria==<br />
{{Szablon:Pomoc_spis}}<br />
W 2024 roku opisano '''14''' nowych [[nazwa|nazw]] [[Dinosauria|dinozaurów]] ('''13''' nowych [[rodzaj|rodzajów]] i '''14''' nowych [[gatunek|gatunków]]).<br />
<br />
Obecnie za [[Takson_ważny|ważne taksony]] [[nieptasi|nieptasich]] przedstawicieli Dinosauria uznawanych jest '''13''' z nich ('''12''' rodzajów i '''13''' gatunków).<br />
<br />
{| class="sortable"<br />
|-<br />
! width="200px"|Nazwa<br />
! Autorzy<br />
! width="185px"|Klasyfikacja<br />
! Kraj<br />
! width="100px"|Wiek<br />
!width="250px" class=unsortable|Uwagi<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Chakisaurus|{{U|Chakisaurus nekul}}]]<br />
|{{Kpt|Alvarez-Nogueira, Rozadilla, Agnolín, Garcia Marsà, Motta & [[Novas]], 2024}}<br />
|[[Ornithopoda]]: [[Iguanodontia]]<br />
|[[Argentyna]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Datai|{{U|Datai yingliangis}}]]'''''<br />
|{{Kpt|Xing, Niu, Mallon & Miyashita}}, 2024<br />
|[[Thyreophora]]: [[Ankylosauridae]]<br />
|[[Chiny]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Eoneophron|{{U|Eoneophron infernalis}}]]'''''<br />
|{{Kpt|Atkins-Weltman, Simon, Woodward, Funston & Snively}}, 2024<br />
|[[Theropoda]]: [[Oviraptorosauria]]<br />
|[[USA]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Gandititan|{{U|Gandititan cavocaudatus}}]]'''''<br />
|{{Kpt|Han, Yang, Lou, Sullivan, [[Xu Xing|Xu]], Qiu, Liu, Yu, Wu, Ke, Xu, Hu & Lu}}, 2024<br />
|[[Sauropoda]]: [[Titanosauria]]<br />
|[[Chiny]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Hesperonyx|{{U|Hesperonyx martinhotomasorum}}]]<br />
|{{Kpt|Rotatori, Ferrari, Sequero, Camilo, Mateusz & Moreno-Azanza, 2024}}<br />
|[[Ornithopoda]]: [[Iguanodontia]]<br />
|[[Portugalia]]<br />
|{{pJura}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Inawentu|{{U|Inawentu oslatus}}]]'''''<br />
|{{Kpt|Filippi, Juárez Valieri, Gallina, Méndez, Gianechini & Garrido}}, 2024<br />
|[[Sauropoda]]: [[Titanosauria]]<br />
|[[Argentyna]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|-<br />
|''[[Jingia|{{U|"Jingia" dongxingensis}}]]''<br />
|{{Kpt|Ren, Wang, Ji, Guo & Ji}}, 2024<br />
|[[Sauropoda]]: [[Mamenchisauridae]]<br />
|[[Chiny]]<br />
|{{pJura}}<br />
|Nazwa zajęta przez rodzaj ćmy.<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Minqaria|{{U|Minqaria bata}}]]'''''<br />
|{{Kpt|[[Longrich]], [[Pereda-Suberbiola]], Bardet & Jalil}}, 2024<br />
|[[Ornithopoda]]: [[Hadrosauridae]]<br />
|[[Maroko]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Riojavenatrix|{{U|Riojavenatrix lacustris}}]]'''''<br />
|{{Kpt|Isasmendi, Cuesta, Díaz-Martínez, Company, Sáez-Benito, Viera, Torices & Pereda-Superbiola}}, 2024<br />
|[[Theropoda]]: [[Spinosauridae]]<br />
|[[Hiszpania]]<br />
|{{wKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Sidersaura|{{U|Sidersaura marae}}]]'''''<br />
|{{Kpt|Lerzo, Gallina, Canale, Otero, Carballido, Apesteguía & Makovicky}}, 2024<br />
|[[Sauropoda]]: [[Rebbachisauridae]]<br />
|[[Argentyna]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Tyrannosaurus|Tyrannosaurus {{U|mcraeensis}}]]'''''<br />
|{{Kpt|Dalman, [[Loewen]], Pyron, Jasinski, Malinzak, Lucas, Fiorillo, [[Currie]] & [[Longrich]]}}, 2024<br />
|[[Theropoda]]: [[Tyrannosauridae]]<br />
|[[USA]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|Drugi [[ważny]] [[gatunek]] ''[[Tyrannosaurus]]''<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Udelartitan|{{U|Udelartitan celestae}}]]'''''<br />
|{{Kpt|Soto, Carballido, Langer, Silva Junior, Montenegro & Perea}}, 2024<br />
|[[Sauropoda]]: [[Titanosauria]]<br />
|[[Urugwaj]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Vectidromeus|{{U|Vectidromeus insularis}}]]'''''<br />
|{{Kpt|Longrich, Martill, Munt, Green, Penn & Smith}}, 2024<br />
|[[Neornithischia]]: [[Hypsilophodontidae]]<br />
|[[Wielka Brytania]]<br />
|{{wKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Yanbeilong|{{U|Yanbeilong ultimus}}]]'''''<br />
|{{Kpt|Jia, Li, Dong, Shi, Kang, Wang, Xu & You}}, 2024<br />
|[[Thyreophora]]: [[Stegosauria]]<br />
|[[Chiny]]<br />
|{{wKreda}}<br />
|}<br />
<br />
==[[Dinosauromorpha]]==<br />
<br />
==Mezozoiczne [[Avialae]]==<br />
{| class="sortable"<br />
|-<br />
! width="200px"|Nazwa<br />
! Autorzy<br />
! width="185px"|Klasyfikacja<br />
! Kraj<br />
! width="100px"|Wiek<br />
!width="250px" class=unsortable|Uwagi<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Imparavis|{{U|Imparavis attenboroughi}}]]'''''<br />
|{{Kpt|Wang, Clark, [[O'Connor]], Zhang, Wang, Zheng & Zhou}}, 2024<br />
|[[Ornithothoraces]]: [[Enantiornithes]]<br />
|[[Chiny]]<br />
|{{wKreda}}<br />
<br />
[[Kategoria:Historia dinozaurologii]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Udelartitan&diff=32218
Udelartitan
2024-03-26T18:17:41Z
<p>Taurovenator: /* Budowa i systematyka */</p>
<hr />
<div>{{DISPLAYTITLE:''Udelartitan''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Michał Siedlecki]]<br />
|Korekta = <br />
|nazwa = ''Udelartitan'' (udelartytan)<br />
|długość = ok. 15-16 m <br />
|wysokość = <br />
|masa = <br />
|dieta = roślinożerny<br />
|miejsce = [[Urugwaj]] - Paysandú<br />
<small>([[formacja]] [[Guichón]])</small><br />
|czas = {{Występowanie|100|85}}<br />
ok. 100-85 [[Ma]]<br><br />
<small>[[późna kreda]] (wczesny [[cenoman]] – środkowy [[santon]])</small><br />
|systematyka <br />
= [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Sauropodomorpha]]<br />
<br />
[[Sauropoda]]<br />
<br />
[[Macronaria]]<br />
<br />
[[Somphospondyli]]<br />
<br />
[[Titanosauria]]<br />
<br />
[[Lithostrotia]]<br />
<br />
[[Saltasauroidea]]<br />
<br />
?[[Saltasauridae]]<br />
<br />
?[[Saltasaurinae]]<br />
|grafika = Neuquensaurus restoration.jpg<br />
|podpis = Rekonstrukcja ''[[Neuquensaurus]]''. Być może udelartytan wyglądał podobnie. Autor: Michael B.H. (Funkmonk). [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Neuquensaurus_restoration.jpg]<br />
|PorównanieGrupa = <br />
|PorównanieDługość = <br />
|mapa = <br />
}}<br />
==Wstęp==<br />
''Udelartitan'' to rodzaj niewielkiego [[Sauropoda|zauropoda]] z grupy [[Titanosauria|tytanozaurów]] żyjącego na terenie dzisiejszego Urugwaju w epoce późnej kredy. Jest pierwszym nazwanym dinozaurem pochodzącym wyłącznie z terytorium tego państwa.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa rodzajowa oznacza "olbrzym UdelaR (Universidad de la República)", co odnosi się do uczelni, której badacze odnaleźli i opisali szczątki tego dinozaura. Przyrostek ''titan'' jest bardzo często dodawany do nazw rodzajowych tytanozaurów, nawet jeśli nie odzwierciedla on ich rozmiarów. Epitet gatunkowy odnosi się do przydomka reprezentacji piłki nożnej Urugwaju, którzy jako gospodarze grają w niebieskich koszulkach.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Holotyp]] (FC-DPV 3595) to jedyny częściowo [[artykułowany]] element szkieletu obejmujący trzy kręgi ogonowe (od pierwszego do trzeciego). Materiał przypisany (FC-DPV 1900) to 60 silnie [[kręg|procelicznych]] kręgów ogonowych, częściowa kość krucza, fragmenty k. długich (przednie i tylne fragmenty k. piszczelowych, przednia część k. strzałkowej), 6 k. śródstopia oraz 2 k. skokowe.<br />
<br />
==Budowa i systematyka==<br />
Udelartytan był stosunkowo niewielkim tytanozaurem, prawdopodobnie wyglądającym podobnie do [[Saltasaurus|saltazaura]], czy [[Neuquensaurus|nekenzaura]]. Odróżniał się od nich detalami w budowie środkowych kręgów ogonowych (m.in. kłykcie ich trzonów miały sześciokątny kontur) oraz wyraźnie zaznaczonymi grzbietami na przednich powierzchniach k, śródstopia I i II. Wszystkie kręgi ogonowe były proceliczne, a trzon pierwszego kręgu ogonowego był wypukły z obu stron. Nie znaleziono osteodermów tego tytanozaura, ale ze względu na jego pokrewieństwa możemy przypuszczać, że mogły pokrywać część jego ciała.<br />
<br />
W przeprowadzonej analizie filogenetycznej, udelartytan wypada albo jako [[bazalny takson|bazalny]] [[Saltasauroidea|saltazauroid]] lub bazalny przedstawiciel [[Saltasaurinae|saltazaurynów]]. W kilku jej wersjach wydaje się blisko spokrewniony z [[Alamosaurus|alamozaurem]], [[Baurutitan|baurutytanem]] i [[Pellegrinisaurus|pellegrinizaurem]], a w innych z nekenzaurem i [[Rapetosaurus|rapetozaurem]].<br />
<br />
==Paleośrodowisko==<br />
Pokłady formacji Guichón są słabo wydatowane, ale obecność udelartytana wskazuje, że prawdopodobnie jej osady pochodzą z późnej kredy (przed [[kampan|kampanem]]). Oprócz wspomnianego zauropoda, w jej skałach odnaleziono również zęby nieokreślonych [[Iguanodontia|iguanodontów]], ząb nieokreślonego [[Theropoda|teropoda]] i szczątki niewielkiego krokodylomorfa z grupy notozuchów ''Uruguaysuchus''. Ponadto z tej formacji znane są również skorupy jaj tytanozaurów (''Sphaerovum'').<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
| {{V|''Udelartitan''}}<br />
| {{Kpt|Soto, Carballido, Langer, Silva Junior, Montenegro}} i {{Kpt|Perea}}, [[2024]]<br />
|-<br />
| {{V|''U. celestae''}}<br />
| {{Kpt|Soto, Carballido, Langer, Silva Junior, Montenegro}} i {{Kpt|Perea}}, 2024<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Soto, M.; Carballido, J. I.; Langer, M. C.; Silva Junior, J. C. G.; Montenegro, F.; Perea, D. (2024). "Phylogenetic relationships of a new titanosaur (Dinosauria, Sauropoda) from the Upper Cretaceous of Uruguay". Cretaceous Research. 105894. [[https://doi.org/10.1016%2Fj.cretres.2024.105894]].<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Sauropodomorpha]]<br />
[[Kategoria:Sauropoda]]<br />
[[Kategoria:Macronaria]]<br />
[[Kategoria:Somphospondyli]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Południowa]]<br />
[[Kategoria:Urugwaj]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Cenoman]]<br />
[[Kategoria:Turon]]<br />
[[Kategoria:Koniak]]<br />
[[Kategoria:Santon]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Udelartitan&diff=32217
Udelartitan
2024-03-26T18:17:12Z
<p>Taurovenator: Utworzono nową stronę "{{DISPLAYTITLE:''Udelartitan''}} {{Opis |Autor = Michał Siedlecki |Korekta = |nazwa = ''Udelartitan'' (udelarty..."</p>
<hr />
<div>{{DISPLAYTITLE:''Udelartitan''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Michał Siedlecki]]<br />
|Korekta = <br />
|nazwa = ''Udelartitan'' (udelartytan)<br />
|długość = ok. 15-16 m <br />
|wysokość = <br />
|masa = <br />
|dieta = roślinożerny<br />
|miejsce = [[Urugwaj]] - Paysandú<br />
<small>([[formacja]] [[Guichón]])</small><br />
|czas = {{Występowanie|100|85}}<br />
ok. 100-85 [[Ma]]<br><br />
<small>[[późna kreda]] (wczesny [[cenoman]] – środkowy [[santon]])</small><br />
|systematyka <br />
= [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Sauropodomorpha]]<br />
<br />
[[Sauropoda]]<br />
<br />
[[Macronaria]]<br />
<br />
[[Somphospondyli]]<br />
<br />
[[Titanosauria]]<br />
<br />
[[Lithostrotia]]<br />
<br />
[[Saltasauroidea]]<br />
<br />
?[[Saltasauridae]]<br />
<br />
?[[Saltasaurinae]]<br />
|grafika = Neuquensaurus restoration.jpg<br />
|podpis = Rekonstrukcja ''[[Neuquensaurus]]''. Być może udelartytan wyglądał podobnie. Autor: Michael B.H. (Funkmonk). [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Neuquensaurus_restoration.jpg]<br />
|PorównanieGrupa = <br />
|PorównanieDługość = <br />
|mapa = <br />
}}<br />
==Wstęp==<br />
''Udelartitan'' to rodzaj niewielkiego [[Sauropoda|zauropoda]] z grupy [[Titanosauria|tytanozaurów]] żyjącego na terenie dzisiejszego Urugwaju w epoce późnej kredy. Jest pierwszym nazwanym dinozaurem pochodzącym wyłącznie z terytorium tego państwa.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa rodzajowa oznacza "olbrzym UdelaR (Universidad de la República)", co odnosi się do uczelni, której badacze odnaleźli i opisali szczątki tego dinozaura. Przyrostek ''titan'' jest bardzo często dodawany do nazw rodzajowych tytanozaurów, nawet jeśli nie odzwierciedla on ich rozmiarów. Epitet gatunkowy odnosi się do przydomka reprezentacji piłki nożnej Urugwaju, którzy jako gospodarze grają w niebieskich koszulkach.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Holotyp]] (FC-DPV 3595) to jedyny częściowo [[artykułowany]] element szkieletu obejmujący trzy kręgi ogonowe (od pierwszego do trzeciego). Materiał przypisany (FC-DPV 1900) to 60 silnie [[kręg|procelicznych]] kręgów ogonowych, częściowa kość krucza, fragmenty k. długich (przednie i tylne fragmenty k. piszczelowych, przednia część k. strzałkowej), 6 k. śródstopia oraz 2 k. skokowe.<br />
<br />
==Budowa i systematyka==<br />
Udelartytan był stosunkowo niewielkim tytanozaurem, prawdopodobnie wyglądającym podobnie do [[Saltasaurus|saltazaura]], czy [[Neuquensaurus|nekenzaura]]. Odróżniał się od nich detalami w budowie środkowych kręgów ogonowych (m.in. kłykcie ich trzonów miały sześciokątny kontur) oraz wyraźnie zaznaczonymi grzbietami na przednich powierzchniach k, śródstopia I i II. Wszystkie kręgi ogonowe były proceliczne, a trzon pierwszego kręgu ogonowego był wypukły z obu stron. Nie znaleziono osteodermów tego tytanozaura, ale ze względu na jego pokrewieństwa możemy przypuszczać, że mogły pokrywać część jego ciała.<br />
<br />
W przeprowadzonej analizie filogenetycznej, udelartytan wypada albo jako [[bazalny takson|bazalny]] [[Saltasauroidea|saltazauroid]] lub bazalny przedstawiciel [[Saltasaurinae|saltazaurynów]]. W kilku jej wersjach wydaje się blisko spokrewniony z [[Alamosaurus|alamozaurem]], [[Baurutitan|baurutytanem]] i [[Pellegrinisaurus|pellegrinizaurem]], a w innych z nekenzaurem i rapetozaurem.<br />
<br />
==Paleośrodowisko==<br />
Pokłady formacji Guichón są słabo wydatowane, ale obecność udelartytana wskazuje, że prawdopodobnie jej osady pochodzą z późnej kredy (przed [[kampan|kampanem]]). Oprócz wspomnianego zauropoda, w jej skałach odnaleziono również zęby nieokreślonych [[Iguanodontia|iguanodontów]], ząb nieokreślonego [[Theropoda|teropoda]] i szczątki niewielkiego krokodylomorfa z grupy notozuchów ''Uruguaysuchus''. Ponadto z tej formacji znane są również skorupy jaj tytanozaurów (''Sphaerovum'').<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
| {{V|''Udelartitan''}}<br />
| {{Kpt|Soto, Carballido, Langer, Silva Junior, Montenegro}} i {{Kpt|Perea}}, [[2024]]<br />
|-<br />
| {{V|''U. celestae''}}<br />
| {{Kpt|Soto, Carballido, Langer, Silva Junior, Montenegro}} i {{Kpt|Perea}}, 2024<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Soto, M.; Carballido, J. I.; Langer, M. C.; Silva Junior, J. C. G.; Montenegro, F.; Perea, D. (2024). "Phylogenetic relationships of a new titanosaur (Dinosauria, Sauropoda) from the Upper Cretaceous of Uruguay". Cretaceous Research. 105894. [[https://doi.org/10.1016%2Fj.cretres.2024.105894]].<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Sauropodomorpha]]<br />
[[Kategoria:Sauropoda]]<br />
[[Kategoria:Macronaria]]<br />
[[Kategoria:Somphospondyli]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Południowa]]<br />
[[Kategoria:Urugwaj]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Cenoman]]<br />
[[Kategoria:Turon]]<br />
[[Kategoria:Koniak]]<br />
[[Kategoria:Santon]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=U_wa%C5%BCne&diff=32216
U ważne
2024-03-26T17:12:55Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div>{{Szablon:ABC ważne}}<br />
{| class="wikitable" style="text-align:center" align="center"<br />
| <small>''[[U|Pokaż wszystkie taksony]]''</small><br />
|}<br />
{{Szablon:Pomoc_spis}}<br />
#''[[Uberabatitan]]''<br />
#''[[Udanoceratops]]''<br />
#''[[Udelartitan]]''<br />
#''[[Unaysaurus]]''<br />
#''[[Unenlagia]]''<br />
#''[[Unescoceratops]]''<br />
#''[[Unquillosaurus]]''<br />
#''[[Urbacodon]]''<br />
#''[[Utahceratops]]''<br />
#''[[Utahraptor]]'' {{Dobry_mini}}<br />
<br />
{{Szablon:ABC ważne}}</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=U&diff=32215
U
2024-03-26T17:12:38Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div>{{Szablon:ABC}}<br />
{| class="wikitable" style="text-align:center" align="center"<br />
| <small>''[[U_ważne|Pokaż tylko '''ważne''' taksony]]''</small><br />
|}<br />
{{Szablon:Pomoc_spis}}<br />
#'''''[[Uberabatitan]]'''''<br />
#<small>"[[Ubirajara]]" (''[[nomen nudum]]'')</small> <br />
#'''''[[Udanoceratops]]'''''<br />
#'''''[[Udelartitan]]'''''<br />
#<small>''[[Ugrosaurus]]'' ?=''[[Triceratops]]'' / ''[[nomen dubium]]''</small><br />
#<small>''[[Ugrunaaluk]]'' ?= ''[[Edmontosaurus]]''</small><br />
#<small>''[[Uintasaurus]]'' = ''[[Camarasaurus]]''</small><br />
#<small>''[[Ultrasauros]]'' ?= ''[[Supersaurus]]''</small><br />
#<small>''[[Ultrasaurus]]'' {{Kpt|Kim, 1983}} (''[[nomen dubium]]'')</small><br />
#<small>"[[Ultrasaurus 1985|Ultrasaurus]]" {{Kpt|Jensen, 1985}} = ''[[Ultrasauros]]''</small><br />
#<small>''[[Ulughbegsaurus]]'' (''[[nomen dubium]]'')</small><br />
#<small>"[[Umarsaurus]]" = ''[[Barsboldia]]''</small><br />
#'''''[[Unaysaurus]]'''''<br />
#'''''[[Unenlagia]]'''''<br />
#'''''[[Unescoceratops]]'''''<br />
#<small>"[[Unicerosaurus]]" - ryba</small><br />
#'''''[[Unquillosaurus]]''''' (''[[nomen dubium]]''?)<br />
#'''''[[Urbacodon]]'''''<br />
#'''''[[Utahceratops]]'''''<br />
#'''''[[Utahraptor]]''''' {{Dobry_mini}}<br />
#<small>''[[Uteodon]]'' = ''[[Camptosaurus]]''</small><br />
<br />
{{Szablon:ABC}}</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Strona_g%C5%82%C3%B3wna&diff=32214
Strona główna
2024-03-26T17:09:12Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div>__INDEX__<br />
{| id="mp-topbanner" style="width:100%; background:#e0d79d; margin:1.2em 0 6px 0; border:1px solid #204000; -moz-border-radius: 10px; -webkit-border-radius: 10px; border-radius: 10px; background-color: #e0d79d; padding: 5px 5px 5px 0px;"<br />
| <div style="top:+0.2em; font-size:95%; text-align:center;"> '''[http://www.dinozaury.com/ Dinozaury.com] • [http://www.encyklopedia.dinozaury.com/ Encyklopedia Dinozaury.com] • [http://www.forum.dinozaury.com/ Forum Dinozaury.com]'''</div><br />
|}<br />
{| id="mp-topbanner" style="width:100%; background:#e0d79d; margin:1.2em 0 6px 0; border:1px solid #204000; -moz-border-radius: 10px; -webkit-border-radius: 10px; border-radius: 10px; background-color: #e0d79d; padding: 5px 5px 5px 0px;"<br />
|<br />
<!-- "Witaj w Encyklopedii Dinozaury.com" i licznik haseł --><br />
{| style="width:100%; border:none; background:none;"<br />
| style="width:100%; text-align:center; white-space:nowrap; color:#000;" |<br />
<div style="font-size:162%; border:none; margin:0; padding:.1em; color:#000;">Witaj w [[Dinozaury.com|Encyklopedii Dinozaury.com]],</div><br />
<div style="top:+0.2em; font-size:95%;">gdzie przybliżamy świat prehistorii.</div><br><br />
<div id="articlecount" style="font-size:95%;">Obecnie znajdziesz tu [[Specjalna:Statystyki|{{NUMBEROFARTICLES}}]] {{PLURAL:{{NUMBEROFARTICLES}}|hasło|hasła|haseł}} z dziedziny paleontologii.</div><br />
|}<br />
<!-- Lista kategorii --><br />
| style="width:20%; font-size:95%;" |<br />
* {{U|[[Dinozaury|Encyklopedia dinozaurów]]}} <small>{{PAGESINCAT:Dinosauria}} {{PLURAL:{{PAGESINCAT:Dinosauria}}|hasło|hasła|haseł}}</small><br />
* {{U|[[Słownik|Słownik paleontologiczny]]}} <small>{{PAGESINCAT:Słownik}} {{PLURAL:{{PAGESINCAT:Słownik}}|hasło|hasła|haseł}}</small><br />
* [[Paleontolodzy|Sylwetki naukowców]] <small>{{PAGESINCAT:Paleontolodzy}} {{PLURAL:{{PAGESINCAT:Paleontolodzy}}|hasło|hasła|haseł}}</small><br />
* [[Stratygrafia|Stratygrafia]] <small>{{PAGESINCAT:Stratygrafia}} {{PLURAL:{{PAGESINCAT:Stratygrafia}}|hasło|hasła|haseł}}</small><br />
* [[:Kategoria:Anatomia|Terminy anatomiczne]] <small>{{PAGESINCAT:Anatomia}} {{PLURAL:{{PAGESINCAT:Anatomia}}|hasło|hasła|haseł}}</small><br />
<br />
<!-- Lista kategorii --><br />
| style="width:20%; font-size:95%;" |<br />
* {{U|[[Artykuły paleontologiczne|Artykuły paleontologiczne]]}} <small>{{PAGESINCAT:Artykuły_paleontologiczne}} {{PLURAL:{{PAGESINCAT:Artykuły_paleontologiczne}}|hasło|hasła|haseł}}</small><br />
* [[Lokacje|Lokacje i geografia]] <small>{{PAGESINCAT:Lokacje}} {{PLURAL:{{PAGESINCAT:Lokacje}}|hasło|hasła|haseł}}</small><br />
* [[Historia dinozaurologii|Historia dinozaurologii]] <small>{{PAGESINCAT:Historia_dinozaurologii}} {{PLURAL:{{PAGESINCAT:Historia_dinozaurologii}}|hasło|hasła|haseł}}</small><br />
'''''[[Specjalna:Kategorie|Wszystkie kategorie]]'''''<br />
|}<br />
<br />
<!-- LEFT COLUMN --><br />
<div style="<br />
float: left;<br />
margin-top: 10px;<br />
margin-right: 1%;<br />
height: 100%;<br />
width: 49.5%;<br />
background-color: transparent;<br />
overflow-x: hidden;<br />
"><br />
<div style="<br />
border: 1px solid #204000;<br />
-moz-border-radius: 10px;<br />
-webkit-border-radius: 10px;<br />
border-radius: 10px;<br />
background-color: #e0d79d;<br />
padding: 5px 5px 5px 0px;<br />
"><blockquote><br />
== Polecane hasło ==<br />
[[Plik:Velocipes_guerichi.jpg|link=Velocipes|thumb|200px|''[[Velocipes|Velocipes guerichi]]''<br><small>© [[Jakub Kowalski]], [[Edyta Felcyn]]</small>]]<br />
=== {{U|''[[Velocipes]]''}} ===<br />
''[[Velocipes]]'', czyli "szybka stopa" to historycznie pierwszy [[rodzaj]] [[dinozaur]]a opisany na podstawie szczątków z terenów dzisiejszej [[Polska|Polski]]. Po raz pierwszy został opublikowany w [[1932]] roku przez niemieckiego paleontologa, [[von Huene|von Huenego]], a jego status jako dinozaura został potwierdzony w 2016 przez redakcję Dinozaury.com. Był średniej wielkości dinozaurem drapieżnym i żył w późnym [[trias]]ie.<br />
<br />
'''''[[Velocipes|Czytaj więcej!]]'''''<br />
</blockquote><br />
</div><br />
<div><div style="<br />
float: left;<br />
margin-top: 10px;<br />
margin-right: 1%;<br />
height: 100%;<br />
width: 100%;<br />
background-color: transparent;<br />
overflow-x: hidden;<br />
"><br />
<div style="<br />
border: 1px solid #204000;<br />
-moz-border-radius: 10px;<br />
-webkit-border-radius: 10px;<br />
border-radius: 10px;<br />
background-color: #e0d79d;<br />
padding: 5px 5px 5px 0px;<br />
"><br />
<br />
<blockquote><br />
<br />
__INDEX__== Ostatnio nazwane dinozaury == <br />
__BEZSPISU__<br />
[[Plik:Hesperonyx.png|link=Hesperonyx|thumb|150px|''[[Hesperonyx|Hesperonyx martinhotomasorum]]'']]<br />
[[Plik:Chakisaurus.png|link=Chakisaurus|thumb|150px|''[[Chakisaurus|Chakisaurus nekul]]'']]<br />
[[Plik:Jingia.png|link=Jingia|thumb|150px|''[[Jingia|Jingia dongxingensis]]'']]<br />
[[Plik:Datai.png|link=Datai|thumb|150px|''[[Datai|Datai yingliangis]]'']]<br />
#'''''[[Udelartitan|Udelartitan celeste]]''''' <small> Soto i in., 2024</small><br />
#'''''[[Hesperonyx|Hesperonyx martinhotomasorum]]'''''<small> Rotatori i in., 2024</small><br />
#'''''[[Chakisaurus|Chakisaurus nekul]]''''' <small> Alvarez-Nogueira i in., 2024</small><br />
#'''''[[Jingia|"Jingia" dongxingensis]]'''''<small> Ren i in., 2024</small><br />
#'''''[[Datai|Datai yingliangis]]'''''<small> Xing i in., 2024</small><br />
#'''''[[Riojavenatrix|Riojavenatrix lacustris]]'''''<small> Isasmendi i in., 2024</small><br />
#'''''[[Minqaria|Minqaria bata]]''''' <small>Longrich i in., 2024</small><br />
#'''''[[Yanbeilong|Yanbeilong ultimus]]''''' <small>Jia i in., 2024</small><br />
#'''''[[Eoneophron|Eoneophron infernalis]]''''' <small>Atkins-Weltman i in., 2024</small><br />
#'''''[[Gandititan|Gandititan cavocaudatus]]''''' <small>Han i in., 2024</small><br />
#'''''[[Tyrannosaurus|Tyrannosaurus mcraeensis]]''''' <small>Dalman i in., 2024</small><br />
#'''''[[Sidersaura|Sidersaura marae]]''''' <small>Lerzo i in., 2024</small><br />
#'''''[[Bustingorrytitan|Bustingorrytitan shiva]]''''' <small>Simón i Salgado, 2023</small><br />
#'''''[[Gremlin|Gremlin slobodorum]]''''' <small>Ryan i in., 2023</small><br />
#'''''[[Sphaerotholus|Sphaerotholus triregnum]]''''' <small>Woodruff i in., 2023</small><br />
#'''''[[Sphaerotholus|Sphaerotholus lyonsi]]''''' <small>Woodruff i in., 2023</small><br />
#'''''[[Jaculinykus|Jaculinykus yaruui]]''''' <small>Kubo i in., 2023 </small><br />
#'''''[[Inawentu|Inawentu oslatus]]''''' <small>Filippi i in., 2023</small><br />
#'''''[[Ampelognathus|Ampelognathus coheni]]''''' <small>Tykoski, Contreras i Noto, 2023</small><br />
#'''''[[Qianlong|Qianlong shouhu]]''''' <small>Han i in., 2023</small><br />
<br />
{| class= "wikitable" rules="all" cellpadding=1 style="border: 1px solid #000000; margin-left:40px; font-size:90%;"<br />
|-<br />
! [[Historia dinozaurologii]]<br />
|-<br />
| align="center" | <small>[[Historia dinozaurologii|...]] [[2015]] • [[2016]] • [[2017]] • [[2018]] • [[2019]] • [[2020]] • [[2021]] • [[2022]] • [[2023]] • '''[[2024]]''' [[Historia dinozaurologii|...]]</small><br />
|}<br />
</blockquote><br />
</div><br />
</div><br />
</div><br />
</div><br />
<!-- RIGHT COLUMN --><br />
<div><div style="<br />
float: right;<br />
margin-top: 10px;<br />
height: 100%;<br />
width: 49.5%;<br />
background-color: transparent;<br />
overflow-x: hidden;<br />
"><br />
<div style="<br />
border: 1px solid #204000;<br />
-moz-border-radius: 10px;<br />
-webkit-border-radius: 10px;<br />
border-radius: 10px;<br />
background-color: #e0d79d;<br />
padding: 5px 5px 5px 0px;<br />
"><br />
<br />
<blockquote><br />
<br />
== Jak zacząć? ==<br />
<br />
Na przestrzeni lat naukowcy nadali '''1858''' [[nazwa|nazw]] [[rodzaj]]owych i '''2130''' [[gatunek|gatunkowe]] [[dinozaur]]ów.<br />
<br />
Obecnie za [[Takson ważny|ważnych]] przedstawicieli [[nieptasi]]ch Dinosauria uznaje się około '''1242''' [[gatunek|gatunków]] w '''1123''' [[rodzaj]]ach. <br />
<br />
W ''Encyklopedii Dinozaury.com'' na chwilę obecną znajdziesz opisy '''{{PAGESINCAT:Dinosauria}}''' rodzajów dinozaurów. <br />
* przejdź do dinozaurów na literę:<br />
<br />
{{ABC}}<br />
<br />
* przeglądaj według systematyki:<br />
{{klad| style=font-size:95%;<br />
|label1=[[Dinosauromorpha]]<br />
|1={{klad<br />
|label1=[[Dinosauriformes]]<br />
|1={{klad<br />
|label1='''[[Dinosauria]]''' <br />
|1={{klad <br />
|1= [[Saurischia]] <br>[[Plik:Saurischia.jpg|link=Saurischia|75px]]<br />
|2= [[Ornithischia]] <br>[[Plik:Ornithischia.jpg|link=Ornithischia|75px]]<br />
}}<br />
|2=[[Silesauridae]] }} <br />
|2=[[Lagerpetidae]] }}<br />
}}<br />
<br />
* klasyfikacja wg Barona i in., 2017:<br />
{{klad| style=font-size:95%;<br />
|label1='''[[Dinosauria]]'''<br />
|1={{klad <br />
|label1=[[Saurischia]]<br />
|1= {{klad<br />
|1=[[Herrerasauridae]]<br />
|2=[[Sauropodomorpha]]<br />
}}<br />
|label2= [[Ornithoscelida]] <br />
|2={{klad<br />
|1=[[Theropoda]]<br />
|2=[[Ornithischia]]<br />
}}}}<br />
}}<br />
<br />
* klasyfikacja wg Müllera & Garcii, 2020:<br />
{{klad| style=font-size:95%;<br />
|label1='''[[Dinosauria]]''' <br />
|1={{klad <br />
|1= [[Saurischia]]<br />
|2={{klad<br />
|1="[[Silesauridae]]"<br />
|2=[[Ornithischia]]<br />
}}}}}}<br />
<br />
* przeglądaj według [[stratygrafia|stratygrafii]]:<br />
{| style="width:207px;border-width:0px; border-style:solid" cellpadding=0 cellspacing=1<br />
| <div style="width:51px; background-color:{{barwa okresu geologicznego|triassic}};text-align:center">[[Trias|{{kolor|#ffffff|Trias}}]]</div><small>252</small><br />
| <div style="width:56px; background-color:{{barwa okresu geologicznego|jurassic}};text-align:center">[[Jura|{{kolor|#ffffff|Jura}}]]</div><small>201</small><br />
| <div style="width:79px; background-color:{{barwa okresu geologicznego|cretaceous}};text-align:center">[[Kreda|{{kolor|#ffffff|Kreda}}]]</div><small>145</small><br />
|<div style="width:50px;><br><small>66 [[Ma]]</small><br />
|}<br />
<br />
* albo przejdź do [[Historia_dinozaurologii|historycznego]] lub [[Lokacje|geograficznego]] spisu dinozaurów.<br />
<br />
<hr><br />
<br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| '''Dowiedz się, [[jak czytać hasła]] w naszej encyklopedii.'''<br />
|}<br />
<hr><br />
W razie wątpliwości prosimy Cię o pisanie na [http://www.forum.dinozaury.com Forum] lub o kontakt e-mail:<br />
lukaszczepinski@gmail.com<br />
<br />
</blockquote></div></div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Daemonosaurus&diff=32208
Daemonosaurus
2024-03-25T12:47:16Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Daemonosaurus''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Tomasz Skawiński]]<br />
| [[Mateusz Tałanda]]<br />
|}<br />
</small><br />
----<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left" <br />
! colspan=2 | ''Daemonosaurus'' (demonozaur)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| ok. 2 m?<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| ok. 10 kg?<br />
|-<br />
! '''[[:Kategoria:Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[:Kategoria:USA|USA]] – Nowy Meksyk<br />
<br />
<small>([[formacja]] [[Chinle]] – "ogniwo Siltstone")</small><br />
|- <br />
! '''[[:Kategoria:Stratygrafia|Czas występowania]]'''<br />
| <small>późny [[trias]] ([[retyk]])<br />
|- <br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
?[[Saurischia]] <br />
<br />
??[[Theropoda]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Daemonosaurus chauliodus skull.png|400px|]] <br />
<small>Rekonstrukcja czaszki holotypu.<br />
<br />
Autor: [http://qilong.wordpress.com/2013/05/16/a-skull-reconstruction-for-daemonosaurus/ Jaime Headden]</small><br />
|-<br />
! colspan=2 | Mapa znalezisk:<br />
|-<br />
| colspan=2 |<br />
<display_points type="terrain" zoom=4><br />
36°20' N, 106°27' W~Miejsce znalezienia holotypu<br />
</display_points><br />
|}<br />
== Wstęp ==<br />
''Daemonosaurus'' to [[rodzaj]] wczesnego, niewielkiego, prawdopodobnie bardzo pierwotnego [[Theropoda|teropoda]]. Alternatywne interpretacje mówią, że demonozaur jest bardzo prymitywnym [[Saurischia|dinozaurem gadziomiednicznym]], nienależącym do teropodów (Cabreira i in. 2016, Langer i in. 2017), lub [[bazalny]]m dinozaurem ptasiomiednicznym (Baron i in. 2017). Żył w późnym [[trias]]ie na terenach dzisiejszej [[:Kategoria:Ameryka Północna|Ameryki Północnej]].<br />
<br />
== Budowa ==<br />
[[Plik:Demonozaur.jpg|200px|thumb|right|Tak mogła wyglądać głowa demonozaura. Autor: palaeozoologist [http://palaeozoologist.deviantart.com/art/Daemonosaurus-204907015].]]<br />
Demonozaur był niewielkim teropodem – jego czaszka mierzyła około 14-14,5 cm długości, a długość kości udowej (nieznanej u tego dinozaura) szacuje się na ok. 17,5 cm (Zanno i in. 2015). Wartości te niemal dokładnie odpowiadają pomiarom wykonanym u ''[[Tawa]]'' – pokrewnego, nieco wcześniejszego geologicznie teropoda. Sugeruje to, że ''Daemonosaurus'' osiągał zbliżone rozmiary, czyli ok. 2 m długości i masę ok. 10 kg (choć zobacz [[#Paleobiologia|niżej]]).<br />
<br />
Demonozaur miał duże, niemal okrągłe oczodoły. Czaszka była dość wysoka i cechowała się stosunkowo krótkim pyskiem, stanowiącym około połowy jej długości. Okno przedoczodołowe było w przybliżeniu trójkątne, zbliżonych rozmiarów do nozdrzy zewnętrznych. Puszka mózgowa była [[pneumatyzacja|spneumatyzowana]] w mniejszym stopniu niż u tawy. W kości przedszczękowej znajdowały się trzy stosunkowo duże zęby – były one skierowane lekko ku przodowi, podobnie jak u teropodów takich jak ''[[Masiakasaurus]]'' czy ''[[Epidexipteryx]]''. Kość szczękowa zawierała jedynie 9 lub 10 zębów – mniej niż u wszystkich znanych Theropoda. Pierwsze zęby kości szczękowej oraz zębowej również są powiększone. Zęby przedszczękowe i przednie zęby osadzone w kości zębowej są w przekroju okrągłe, podczas gdy dalsze zęby są bocznie spłaszczone i mają piłkowane krawędzie. Poza czaszką znanych jest tylko kilka kręgów szyjnych (Sues i in. 2011).<br />
<br />
== Paleobiologia ==<br />
Stosunkowo duże oczodoły, krótki pysk i nie w pełni skostniała puszka mózgowa sugerują, że [[holotyp]] demonozaura (CM 76821) w chwili śmierci mógł nie być w pełni dorosłym osobnikiem. Brak jednak danych histologicznych mogących zweryfikować tę hipotezę. Szwy pomiędzy łukiem naczyniowym a trzonem są zrośnięte w obrotniku i kręgu trzecim, nie wiadomo jednak, czy w rozwoju osobniczym najpierw kostniały kręgi przednie czy tylne (Sues i in. 2011).<br />
<br />
Demonozaur jest przeważnie uważany za mięsożercę (Foth i Rauhut 2013), na co wskazuje m.in. spłaszczenie i piłkowanie zębów.<br />
<br />
== Odkrycie i etymologia ==<br />
Holotyp demonozaura został odkryty na „Ranczu Duchów” (Ghost Ranch) w stanie Nowy Meksyk w Stanach Zjednoczonych. Osady formacji [[Chinle]], z których go wydobyto pochodzą z późnego triasu, prawdopodobnie z [[retyk]]u.<br />
<br />
Nazwa rodzajowa ''Daemonosaurus'' pochodzi z greki i odnosi się do legend o złych duchach z „Rancza Duchów”. Epitet gatunkowy [[gatunek typowy|gatunku typowego]], ''chauliodus'', również pochodzący z greki, można przetłumaczyć jako „wielkozęby”, co odnosi się do powiększonych przednich zębów tego dinozaura.<br />
<br />
== Spis gatunków ==<br />
{| class="wikitable"<br />
| {{V|''Daemonosaurus''}}<br />
| {{Kpt|[[Hans-Dieter Sues|Sues]], [[Sterling Nesbitt|Nesbitt]], [[David Berman|Berman]]}} i {{Kpt|[[Amy Henrici|Henrici]]}}, [[2011]]<br />
|-<br />
| {{V|''Daemonosaurus chauliodus''}}<br />
| {{Kpt|[[Hans-Dieter Sues|Sues]], [[Sterling Nesbitt|Nesbitt]], [[David Berman|Berman]]}} i {{Kpt|[[Amy Henrici|Henrici]]}}, [[2011]]<br />
|}<br />
<br />
== Bibliografia ==<br />
<small><br />
Baron, M.G., Norman, D.B., Barrett, P.M. 2017. Baron ''et al.'' reply. Nature 551: E4–E5. [[doi:10.1038/nature24012]].<br />
<br />
Cabreira, S.F., Kellner, A.W.A., Dias-da-Silva, S., da Silva, L.R., Bronzati, M., de Almeida Marsola, J.C., Müller, R.T., Bittencourt, J. de S., Jul'Armando Batista, B., Raugust, T., Carrilho, R., Brodt, A., Langer, M.C. 2016. A unique Late Triassic dinosauromorph assemblage reveals dinosaur ancestral anatomy and diet. Current Biology 26: 3090–3095. [[doi:10.1016/j.cub.2016.09.040]].<br />
<br />
Foth, C., Rauhut, O.W.M. 2013. Macroevolutionary and morphofunctional patterns in theropod skulls: a morphometric approach. Acta Palaeontologica Polonica 58: 1–16. [[doi:10.4202/app.2011.0145]].<br />
<br />
Langer, M.C., Ezcurra, M.D., Rauhut, O.W.M., Benton, M.J., Knoll, F., McPhee, B.W., Novas, F.E., Pol, D., Brusatte, S.L. 2017. Untangling the dinosaur family tree. Nature 551: E1–E3. [[doi:10.1038/nature24011]].<br />
<br />
Sues, H.-D., Nesbitt, S.J., Berman, D.S., Henrici, A.M. 2011. A late-surviving basal theropod dinosaur from the latest Triassic of North America. Proceedings of the Royal Society B 278: 3459–3464. [[doi:10.1098/rspb.2011.0410]].<br />
<br />
Zanno, L.E., Drymala, S., Nesbitt, S.J., Schneider, V.P. 2015. Early crocodylomorph increases top tier predator diversity during rise of dinosaurs. Scientific Reports 5: 9276. [[doi:10.1038/srep09276]].<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Północna]]<br />
[[Kategoria:USA]]<br />
[[Kategoria:Trias]]<br />
[[Kategoria:Retyk]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Liliensternus&diff=32207
Liliensternus
2024-03-25T12:44:29Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia i aktualizacji?.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Liliensternus''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Dawid Mika]]<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
[[Marcin Szermański]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Liliensternus''<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 4-6 m<br />
<small>(niedorosły osobnik)</small><br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| ok. 127 kg<br />
<small>(niedorosły osobnik)</small><br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Niemcy]], ?[[Szwajcaria]] <br />
<small>[[formacja Trossigen]]</small><br />
|- <br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| (?216-)206-200 Ma<br />
<br />
późny [[noryk]]-[[retyk]] (późny [[trias]])<br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Neotheropoda]]<br />
<br />
? [[Coelophysoidea]]<br />
<br />
??? [[Coelophysidae]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Liliensternus_liliensterni_by_liliensternus.jpg|400px|]]<br />
<small> Autor: Mihai Dragos [http://liliensternus.deviantart.com/art/Liliensternus-liliensterni-121178469]</small><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Liliensternus'' to późnotriasowy teropod występujący na terenach Europy. Jego [[filogeneza]] jest niepewna - może być [[celofyzoid]]em bądź bliższym krewnym [[awerostr]]ów. ''L. liliensterni'' znajduje się obok piszczałek organów na herbie niemieckiej gminy Gleichamberg.<br />
<br />
Inne zwierzęta znane z osadów formacji Trossigen to spory (jak na triasowe standardy) [[zauropodomorf]] ''[[Plateosaurus]]'', bliżej niezidentyfikowany "prozauropod" i wątpliwy [[celofyzoid]] ''[[Pterospondylus]]''. <br />
<br />
==Etymologia==<br />
Zarówno nazwa rodzajowa jak i epitet gatunkowy ''Liliensternus'' honoruje Hugo Ruele von Liliensterna (1882-1946) - paleontologa-amatora, który odkrył pierwsze szczątki tego dinozaura.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
Zazwyczaj interpretuje się znaleziony materiał jako szczątki dwóch osobników, jednak jest on dysartykulowany i może naprawdę należeć do większej ilości zwierząt. Jeden z [[syntyp]]ów zawiera dolną cześć kości szczękowej, kość zaoczodołową, niekompletną kość łuskową, kość kwadratową, kość zębową, kość kątową górną, kość kątową, czwarty kręg szyjny (70 mm), dziesiąty kręg szyjny (47 mm), pierwszy, drugi oraz trzeci krąg krzyżowy (wszystkie mierzą 52 mm), łopatkę (ok. 240 mm), kość ramieniową (214 mm), kość promieniową (151 mm), kość łokciową (158 mm), drugą kość śródręcza (70 mm), kość biodrową (270 mm), kość łonową (418 mm), kość kulszową (303 mm), kość udową (440 m), kość piszczelowa (409 mm), kość skokowo-piętową (79 mm szerokości, kość piętowa ma 60 mm szerokości) drugą kość śródstopia (214 mm), pierwszy, drugi i trzeci paliczek pierwszego palca (73, 39, 55 mm), pazur drugiego palca stopy (55 mm), trzecią kość śródstopia (230 mm), pierwszy, drugi i trzeci paliczek trzeciego palca (69, 55, 46 mm), pazur trzeciego palca stopy (46 mm), czwartą kość śródstopia (221 mm), pierwszy, drugi, trzeci oraz czwarty paliczek czwartego palca (51, 35, 29, 27 mm). <br />
<br />
Drugi syntyp to niekompletny szkielet. <br />
<br />
==Historia badań i budowa==<br />
''L. liliensterni'' został początkowo opisany przez von Huenego (1934) jako trzeci gatunek [[halticosaurus|haltikozaura]] - ''H. liliensterni'' na podstawie dwóch (?) wspomnianych wyżej szkieletów. Ich połączenie wykonane w gipsowej płycie było eksponowane w ścianie muzuem Heitmatmuseum w zamku Bedhim na obszarze niemieckiego miasta Hildburghausen. Rekonstrukcja ta została później rozebrana i przeniesiona do Muzeum Historii Naturalnej Humbolta w Berlinie (1969). Huene w swojej opublikowanej pierwszego lipca 1934 r. pracy zdiagnozował "''H''." ''liliensterni'' następująco: długa czaszka z trójkątnym otworem skroniowym, 9 wydłużonych kręgów szyjnych i 15 kręgów grzbietowych, ogon bardzo długi, przednie kończyny bardzo krótkie, pięcopalczasta dłoń, palce I i V zredukowane, kość piszczelowa niewiele dłuższa od udowej, pazury II-IV palców stopy bardzo krótkie. Znany z opisu [[dilophosaurus|dilofozaura]] Samuel Paul Welles (1984) zauważył, że wspomniane tu okazy zbyt różnią się anatomiczne i wiekowo (pochodzą z młodszych osadów niż haltikozaur) by utrzymywać ich przynależność do tego [[rodzaj]]u teropoda. Opierając się na tych rozbieżnościach opisał nowy rodzaj teropoda, który nazwał ''Liliensternus''. Większy z dwóch okazów "''H''." ''liliensterni'' oznaczył jako typowy. W przeglądzie [[ceratozaur]]ów Rowe i Gauthier (1990) zanotowali, że oba szkielety liliensterna należą od młodych dorosłych osobników o lekkiej budowie ciała (Niedźwiedzki uważa, że chodzi o dorosłe - prywatna korespondencja do MZ). Wywnioskowali też, że jest przedstawicielem Ceratosauria. Cunny i Galton (1993) uznali następujące cechy za charakterystyczne dla tego gatunku: czaszka z dużym dolnym oknem skroniowym, przednie kręgi szyjne z dwoma bocznymi guzami u podstawy diapofyz, cztery niezrośnięte kręgi krzyżowe, zrośnięte wspólnie żebra krzyżowe tworzą łuk, kość biodrowa i "konar" kości kulszowej skierowane w kierunku tylno-zewnętrznym, kość łonowa z jednym otworem. <br />
<br />
==Materiał tymczasowo zaliczony do ''Liliensternus''==<br />
===''L.''? sp. indet. - 1 (Sander, 1992)===<br />
Miejsce występowania: formacja Trossigen (Niemcy)<br />
<br />
Czas występowania: 216,5-200 Ma (noryk-retyk, późny trias)<br />
<br />
Materiał kopalny: druga kość śródstopia i bliżej nieokreślone szczątki co najmniej dwóch osobników<br />
<br />
Cechy diagnostyczne: -<br />
<br />
Wspomniana wyżej kość śródstopia bedąca elementem syntypu ''[[Plateosaurus]] engelhardti'' została opisana pierwotnie jako element stopy (Mayer, 1855). W 1908 von Huene uznał ją za fragment kości łonowej. Galton (2000) stwierdził, że jest ona naprawdę przednia czwarta kość śródstopia i zaliczył ją do ''L''.? sp. indet. Z wnioskiem tych nie zgodził się Monser (2003), który identyfikuje jako drugą kość śródstopia. Porównania anatomiczne Mortimera (online) z ''Liliensternus'' wskazują na rację drugiego wspomnianego tu badacza.<br />
<br />
<br />
===''L.''? sp. indet. - 2 (Sander, 1992)===<br />
Miejsce występowania: Knollenmergel, Szwajcaria<br />
<br />
Czas występowania: 216,5-204,6 Ma (noryk, późny trias)<br />
<br />
Materiał kopalny: ?<br />
<br />
Cechy diagnostyczne: -<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Liliensternus''<br />
| Welles, 1984<br />
|-<br />
! ''L. liliensterni'' <br />
| (Huene, 1934) Welles, 1984<br />
|-<br />
| =''[[Halticosaurus]] liliensterni''<br />
| Huene, 1934<br />
|-<br />
| ''L. airelensis''<br />
| Cuny i Galton, 1993<br />
| =''[[Lophostropheus]] airelensis'' <br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small>Allain, R., Xaisanavong, T., Richir, P. & Khentavong, B. (2012) "The first definitive Asian spinosaurid (Dinosauria: Theropoda) from the early cretaceous of Laos" Naturwissenschaften. doi: 10.1007/s00114-012-0911-7<br />
<br />
Nesbitt, S.J., Smith, N.D., Irmis, R.B., Turner, A.H., Downs, A. & Norell, M.A. (2009) "A complete skeleton of a Late Triassic saurischian and the early evolution of dinosaurs" Science, 326, 1530-1533.<br />
<br />
Rauhut, O.W.M. & Hungerbuhler, A. (2000) "A review of European Triassic theropods" Gaia, 15, 75-88.<br />
<br />
Mortimer, online: http://home.comcast.net/~eoraptor/Coelophysoidea.htm#Liliensternusliliensterni<br />
<br />
http://en.wikipedia.org/wiki/Liliensternus<br />
<br />
http://chinleana.blogspot.com/2011/01/more-evidence-for-long-norian-and.html<br />
<br />
Glut, D.F. (1997) "Dinosaurs: The Encyclopedia" wyd. McFarland & Company<br />
<br />
Tykoski, R.S (2005) "Anatomy, Ontogeny, and Phylogeny of Coelophysoid Theropods" Dysertacja doktorska, University of Texas</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Coelophysoidea]]<br />
[[Kategoria:Europa]]<br />
[[Kategoria:Niemcy]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Trias]]<br />
[[Kategoria:Noryk]]<br />
[[Kategoria:Retyk]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Afrovenator&diff=32206
Afrovenator
2024-03-25T12:33:41Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia i aktualizacji.<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Marcin Szermański]]<br />
<br />
[[Łukasz Czepiński]]<br />
<br />
[[Maciej Ziegler]]<br />
| [[Krzysztof Lichota]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Afrovenator'' (afrowenator)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 6,7-9 m<br />
<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| 1 t<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Niger]] - Abaka <br />
<br />
<small>([[formacja Tiouraren]])</small><br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| ?168-?161 Ma<br />
<br />
<small>[[jura]] (?[[baton]] - ?[[kelowej]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
? [[Megalosauroidea]] (?? [[Allosauroidea]])<br />
<br />
?? [[Megalosauridae]]<br />
<br />
??? [[Megalosaurinae]] (???? [[Eustreptospondylinae]])<br />
<br />
[[Afrovenatorinae]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Afrovenator_mount_white_background.jpg|400px]]<br />
<small>Rekonstrukcja szkieletu. Fot.: Kabacchi [https://www.flickr.com/photos/36197880@N03/4209840052], [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Afrovenator_mount_white_background.jpg]</small><br />
|-<br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Afrovenator abakensis'' to [[gatunek]] [[teropod]]a, który został opisany w [[1994]] roku przez grupę paleontologów: [[Sereno]], [[Jeffrey A. Wilson|Wilson]]a, Larssona, Dutheila oraz Suesa. <br />
<br />
==Lokalizacja i anatomia==<br />
''Afrowenator'' żył prawdopodobnie ok. 168-161 milionów lat temu - w jurze. Razem z nim odkryto również zauropoda ''[[Jobaria]]''. Jego czaszka jest dość podobna do czaszki innego jurajskiego teropoda - ''[[Torvosaurus]]''. Tak jak u innych teropodów, także afrowenator miał puste miejsca przed oczodołami, które zmniejszały ciężar czaszki. ''Afrovenator'' był mniejszy od ''[[Torvosaurus]]''. Omawiany teropod miał w swoich szczękach ok. 60 ostrych, zagiętych do tyłu zębów, przystosowanych do wyrywania kawałów mięsa. <br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Holotyp]] (UC UBA 1): niekompletna czaszka (ok. 840 mm), kręgi szyjne (obrotowy, 3,4 i 8), żebra szyjne, kręgi grzbietowe (1, 4, trzony 7-ego i 8-ego, 11, 12), 2 żebra, kręgi ogonowe (proksymalny, 2 środkowe, 10 dystalnych), 15 szewronów, kość ramieniowa (ok. 400 mm), dystalna część k. promieniowej i łokciowej, kość księżycowata, kość śródręcza I (62 mm), paliczek I-1 (112 mm), pazur I dłoni (80 mm), k. śródręcza II (135 mm), proksymalna część paliczka II-1, pazur II dłoni (76 mm), paliczek III-3 (53 mm), pazur III dłoni (40 mm), niekompletna kość biodrowa (567 mm) i niekompletna łonowa (644 mm), kość kulszowa (533 mm), udowa (760 mm), piszczelowa (ok. 687 mm), strzałkowa, niekompletna kość skokowa i piętowa, śródstopia I (103 mm), paliczek II-1 (122 mm), pazur II stopy (76 mm), kości śródstopia III (ok. 344 mm) i IV (321 mm), paliczki IV-1 (90 mm), IV-2 (106 mm) i IV-3 (87 mm).<br />
<br />
==Pozycja systematyczna==<br />
''Afrovenator'' to niewątpliwie [[bazalny]] [[tetanur]] - prawdopodobnie przedstawiciel [[Megalosauridae]]; w analizach kladystycznych przyjmuje rozmaite pozycje (zob. kladogramy w artykule o [[Tetanurae]]). Obszerna analiza [[Matthew T. Carrano|Carrano]] i in. umieszcza go w [[Megalosauridae]] ([[Tetanurae#Carrano_i_in..2C_2012|Carrano i in. (2012)]]. <br />
<br />
==Etymologia==<br />
''Afrovenator abakensis'' znaczy "afrykański łowca z Abaka" - miejsca, gdzie odnaleziono jego skamieniałe szczątki.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Afrovenator'' <br />
| [[Paul Sereno|Sereno]], [[Jeffrey Wilson|Wilson]], [[Hans Larsson|Larsson]], [[Didier Dutheil|Dutheil]] i Sues, [[1994]]<br />
|-<br />
! ''A. abakensis''<br />
| Sereno, Wilson, Larsson, Dutheil i Sues, 1994<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Carrano, M.T., Benson, R.B.J. & Sampson, S.D. (2012) "The phylogeny of Tetanurae (Dinosauria: Theropoda)" Journal of Systematic Palaeontology, 10(2), 211-300. doi: 10.1080/14772019.2011.630927 <br />
<br />
Sereno, P.C., Wilson, J.A., Larsson, H.C.E., Dutheil, D.B., & Sues, H-D. (1994) "Early Cretaceous dinosaurs from the Sahara" Science, 266, 267-270.<br />
<br />
Rauhut, O.W.M. & López-Arbarello, A. (2009) "Considerations on the age of the Tiouaren Formation (Iullemmeden Basin, Niger, Africa): Implications for Gondwanan Mesozoic terrestrial vertebrate faunas" Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 271, 259–267. doi:10.1016/j.palaeo.2008.10.019<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Tetanurae]]<br />
[[Kategoria:Megalosauridae]]<br />
[[Kategoria:Afryka]]<br />
[[Kategoria:Niger]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Jura]]<br />
[[Kategoria:Baton]] <br />
[[Kategoria:Kelowej]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Olorotitan&diff=32205
Olorotitan
2024-03-25T12:14:34Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div>{{Poprawa<br />
|nazwa = pokrewieństwo, paleobiogeografia, ?lokomocja, wymiary i inne, zob. [http://www.forum.dinozaury.com/viewtopic.php?f=8&t=1656&p=54293#p54293]<br />
}}<br />
{{DISPLAYTITLE:''Olorotitan''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Łukasz Czepiński]]<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Olorotitan'' (olorotytan)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 8 m<br />
|-<br />
! '''Wysokość''':<br />
| 3,5 m<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| ok. 3 t<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Rosja]]<br><small>[[Kundur]], region Amur–Heilongjiang <br>(formacja [[Udurchukan]])</small><br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| ?69/67-66 [[Ma]]<br />
<br />
<small>późna [[kreda]] (?"środkowy" - późny [[mastrycht]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Ornithischia]]<br />
<br />
[[Cerapoda]]<br />
<br />
[[Ornithopoda]]<br />
<br />
[[Iguanodontia]]<br />
<br />
[[Hadrosauridae]] <br />
<br />
[[Lambeosaurinae]]<br />
<br />
[[Lambeosaurini]] / ? [[Parasaurolophini]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Olorotitan2.jpg|400px]]<br />
<small>Ryc. 1. Rekonstrukcja szkieletu ''Olorotitan'' na podstawie holotypu <br><br />
i materiału przypisanego.<br />
<br />
© Godefroit ''et al.'' 2012</small><br />
|-<br />
! colspan=2 | Mapa znalezisk:<br />
|-<br />
| colspan=2 |<br />
<display_points type="terrain" zoom=3><br />
49.0828 N, 130.8595 E~Kundur - formacja [[Udurchukan]]|<small>''[[Olorotitan]] arharensis'' - '''AEHM 2/845''', AEHM 2/846</small><br />
</display_points><br />
|-<br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Olorotitan'' to [[Lambeosaurinae|lambeozauryn]], żyjący w późnej [[kreda|kredzie]] na terenie dzisiejszej [[Rosja|Rosji]]. Został opisany w [[2003]] roku przez trójkę paleontologów - [[Godefroit|Pascala Godefroita]] z Belgii, [[Bolotsky|Yuri L. Bolotsky'ego]] i [[Alifanov|Vladimira Alifanova]] z Rosji<ref name="Godefroit 2003"> Godefroit, P., Bolotsky, Y. & Alifanov, V. 2003. A remarkable hollow-crested hadrosaur from Russia: an Asian origin for lambeosaurines. ''C. R. Palevol''. ''2'', s. 143–151. </ref>.<br />
<br />
==Historia odkrycia==<br />
Odkrywcą stanowiska paleontologicznego w Kundur (skąd pochodzą znane szczątki olorotytana) był Władimir A. Nagornii, pracownik Far Eastern Institute of Mineral Resources. W 1990 roku zbierał on skamieniałości wzdłuż autostrady Czyta–Chabarowsk, a swoje znaleziska przesłał do rosyjskiego paleontologa, [[Bolotsky|Yuria Bolotskyego]] z Instytutu Geologii Dalekowschodniej Filii Rosyjskiej Akademii Nauk, który uznał je za ważne odkrycie. Wykopaliska na szeroką skalę rozpoczęły się w roku 1999 i były finansowane z grantów National Geographic Society i Jurassic Fundation. Jeszcze tego samego roku został odkryty holotyp olorotytana, jednakże dopiero dwa lata później (2001) został on całkowicie wydobyty ze skał. Okaz ów jest, jak dotąd, najbardziej kompletnym szkieletem dinozaura znalezionym na terenie Rosji i najlepiej zachowanym lambeozaurynem spoza [[Ameryka Północna|Ameryki Północnej]]. Poza holotypem znaleziono również mniejsze i bardziej fragmentaryczne okazy, które mogą być powiązane z ''Olorotitan arharensis''<ref name="Godefroit 2012">Godefroit, P., Bolotsky, Y.L. & Bolotsky, I.Y. 2012. Osteology and relationships of ''Olorotitan arharensis'', a hollow crested hadrosaurid dinosaur from the latest Cretaceous of Far Eastern Russia. ''Acta Palaeontologica Polonica'' 57(3): 527–560.</ref>.<br />
<br />
==Geologia i datowanie regionu Amur-Heilongjiang==<br />
W skład regionu Amur-Heilongjiang wchodzą 4 stanowiska ze znaleziskami dinozaurów ze wschodniej Azji: Jiayin i Wulaga (znajdujące się w północnej prowincji Heilongjiang w [[Chiny|Chinach]]; wspólnie zaliczane do formacji [[Yuliangze]]), oraz Błagowieszczeńsk i Kundur (zlokalizowane na południu obwodu amurskiego, w Dalekowschodnim Okręgu Federalnym, na terenie [[Rosja|Rosji]]; zaliczane obecnie<ref name="Godefroit 2012"></ref> do formacji [[Udurchukan]], zaś wcześniej<ref name="Godefroit 2003"></ref> do formacji [[Tsagaya]]). Wszystkie te stanowiska położone są w południowo-wschodniej części basenu sedymentacyjnego Zeya-Bureya (patrz - mapa obok).<br />
<br />
Na podstawie danych [[paleopalinologia|paleopalinologicznych]], Bugdaeva i Markevich, w swojej publikacji z 2001 roku, datowali stanowiska Kundur i Jiayin na wczesny [[mastrycht]], zaś Błagowieszczeńsk na "środkowy" mastrycht. Jednocześnie uznali, że wymarcie dinozaurów i zmiana roślinności na terenie Rosyjskiego Dalekiego Wschodu miały miejsce na granicy między "środkowym" a późnym mastrychtem <ref>Bugdaeva, E.V. and Markevich, V.S. 2001. The problem of extinction at the Cretaceous-Tertiary boundary. ''In'': E.V. Bugdaeva (ed.), ''Flora and dinosaurs at the Cretaceous-Paleogene boundary of Zeya-Bureya Basin (IGCP project 434)'', 108-112. Dalnauka, Vladivostok</ref>. Jednakże inni badacze<ref name="Godefroit 2003"></ref><ref>Godefroit P., Bolotsky, Y.L., and Van Itterbeeck, J. 2004. ''Amurosaurus riabinini'', a Late<br />
Cretaceous lambeosaurine dinosaur from Far Eastern Russia. ''Acta Palaeontologica Polonica'' '''49''': 585-618.</ref><ref>Van Itterbeeck, J., Bolotsky, Y.L., Bultynck, P., and Godefroit, P. 2005. Stratigraphy, sedimentology and palaeoecology of the dinosaur-bearing Kundur section (Zeya-Bureya Basin, Amur Region, Far Eastern Russia). ''Geological Magazine'' '''142''': 735-750.</ref><ref>Nichols, D.J. and Johnson, K.R. 2008. ''Plants and the K-T Boundary''. 280 pp. Cambridge University Press, Cambridge.</ref> wskazywali w późniejszych latach na podobieństwo kopalnego pyłku z lokalizacji obwodu amurskiego do tego, który tworzy w USA zonę ''Wodehouseia spinata'', datowaną na późny mastrycht<ref>Nichols, D.J. and Sweet, A.R. 1993. Biostratigraphy of Upper Cretaceous non-marine palynofloras in a north-south transect of the Western Interior Basin. In: W.G.E.<br />
Caldwell and E.G. Kauffman (eds.) ''Evolution of the Western Interior Basin. Geological Association of Canada, Special Paper'' '''39''': 539-584</ref>. W konsekwencji uznali, że podobnie należy datować formacje Udurchukan i Yuliangze (co zgadzałoby się z obecnym stanem wiedzy na temat wymarcia dinozaurów, które miało miejsce na granicy późnego mastrychtu z [[dan]]em, pierwszym piętrem [[paleogen]]u, ok. 66 [[Ma]]). Aby całkowicie zamknąć dyskusję, należałoby zbadać ten region pod kątem innych wskaźników umożliwiających datowanie (np. [[geochronologia|geochronologicznych]] czy [[magnetostratygrafia|magnetostratygraficznych]]).<br />
<br />
==Paleoekologia [[Kundur]]==<br />
W 2010 roku, na podstawie kręgu ogonowego i pojedynczego zęba, pochodzących ze stanowiska Kundur, opisany został wątpliwy [[Sauropoda|zauropod]], ''[[Arkharavia|Arkharavia heterocoelica]]''<ref>Alifanov V. R. & Bolotsky Y. L. (2010) "Arkharavia heterocoelica gen. et sp. nov., a New Sauropod Dinosaur from the Upper Cretaceous of Far Earstern Russia" ''Paleontological Journal'', '''44'''(1), 84-91 </ref> (prawdopodobnie [[chimera]] kości zauropoda i hadrozauryda<ref name="Godefroit 2012"></ref>). W Kundur dominującymi kręgowcami były jednak hadrozaurydy - ''Olorotitan'' i ''[[Kundurosaurus]]''<ref>Godefroit, P., Bolotsky, Y.L., and Lauters, P. 2009. A New Saurolophine Dinosaur<br />
from the Latest Cretaceous of Far Eastern Russia. ''PLoS ONE'' '''7(5)''': e36849.</ref>.<br />
<br />
Poza tym, ze stanowiska Kundur znane są: żółwie skrytoszyjne z grupy Lindholmemydidae<ref>Danilov, I.G., Bolotsky, Y.L., Averianov, A.O., and Donchenko, I.V. 2002. A new genus of lindholmemydid turtle (Testudines, Testudinoidea) from the Late Cretaceous of the Amur River Region, Russia. ''Russian Journal of Herpetology'' '''9''': 155-68.</ref>, zęby krokodyla, izolowane kości i zęby należące do [[Theropoda|teropoda]]<ref>Alifanov, V.R. and Bolotsky, Y.L. 2002. New data about the assemblages of the Upper Cretaceous carnivorous dinosaurs (Theropoda) from the Amur Region. ''In'': G.L. Kirillova (ed.), ''Cretaceous continental margin of East Asia: stratigraphy, sedimentation, and tectonics'', 25-26. Unesco-IUGS-IGCP, Khabarovsk</ref> i, prawdopodobnie, [[Nodosauridae|nodozauryda]]<ref>Tumanova, T.A., Bolotsky, Y.L., and Alifanov, V.R. 2004. The first finds of armored dinosaurs in the Upper Cretaceous of Russia (Amur Region). ''Paleontologicheskii Zhurnal'' '''38''': 73-77.</ref>. Przepłukanie osadów z tego miejsca przyniosło również odkrycie zęba ssaka wielokuzgowca (Multituberculata), co jest pierwszym takim znaleziskiem na terenie Rosji<ref>Averianov, A.O., Bolotsky, Y.L., and Godefroit, P. 2002. First multituberculate mammal from Russia. ''In'': G.L. Kirillova (ed.), ''Cretaceous continental margin of East Asia: stratigraphy, sedimentation, and tectonics'', 27-28. Unesco-IUGS-IGCP, Khabarovsk.</ref>.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
<br />
[[Holotyp]]: AEHM 2/845 - [[artykulacja|artykułowany]], ale niekompletny szkielet sędziwego, dorosłego osobnika. Obecność czaszki i części pustego w środku grzebienia naczaszkowego. Brak kilku kręgów grzbietowych, kilku żeber, tylnych ''haemapophyses'' (wyrostków znajdujących się na kręgach), prawej kości ramiennej, kości prawej dłoni, lewego przedramienia, kości łonowych, prawej kończyny tylnej i lewej stopy.<br />
<br />
Materiał przypisany: AEHM 2/846 - kręgi grzbietowe, kości krzyżowe i kości biodrowe należące do osobnika dorosłego, ale młodszego od AEHM 2/845.<br />
<br />
==Budowa==<br />
[[Plik:Olorotitan3.jpg|300px|thumb|right| Ryc. 2. Rekonstrukcja czaszki ''Olorotitan arharensis''. Przerywaną linią zaznaczony hipotetyczny przebieg krawędzi niezachowanej kości nosowej, tworzącej wydatny grzebień zwierzęcia.<br />
<br><br>© Godefroit ''et al.'' 2012]]<br />
[[Plik:Olorotitan4.jpg|300px|thumb|right| Ryc. 3. Holotyp ''Olorotitan arharensis'' (AEHM 2/845): a-d) prawa kość szczękowa w widoku bocznym (a,b) i środkowym (c,d); e-f) prawa kość jarzmowa w widoku bocznym (e) i środkowym (f); g-h) prawa kość przedszczękowa w widoku bocznym; i) zachowany fragment prawej kości nosowej w widoku ogonowo-wewnętrznym; j-m) kość przedzębowa w widoku grzbietowym (j,l) i wewnętrznym (k,m); n-r) lewa kość zębowa w widoku środkowym (n,p), bocznym (o,q) i grzbietowym (r); s-t) dodatkowe połączenie stawowe (zaznaczone strzałką) pomiędzy wyrostkami kolczystymi 20-tego i 21-szego kręgu ogonowego.<br />
<br><br>© Godefroit ''et al.'' 2003, 2012]]<br />
{{Szablon:Diagnoza}}<br />
[[autapomorfia|Cechami autapomorficznymi]] dla tego [[takson]]u są: <br />
* duży, pusty w środku grzebień, przypominający kształtem kask, o wiele wyższy niż reszta czaszki i rozciągający się znacznie za kość potyliczną;<br />
* bardzo wysoki wyrostek zaoczodołowy kości jarzmowej (stosunek wysokości wyrostka do długości k. jarzmowej jest równy ~1);<br />
* pyskowa część k. jarzmowej krótsza niż u innych lambeozaurynów, z niemal idealnie prostą krawędzią rostralną (pyskową);<br />
* kość szczękowa w widoku bocznym bardzo niesymetryczna, jej wewnętrzna krawędź wyraźnie opada;<br />
* bardzo wydłużona szyja (18 kręgów);<br />
* k. piszczelowa równa długością k. udowej;<br />
* wyrostek goleniowy krótki, równy 1/5 długości k. piszczelowej;<br />
<br />
===Czaszka===<br />
Mimo niekompletnego zachowania k. nosowych i delikatnego przesunięcia większości innych kości, czaszka olorotytana może być wiernie zrekonsturowana (ryc. 2). Najbardziej rzucającą się w oczy częścią czaszki jest wydatny grzebień, znajdujący się na szczycie głowy, tworzony przez wyrostki kości przedszczękowych (w części przedniej) i nosowych (w części tylnej). Nietypowy kształt tej ozdoby wyraźnie odróżnia olorotytana od lambeozaurynów z Ameryki Północnej. U form z grzebieniem w kształcie kasku (np. ''[[Corythosaurus]]'') nie rozciąga się on aż tak bardzo za kością potyliczną, zaś u form ze znacznie wydłużoną ozdobą (np. ''[[Parasaurolophus]]'') dolna część grzebienia nie jest aż tak rozbudowana, jak ma to miejsce u olorotytana. <br />
<br />
====Kość szczękowa (''maxilla'')====<br />
W widoku wewnętrznym krawędź części pyskowej nie jest prosta, jak u większosci hadrozaurydów, ale opada, podobnie jak u ''[[Tsintaosaurus]] spinorhinus'' i ''[[Lambeosaurus]] laticaudus''<ref name="Godefroit 2012"></ref>, lecz nie w stopniu widocznym u ''[[Angulomastacator]]''<ref>Wagner, J. R., and Lehman, T. M. 2009. An Enigmatic New Lambeosaurine Hadrosaur (Reptilia: Dinosauria) from the Upper Shale Member of the Campanian Aguja Formation of Trans-Pecos Texas. Journal of Vertebrate Paleontology '''29''': 605–611.</ref>. Wyrostek grzbietowy k. szczękowej jest skierowany ku tyłowi, jego szczyt leży na poziomie tylnej 1/3 części kości, przez co ''maxilla'' wygląda niesymetrycznie w widoku bocznym (ryc. 3a,b).<br />
W okazie holotypowym występuje ok. 45 rzędów zębów szczękowych. Korony zębów są wąskie, liścokształtne, symetryczne, niemal idealnie proste. Środkowa krawędź podstawowa (''primary ridge'') bardziej wyraźna niż na zębach kości zębowej, krawędzi dodatkowych (''secondary ridge'') brak. Brzegi korony zębowej są łagodnie ząbkowane. Korzenie zębów są bardzo wysokie i wąskie.<br />
<br />
====Kość jarzmowa (''jugale'')====<br />
Pyskowy (rostralny) wyrostek kości jarzmowej jest silnie skrócony (przedniotylnie), ale rozciąga się wewnętrznie-grzbietowo (ryc. 3e,f). Brzeg rostralny samej kości jest niemal idealnie prosty, nieznacznie tylko pochylony tylnogórnie. Kształt wyrostka rostralnego przypomina ten przypisywany ''[[Tsintaosaurus]] spinorhinus'' czy ''[[Hypacrosaurus]] altispinus''.<br />
<br />
Wyrostek zaoczodołowy jest cienki i wydaje się wyższy niż u innych lambeozaurynów; stosunek wysokości wyrostka zaoczodołowego do długości kości jarzmowej jest równy 1. Wyrostek łzowy jest niemal równoległy do w. zaoczodołowego, co sugeruje, że wewnętrzna część oczodołu była bardzo wąska (ryc. 3e,f).<br />
<br />
====Kość przedszczękowa (''premaxilla'')====<br />
Kość przedszczękowa jest bardzo duża, zrastając się w swojej przedniej części tworzy bezzębny dziób pyska, a w części tylnej bierze udział w budowie sporego fragmentu grzebienia. W widoku bocznym kość przedszczękowa nadaje czaszce wklęsły wygląd (ryc. 2). Tak samo, jak u innych lambeozaurynów, u ''Orolotitan'' nie występuje otwór przedszczękowy. Nozdrza zewnętrzne są wydatne, kształtem przypominają łzę; są całkowicie otoczone przez kość przedszczękową (ryc. 3g,h). Lewy i prawy przewód nosowy są kompletnie rozdzielone.<br />
<br />
Niedoskonały stan zachowania skamieniałości uniemożliwił zbadanie wewnętrznej budowy kości przedszczękowej metodą tomografii komputerowej.<br />
<br />
====Kość nosowa (''nasale'')====<br />
Zachowała się jedynie mała część kości nosowej (ryc. 3i), przyczepiona do wewnętrznej krawędzi tylnej części tylnobocznego wyrostka k. przedszczękowej (ryc. 3g) (który tworzy część "grzebienia"); pozostała część ''nasale'' pokruszyła się. Można jednak przypuszczać, że parzyste kości nosowe tworzyły dużą płytę w kształcie wachlarza (ryc. 2) z, prawdopodobnie, stawowym połączeniem między tymi kośćmi, biegnącym wzdłuż tylnej i dolnej krawędzi ozdoby.<br />
<br />
====Kość przedzębowa (''predentale'')====<br />
Kość przedzębowa ma budowę w kształcie szufli i wydaje się bardziej rozwinięta na szerokość niż na długość (stąd prostokątny zarys kości w widoku grzbietowym; ryc. 3j-m). Dodatkowo, pyskowa krawędź jest silnie ząbkowana (ryc. 3j,l) - co również miało znaczenie przy odrywaniu części roślinnych w trakcie żerowania zwierzęcia. Na rostralnej części k. przedzębowej występują liczne otwory odżywcze (''[[nutrient foramina]]''; ryc. 3k,m).<br />
<br />
====Kość zębowa (''dentale'')====<br />
Na kości zębowej (ryc. 3n-r) występuje długa, tworzona przez ok. 38 rzędów zębów, [[bateria zębowa]]. W każdym rzędzie zębowym występują dwa lub trzy sprawne zęby i tyle samo zębów zastępujących. Znajdująca się przed baterią zębową [[diastema]] jest stosunkowo długa, ale krótsza niż u ''[[Sahaliyania]] elunchunorum''. Zęby były podobne do tych znajdujących się na kości szczękowej, ale ich środkowa krawędź podstawowa (''primary ridge'') jest mniej wyraźna a na niektórych występują krawędzie dodatkowe (''secondary ridges'').<br />
<br />
----<br />
<br />
===Kręgosłup===<br />
Szyja i kość krzyżowa są wyraźnie wydłużone, składały się z, odpowiednio: 18 kręgów szyjnych i 15-16 kręgów krzyżowych.<br />
<br />
====Kręgi szyjne====<br />
W okazie holotypowym zachowała się artykułowana seria składająca się z 18 kręgów szyjnych (wraz z [[proatlas]]em), znacznie bardziej wydłużona niż u innych hadrozaurydów (zazwyczaj 12-13 kręgów; 15 kręgów u ''[[Lambeosaurus]] magnicristatus''<ref name="Dinosauria 2004">Horner, J.R., Weishampel, D.B., and Forster, C.A. 2004. Hadrosauridae. ''In'': D. B.Weishampel, P. Dodson, and H. Osmólska (eds.), ''The Dinosauria, second edition'', 538-563. University of California Press, Berkeley.</ref>). Długa szyja (ryc. 1; 3s) była zapewne ewolucyjnym przystosowaniem do żerowania na stosunkowo wysokiej roślinności<ref>Paul, G.S., 2010, ''The Princeton Field Guide to Dinosaurs'', Princeton University Press p. 309</ref>.<br />
<br />
====Kręgi grzbietowe i krzyżowe====<br />
Wyrostki kolczyste kręgów grzbietowych nie są aż tak wyniosłe jak u ''[[Hypacrosaurus]] altispinus''; mają podobne proporcje co u ''[[Corythosaurus]] casuaruis''. <br />
<br />
Krzyż składa się z 15-16 kręgów (zazwyczaj u dorosłych hadrozaurydów składa się on z 10-12 kręgów<ref name="Godefroit 2003"></ref>). Wyrostki kolczyste kręgów krzyżowych są najwyższe ze wszystkich na kręgosłupie olorotytana, ale nie aż tak wysokie jak u ''[[Barsboldia]] sicinskii''. Najpewniej więc nie tworzyły one zbyt wydatnego "żagla" na grzbiecie ''Olorotitan''.<br />
<br />
====Kręgi ogonowe====<br />
Ogon olorotytana składał się z 70-ciu kręgów. W okolicy 20. kręgu znajdują się dodatkowe połączenia stawowe między wyrostkami kolczystymi sąsiadujących kręgów, co czyni tę część kręgosłupa szczególnie sztywną. Bliższa krawędź dalszego wyrostka kolczystego tworzy wybrzuszenie, które wchodzi w miseczkowate wgłębienie wcześniejszego wyrostka (ryc. 3s,t). Mimo dużej regularności tej cechy, nie można wykluczyć patologii, lub związku z sędziwym wiekiem osobnika (obecne są tu liczne złamania wyrostków kolczystych, zrośnięte jeszcze za życia zwierzęcia). Aby z całą pewnością potwierdzić którąkolwiek z hipotez dotyczących występowania tej właściwości w obrębie całego gatunku ''O. arharensis'', należy poczekać do odkrycia kolejnych szkieletów z zachowanym ogonem<ref name="Godefroit 2012"></ref>.<br />
<br />
====Szewrony====<br />
Większość [[szewron]]ów znalezionych zostało w stanie artykulacji z ogonem holotypu, jednak spora ich część została zniszczona w trakcie transportu okazu z miejsca wydobycia w Kundur do Błagowieszczeńska. Wysokość szewronów w przedniej części ogona jest mniej więcej podobna do wysokości odpowiadających im wyrostków kolczystych; im bliżej do końca ogona, tym szewrony stają się coraz krótsze i cieńsze. <br />
<br />
----<br />
<br />
===Inne elementy szkieletu===<br />
Łopatka ''Olorotitan'' jest dłuższa niż u większości hadrozaurydów; stosunek jej długości do szerokości = 6,2. <br />
<br />
Kość piszczelowa jest równie długa jak kość udowa, zaś wyrostek goleniowy krótki, równy 1/5 długości piszczela.<br />
<br />
==Obserwacje [[tafonomia|tafonomiczne]]==<br />
[[Plik:Olorotitan5.jpg|300px|thumb|right| Ryc. 4. Okaz holotypowy ''Olorotitan'' (AEHM 2/845) w pozycji, w jakiej został odkryty.<br />
<br><br>© Godefroit ''et al.'' 2012]]<br />
Holotyp został odnaleziony w pozycji leżącej na lewym boku, z [[artykulacja|artykułowaną]] czaszką, szkieletem osiowym i pasem barkowym (ryc. 4); kończyny były zdecydowanie mniej kompletne i nieartykułowane. Niektóre kości (np. nosowe, kwadratowe, kulszowe, żebra) były połamane i fragmentaryczne. Czaszka była jedynie delikatnie dysartykułowana, kości nie przemieściły się daleko od oryginalnej pozycji. Delikatniejsze elementy czaszki (np. kość łzowa, k. kwadratowo-jarzmowa, k. lemieszowa, podniebienie kostne, k. kątowa i k. płatowa) nie zachowały się. Na powierzchni kości holotypu nie zauważono [[cechy pertotaksyczne|cech pertotaksycznych]] (''perthotaxic features''), co pozwala sądzić, że szkielet nie był przez dłuższy czas odsłonięty na powierzchni ziemi. Artykulacja większosci szkieletu i brak wspomnianych wcześniej cech sugeruje, że pochówek nastąpił szybko i na miejscu zgonu zwierzęcia, zanim doszło do całkowitego rozkładu tkanek miękkich - w granicach kilku dni po śmierci zwierzęcia<ref>Koster, E.H. 1987. Vertebrate taphonomy applied to the analysis of ancient fluvial systems. ''In'': F.G. Ethridge, R.M. Flores, and M. D. Harvey (eds.), ''Recent developments in fluvial sedimentology (Contributions from the Third International Fluvial Sedimentology Conference). SEPM Special Publication'' '''39''': 159-168.</ref>. <br />
<br />
Kość czołowa i ciemieniowa AEHM 2/845 były lekko przeniesione, a lewa k. czołowa była przebita kwadratowym otworem, którego rozmiar i kształt można łączyć ze znajdowanymi w Kundur zębami dużego teropoda (zapewne [[tyranozauryd]]a, zob. ''[[Olorotitan#Paleoekologia Kundur|Paleoekologia Kundur]]''). Kilka równoległych rowków po prawej stronie czaszki, znajdujących się dookoła otworu nerwu czaszkowego IV-ego można ostrożnie identyfikować jako ślady zębów teropodów. Być może holotypowy osobnik został zabity przez teropoda, tudzież częściowo skonsumowany przez drapieżniki lub padlinożerców przed pogrzebaniem? Mogłoby to wówczas wyjaśniać nieobecność większości kości kończyn, jednak naukowcy nie odnaleźli śladów zębów na powierzchni zachowanych kości długich - co sugeruje, że ewentualni padlinożercy zjedli tylko mięsiste części padliny, nie ruszając kości. <br />
<br />
Kości ze śladami zębów drapieżników nigdy nie są szczególnie częste w stanowiskach ze skamieniałościami dinozaurów - najwidoczniej teropody nie miały w zwyczaju przegryzania kości podczas jedzenia; zachowywały się więc bardziej jak dzisiejsze warany z Komodo i krokodyle, niż drapieżne ssaki - nie były specjalnie zainteresowane spożywaniem kości dla pobierania znajdujących się w nich substancji odżywczych, a ewentualna konsumpcja kości następowała przez przypadek<ref>Fiorillo, A.R. 1991. Prey bone utilization by predatory dinosaurs. ''Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology'' '''88''': 157–166.</ref>.<br />
<br />
==Analiza [[ontogeneza|ontogenetyczna]]==<br />
<br />
Wiele cech okazu holotypowego wskazuje na to, że w chwili śmierci był to sędziwy osobnik (np. zlanie się sparowanych kości mostka, k. piszczelowej, strzałkowej, skokowej i piętowej, trzonów dodatkowych (grzbietowo-krzyżowych i ogonowo-krzyżowych) kręgów grzbietowych, wyrostków kolczystych kręgów krzyżowych, obecność dodatkowej powierzchni stawowej pomiędzy wyrostkami kolczystymi części kręgów ogonowych i dużej ilości zrośniętych złamań). Okaz powiązany (AEHM 2/846) należał najprawdopodobniej do młodszego, ale dorosłego osobnika, na co wskazują takie same rozmiary, ale mniejszy stopień zrośnięcia kręgów krzyżowych.<br />
<br />
==Rekonstrukcja zwierzęcia==<br />
Proporcje kończyn przednich sugerują, że olorotytan był z reguły dwunożny<ref>Galton, P.M. 1970. The posture of hadrosaurian dinosaurs. ''Journal of Paleontology'' '''44''': 464-<br />
473.</ref>, jednakże dzięki znanym, kopalnym tropom hadrozaurydów, wiadomo, że mogły one zmieniać pozycję z czworonożnej na dwunożnej, w zależności od potrzeby. Wyjątkowo długa, jak na hadrozaura, szyja mogła umożliwić olorotytanowi żerowanie w niedostępnym dla innych zwierząt, poziomie w miarę wysokich roślin.<br />
<br />
Rekonstruując AEHM2/845 jako zwierzę czworonożne, jego wymiary można określić na 8 metrów długości i ok. 3,5 metra wysokości na poziomie wyrostków kolczystych kręgów krzyżowych (najwyższych ze wszystkich wyrostków kolczystych na kręgosłupie zwierzęcia). Na podstawie [[równanie Andersona|równania Andersona]], a dokładnie średniej arytmetycznej obu wariantów tego równania (zarówno dla dwu- jak i czworonożnego zwierzęcia) oszacowano masę ''Olorotitan'' na ok. 3 tony (od 2635 kg do 3422 kg dla okazu holotypowego, w zależności od użytego wariantu równania Andersona).<br />
<br />
==Pokrewieństwo==<br />
[[Plik:Prieto-Márquez_i_in._2013_Canardia.png|300px|thumb|right| Ryc. 6. Kladogram z Prieto-Márquez i in., 2013.<br />
<br><br>© Prieto-Márquez ''et al.'' 2013]]<br />
Z mastrychtu obwodu amurskiego zostały opisane dwa inne lambeozauryny: ''[[Amurosaurus]]'' i ''[[Charonosaurus]]''. U obu tych taksonów wyrostki pyskowe kości jarzmowej są bardziej zaokrąglone, wyrostki zaoczodołowe proporcjonalnie niższe, kość szczękowa mniej asymetryczna i mniej zagięta, a klinga łopatki (''scapular blade'') krótsza niż u ''Olorotitan''.<br />
<br />
Z badań filogenetycznych, opartych na 118 cechach, wynika, że ''Olorotitan'' jest członkiem [[klad]]u [[Corythosaurini]] i [[takson siostrzany|taksonem siostrzanym]] dla ''[[Corythosaurus]] casuarius'', ''[[Hypacrosaurus]] stebingeri'' i ''Hypacrosaurus altispinus''. <br />
<br />
Opublikowany w 2012 roku kladogram<ref name="Godefroit 2012"></ref> różni się od tego zaproponowanego przez Prieto-Márqueza w 2010<ref>Prieto-Márquez, A. 2010. Global phylogeny of hadrosauridae (Dinosauria: Ornithopoda) using parsimony and Bayesian methods. ''Zoological Journal of the Linnean Society'' '''159''': 135-502.</ref> odwróconą pozycja rosyjskich lambeozaurynów - olorotytana i amurozaura. <br />
<br />
Wg analizy Prieto-Márqueza z 2010 roku, azjatyckie (''[[Aralosaurus]] tuberiferus, [[Tsintaosaurus]] spinorhinus, [[Jaxartosaurus]] aralensis, [[Amurosaurus]] riabinini'') i europejskie (''[[Pararhabdodon]] isonensis, [[Arenysaurus]] ardevoli'') taksony tworzyły grupy siostrzane do większego kladu, w skład którego wchodziły: [[Parasaurolophini]] (bliższe ''Parasaurolophus walkeri'' niż ''Corythosaurus casuarius'') i Corythosaurini (taksony bliżej spokrewnione z ''C. casuarius'' niż ''P. walkeri'').<br />
<br />
Prieto-Márquez w 2013 roku opublikował kolejną analizę, w której ''Olorotitan'' jest najbliżej spokrewniony z ''Hypacrosaurus altispinus'' (co ciekawe, drugi gatunek, ''H. stebingeri'' wydaje się być siostrzany do tych dwojga), z którym razem tworzą klad siostrzany do tego zawierającego ''Arenysaurus ardevoli'' i ''[[Blasisaurus]] canudoi'' i kolejnego, w skład którego wchodzą ''[[Magnapaulia]] laticaudus'' i bardziej zaawansowane formy<ref>Prieto-Márquez, A., Dalla Vecchia, F.M., Gaete, R. & Galobart, À., 2013. Diversity, Relationships, and Biogeography of the Lambeosaurine Dinosaurs from the European Archipelago, with Description of the New Aralosaurin ''Canardia garonnensis''. ''PLoS ONE'' 8(7), e69835. doi:10.1371/journal.pone.0069835</ref>.<br />
<br />
==Implikacje paleobiogeograficzne==<br />
<br />
Powszechnie przyjmuje się, że lambeozauryny wywodzą się z Azji<ref name="Blasisaurus">Cruzado-Caballero, P., Pereda-Suberbiola, X., and Ruiz-Omeňaca, J.I. 2010. ''Blasisaurus<br />
canudoi gen. et sp. nov.'', a new lambeosaurine dinosaur (Hadrosauridae) from the latest Cretaceous of Arén (Huesca, Spain). ''Canadian Journal of Earth Sciences'' '''47''': 1507-<br />
1517.</ref>. Znaleziska z Europy - ''Pararhabdodon isonensis'' i ''Arenysaureus ardevoli'' świadczą o tym, że Lambeosaurinae rozproszyły się na te tereny nie później niż we wczesnym/środkowym [[kampan]]ie. Bazalność lambezaourynów z Półwyspu Iberyjskiego sugeruje, że połączenie z Azją zostało przerwane jeszcze przed [[mastrycht]]em<ref name="Blasisaurus"></ref>. Nie później niż w późnym kampanie, przedstawiciele Lambeosaurinae występowali w Ameryce Północnej, gdzie uległy rozległej [[kladogeneza|kladogenezie]], dając początek takim kladom jak Parasaurolophini czy Corythosaurini. Obecność bazalnych lambeozaurynów (''Amurosaurus riabinini''), przedstawicieli Parasaurolophini (''Charonosaurus jiayinensis'') i Corythosaurini (''Olorotitan arharensis'') w mastrychcie regionu Amur-Heilongjiang sugeruje, że niezależne linie rozwojowe tych dinozaurów rozprzestrzeniły się między zachodnią częścią Ameryki Północnej i wschodnią częścią Azji pod koniec kredy. Wysunięta przez Fiorilla w 2008 roku<ref>Fiorillo, A.R. 2008. Dinosaurs of Alaska: implications for the Cretaceous origin of Beringia. ''The Geological Society of America Special Paper'' '''442''': 313-326.</ref> koncepcja Beringii, jednostki, mającej obejmować północnowschodnią Azję, północnozachodnią Amerykę Północną i hipotetyczne połączenie lądowe pomiędzy tymi regionami, może być oficjalnie potwierdzona w zachowanych skamieniałościach podobnej fauny obu terenów (do tej pory była ona oparta bardziej na historii klimatycznej tych miejsc). <br />
<br />
Dinozaurza fauna z późnego mastrychtu Kakanaut w Czukotce (północno-wschodnia Rosja) o wiele bardziej przypomina faunę z [[Hell Creek]] (Ameryka Północna), niż niemal równowiekową faunę z Amur-Heilongjiang. Różnice między składem fauny z Rosji (gdzie dominują lambeozauryny, a brak [[Ceratopsia|ceratopsów]]) i USA (gdzie dominują ceratopsy, a lambeozauryny stanowią znikomą ilość skamieniałości) nie może być wyjaśniona jedynie otworzeniem się Cieśniny Beringa w trakcie mastrychtu, ale zapewne odzwierciedla odmienność paleoekologiczną tych terenów<ref name="Godefroit 2012"></ref>.<br />
<br />
Różnorodność rodzajów hadrozaurydów, znajdowanych w czterech lokalizacjach basenu Zeya-Bureya (patrz: ''[[#Geologia_i_datowanie_regionu_Amur-Heilongjiang|Geologia i datowanie regionu Amur-Heilongjiang]]'') jest zaskakująca:<br />
''Charonosaurus jiayinensis'' znany jest tylko z Jiayin, ''Sahaliyania elunchunorum'' i ''[[Wulagasaurus]] dongi'' tylko z Wulaga,'' Amurosaurus riabinini'' i ''[[Kerberosaurus]] manakini'' z Błagowieszczeńska, zaś'' Olorotitan arharensis'' i ''[[Kundurosaurus]] nagornyi'' - z Kundur. Pewne czynniki ekologiczne najwidoczniej doprowadziły do podzielenia środowiska pomiędzy fauny hadrozaurydowe w tym okresie (podobna sytuacja jest znana z Ameryki Północnej). Zapewne rywalizacja o zasoby żywnościowa pomiędzy populacjami hadrozaurydów musiała skutkować złożonym życiem społecznym. Zakłada się, że ozdoby na czaszce mogły służyć zarówno do wizualnej i wokalnej komunikacji między osobnikami jednego gatunku, jak również do ustalania pozycji w stadzie, relacji między rodzicami a ich potomstwem; zapewne miały również znaczenie w trakcie godów. Odmienność morfologiczna współwystępujących ze sobą gatunków hadrozaurydów, sukcesywnie uniemożliwiały parowanie się niespokrewnionych ze sobą osobników (co wiązałoby się z marnotrawieniem materiału genetycznego) jako element mechanizmu prezygotycznej izolacji rozrodczej<ref>Hopson, J.A. 1975. The evolution of cranial display structures in hadrosaurian dinosaurs. ''Paleobiology'' '''1''': 21-43.</ref><ref name="Dinosauria 2004"></ref>.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa rodzajowa, ''Olorotitan'', znaczy z łaciny "olbrzymi łabędź", co zapewne jest związane z niezwykle długą, jak na hadrozaura, "łabędzią" szyją tego dinozaura<ref>Interpretacja własna autora hasła - ''Czepiński, Ł''. Autorzy publikacji naukowej (Godefroit ''et al.'' 2003), podają jedynie tłumaczenie nazwy rodzajowej, nie wyjaśniając jej pochodzenia.</ref>. Epitet gatunkowy ''arharensis'' odnosi się do powiatu Arhara w Rosji, skąd pochodzi holotyp zwierzęcia.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Olorotitan''<br />
| {{Kpt|[[Pascal Godefroit|Godefroit]], [[Yuri Bolotsky|Bolotsky]]}} i {{Kpt|[[Vladimir Alifanov|Alifanov]]}}, [[2003]]<br />
|-<br />
! ''O. arharensis''<br />
| {{Kpt|Godefroit, Bolotsky}} i {{Kpt|Alifanov}}, 2003<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
<references/><br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Ornithischia]]<br />
[[Kategoria:Ornithopoda]]<br />
[[Kategoria:Iguanodontia]]<br />
[[Kategoria:Hadrosauridae]]<br />
[[Kategoria:Azja]]<br />
[[Kategoria:Rosja]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Mastrycht]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Ornitholestes&diff=32204
Ornitholestes
2024-03-25T12:13:15Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia i aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Ornitholestes''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Tomasz Sokołowski]]<br />
[[Maciej Ziegler]]<br />
| [[Adrian Tkocz]]<br />
|}<br />
</small><br />
----<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left" <br />
! colspan=2 | ''Ornitholestes'' (ornitolest)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| ok. 2-2,2 m<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| ok. 12,6 kg<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[USA]] - Wyoming<br />
<br />
<small>formacja [[Morrison]] - ogniwo Salt Wash</small><br />
|- <br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| 155-150<ref>Prawdopodobnie w pobliżu środka tego przedziału - Turner i Peterson, 1999</ref> [[Ma]]<br />
<br />
<small>późna [[jura]] ([[kimeryd]])</small><br />
|- <br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]] <br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Coelurosauria]]<br />
<br />
(?) [[Tyrannoraptora]]<br />
<br />
? [[Maniraptoriformes]]<br />
<br />
?? [[Maniraptora]] / ??? [[Ornithomimosauria]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Ornitholestes_Scott_Hartman.jpg|400px|]]<br />
<small>Odnalezione kości i rekonstrukcja całego szkieletu. Autor: Scott Hartman [http://www.skeletaldrawing.com/theropods].</small><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Ornitholestes'' to [[rodzaj]] małego [[celurozaur]]a żyjącego podczas późnej jury - około 155-151 milionów lat temu - na terenie obecnych Stanów Zjednoczonych. <br />
<br />
==Odkrycie i materiał kopalny==<br />
[[Gatunek typowy]], ''O. hermanni'', został opisany przez Henry'ego Fairfielda Osborna w 1903 roku. Pierwsze szczątki o numerze AMNH 619 składające się z czaszki, żuchwy, kości miednicy, wielu kości kończyn przednich i tylnych, 45 kręgów (szyjnych, grzbietowych i ogonowych) oraz żeber (zob. rysunek niżej), odkryto w 1900 roku, blisko Como Bluff w stanie Wyoming.<br />
<br />
Później odkryto również kolejne kości kończyny przedniej, jednak obecnie uważa się, że należały do innego jurajskiego rodzaju - ''[[Tanycolagreus]]'' (Carpenter i inni, 2005). <br />
<br />
==Budowa, etymologia i dieta==<br />
''Ornitholestes'' przedstawiany jest czasem z małym grzebieniem na przedzie pyska, podobnym do rogu proceratozaura, jednak obecnie wiemy, że jest to źle zinterpretowana, złamana kość nosowa. Kilka aspektów budowy łączy go z ''[[Proceratosaurus]]'', co może sugerować, że ''Ornitholestes'' jest [[tyranozauroid]]em. Niezwykłą cechą ma być duży, wyginany do góry pazur stopy, podobny od tego znanego u [[Eumaniraptora|eumaniraptorów]]. Nie zostało to jeszcze potwierdzone w literaturze (Mortimer, online; Hartman, online). To, co miałoby wskazywać na obecność takiego pazura - wyrastająca ku górze dystalna powierzchnia paliczka II-1 - jest obecna także u zaawansowanych [[Oviraptorosauria|owiraptorozaurów]] (Senter, 2007 - cecha 323). Szczątki ornitolesta odnaleziono dysartykułowane, więc duży pazur mógł pochodzić z kończyny przedniej.<br />
<br />
Powszechnie uważa się, że ''Ornitholestes'' polował na drobne kręgowce, co czego odnosi się nawet jego nazwa, oznaczająca "ptasiego bandytę" (epitet gatunkowy utworzono zaś na cześć preparatora z Amerykańskiego Muzeum Historii Naturalnej, Adama Hermanna, za duży wkład w rozwój paleontologii kręgowców). Jako drapieżnika przedstawiono ornitolesta w "Wędrówkach z Dinozaurami": w drugim epizodzie jako głównego wroga młodych [[Diplodocus|diplodoków]] oraz w "Balladzie o Wielkim Alu", gdzie próbował pożreć małego allozaura. Uważa się, że w pysku miał dużo małych, ostrych zębów, dzięki którym mógł łapać drobną zwierzynę taką jak jaszczurki lub małe ssaki. Jednak kilka faktów wskazuje, że ''Ornitholestes'' niekoniecznie był drapieżnikiem:<br />
<br />
===Pozycja filogenetyczna===<br />
Niektóre [[analiza filogenetyczna|analizy]] (np. [[Coelurosauria#Holtz_i_in..2C_2004|Holtz i in., 2004]]) wskazują, że ''Ornitholestes'' plasuje się wśród [[bazalny|bazalnych]], drapieżnych [[celurozaur]]ów. Jednak nowsze i obszerniejsze badania, oparte na [[Coelurosauria#TWG|matrycy TWG]] (np. [[Coelurosauria#Senter.2C_2007|Senter, 2007]]) umiejscawiają go wśród teropodów charakteryzujących się odstępstwami od mięsożernej diety ([[Maniraptora]]). Jedna z analiz ([[Coelurosauria#Makovicky _i_in..2C_2012|Makovicky i in., 2012]]) umiejscowiła go wraz z [[takson siostrzany|taksonem siostrzanym]] ''[[Nqwebasaurus]]'' u podstawy [[Ornithomimosauria]]. Analiza [[Coelurosauria#Zanno_i_in..2C_2009|Zanno i in. (2009)]] wykazała, że wyjściowa dla ''Ornitholestes'' jest wszystkożerność.<br />
<br />
===Anatomia===<br />
''Ornitholestes'' mógł mieć cechy wiązane u teropodów z roślinożernością, wymienione w publikacji Zanno i in. (2009), lecz ich przyjęcie często zależy od tego, którą rekonstrukcję czaszki uznać za wiarygodną (por. Osborn, 1917; Paul, 1988A; Rauhut, 2003; Chiappe i Göhlich; 2010; rekonstrukcja Paula wyraźnie wskazuje te cechy):<br />
<br />
- ''Ornitholestes'' miał bardzo małą głowę jak na teropoda . Jej długość (13,8 cm) to ok. 6,6% długości całego ciała (ok. 208 cm). Poza niektórymi, lekko zbudowanymi [[Coelophysis|celofyzami]] (6,7% - [[holotyp]] ''C. bauri'') i ''[[Eodromaeus]]'' (6,9%) jest to wartość niespotykana u drapieżnych teropodów. Także porównanie czaszki do kości udowej (>20,7 cm) dowodzi jej zmniejszenia - jej długość to tylko 66% długości kości kończyny (jedynie u ''[[Mei]]'' stosunek ten jest mniejszy - i to tylko o 1 pkt procentowy; u innych teropodów czaszka ma mniej więcej tą samą długość co udo) - (zob. ''[[#Dodatek 1|Dodatek 1]]'' poniżej),<br />
<br />
- wypukła żuchwa ze skierowaną ku dołowi przednią częścią (rekonstrukcja Paula), co prócz teropodów podejrzewanych o roślinożerność zaobserwowano też u ''[[Daemonosaurus]]'' (który być może także nie był stuprocentowym mięsożercą),<br />
<br />
- stożkowe i przynajmniej częściowo nieząbkowane zęby kości przedszczękowej, co jest jednak obecne też u niektórych mięsożerców ([[Coelophysidae]], ''[[Dilophosaurus]]'' - Tykoski i Rowe, 2004; [[Spinosauridae]] - Holtz i in., 2004; [[Tyrannosauridae]] - Holtz, 2004; ''[[Compsognathus]]'', ''[[Sinosauropteryx]]'' - Rauhut i in., 2010; ''[[Juravenator]]'' - Chiappe i Göhlich, 2010), dodatkowo mogły być większe niż dalej położone zęby a ich końcówki były spłaszczone (Rauhut, 2003), podobnie jak u ''[[Incisivosaurus]]''; powiększone zęby z przodu szczęk miał także ''[[Daemonosaurus]]'',<br />
<br />
- utrata zębów żuchwowych, obecna też u ''[[Sinosauropteryx]]''? sp. (NGMC 2124 - rysunek szkieletu w Paul, 2010).<br />
<br />
== Spis gatunków ==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Ornitholestes''<br />
| {{Kpt|[[Henry Osborn|Osborn]]}}, [[1903]]<br />
|-<br />
! ''O. hermanni''<br />
| {{Kpt|Osborn}}, 1903<br />
|-<br />
| = ''[[Coelurus]] hermanni''<br />
| ({{Kpt|Osborn}}, 1903) {{Kpt|Hay}}, [[1930]]<br />
|}<br />
<br />
== Bibliografia ==<br />
<small><br />
Chiappe, L.M. & Göhlich, U.B. (2010) "Anatomy of Juravenator starki (Theropoda: Coelurosauria) from the Late Jurassic of Germany" Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie - Abhandlungen, 258 (3), 257-296. doi: 10.1127/0077-7749/2010/0125<br />
<br />
Holtz, T.R. (2004) "Tyrannosauroidea" [w:] Weishampel, D.B., Dodson, P. & Osmólska, H. "The Dinosauria" wyd. University of California - Berkeley i Los Angeles, 111-136.<br />
<br />
Holtz, T.R., Molnar, R.E. & Currie, P.J. (2004) "Basal Tetanurae" [w:] Weishampel, D.B., Dodson, P. & Osmólska, H. "The Dinosauria" Bwyd. University of California - Berkeley i Los Angeles, 71-110.<br />
<br />
Makovicky, P.J., Apesteguía, S. & Gianechini, F.A. (2012) "A New Coelurosaurian Theropod from the La Buitrera Fossil Locality of Río Negro, Argentina" Fieldiana Life and Earth Sciences, 5, 90-98. [[doi:10.3158/2158-5520-5.1.90]]<br />
<br />
Martinez, R.N., Sereno, P.C., Alcober, O.A., Colombi, C.E., Renne, P.R., Montanez, I.P. & Currie, B.S. (2011) "A basal dinosaur from the dawn of the dinosaur era in southwestern Pangaea" Science, 331, 206-210. doi: 10.1126/science.1198467<br />
<br />
Osborn, H.F. (1903) "Ornitholestes hermanni, a new compsognathoid dinosaur from the Upper Jurassic" Bulletin of the American Museum of Natural History. 19, 459-464.<br />
<br />
Osborn, H.F. (1916) "Skeletal adaptations of Ornitholestes, Struthiomimus, Tyrannosaurus" Bulletin of the American Museum of Natural History. 35, 733-464.<br />
<br />
Paul, G.S. (1988A) "The small predatory dinosaurs of the mid-Mesozoic: The horned theropods of the Morrison and Great Oolite - Ornitholestes and Proceratosaurus - and the sickleclaw theropods of the Cloverly, Djadokhta, and Judith River - Deinonychus, Velociraptor, and Saurornitholestes" Hunteria. 2(4), 1-9.<br />
<br />
Paul, G.S. (1988B) "Predatory Dinosaurs of the World" wyd. Simon & Schuster, New York.<br />
<br />
Rauhut, O.W.M. (2003) "The interrelationships and evolution of basal theropod dinosaurs" Special Papers in Palaeontology, 69, 1-213.<br />
<br />
Rauhut, O.W.M., Milner, A.C. & Moore-Fay, S. (2010) "Cranial osteology and phylogenetic position of the theropod dinosaur Proceratosaurus bradleyi (Woodward, 1910) from the Middle Jurassic of England" Zoological Journal of the Linnean Society, 158, 155-195.<br />
<br />
Senter, P. (2007) "A new look at the phylogeny of Coelurosauria (Dinosauria: Theropoda)" Journal of Systematic Palaeontology, 5, 429-463.<br />
<br />
Sues, H.-D., Nesbitt, S.J., Berman, D.S. & Henrici, A.C. (2011) "A late-surviving basal theropod dinosaur from the latest Triassic of North America" Proceedings of the Royal Society B, doi:10.1098/rspb.2011.0410 <br />
<br />
Turner, C.E. & Peterson, F. (1999) "Biostratigraphy of dinosaurs in the Upper Jurassic Morrison Formation of the western interior, U.S.A" [w:] Gillette, D.D. (red.) "Vertebrate paleontology in Utah" Utah Geological Survey Miscellaneous Publication, 99-1, 77-114.<br />
<br />
Tykoski, R.S. & Rowe, T. (2004) "Ceratosauria" [w:] Weishampel, D.B., Dodson, P. & Osmólska, H. "The Dinosauria" wyd. University of California - Berkeley i Los Angeles, 151-168.<br />
<br />
Xu, X., Cheng, Y.-N., Wang, X.-L. & Chang, C.-H. (2002) "An unusual oviraptorosaurian dinosaur from China" Nature, 419, 291-293. doi:10.1038/nature00966<br />
<br />
Zanno, L.E., Gillette, D.D., Albright, L.B. & Titus, A.L. (2009) "A new North American therizinosaurid and the role of herbivory in 'predatory' dinosaur evolution" Proceedings of the Royal Society B, 276, 3505-3511.<br />
<br />
Hartman, online: http://shartman.deviantart.com/art/Ornitholestes-48798087<br />
<br />
Mortimer, online: http://theropoddatabase.blogspot.com/2010/03/picture-of-day-ornitholestes.html<br />
<br />
Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University - Princeton i Oxford.<br />
<br />
<references/></small><br />
<br />
== Dodatek 1 ==<br />
Legenda: rodzaj (wymiary) kość (wymiary) ... czaszka/cały czaszka/udo<br />
<br />
U większych teropodów czaszki są proporcjonalnie większe, z wyjątkiem abelizaurydów. Wymiary głównie za http://home.comcast.net/~eoraptor/ - zaczerpnięte z literatury<br />
<br />
<small>Eodromaeus (1,77 m), skull (120 mm), femur 141 mm '''6,87%''' 85,1%<br />
<br />
Dilophosaurus (6.03 m, 283 kg) skull (523 mm), femur (557 mm) 10,3% 94%<br />
<br />
(~6.4 m; ~340 kg; robust adult) incomplete skull (619 mm), femur (590 mm) 9,7% 105%<br />
<br />
Coelophysis (2.86 m, 19.9 kg) skull (191 mm),femur (203 mm), 6,7% 94%<br />
<br />
(2.68 m, 15.3 kg) skull (265 mm), femur (209 mm) '''9,9%''' 126,8%<br />
<br />
<br />
Guanlong (~3 m; 7 year old adult) incomplete skull (363 mm), femur (416 mm) 12,1% 87,3%<br />
<br />
Dilong (1.6 m; subadult) incomplete skull (166 mm), femur (181 mm) 10,4% 91,7%<br />
<br />
Raptorex (~2.5 m, ~65 kg) incomplete skull (~300 mm) femora (338 mm) 12% 89%<br />
<br />
Xiongguanlong skull (504 mm) femur (510 mm) 99%<br />
<br />
<br />
Compsognathus (~.86 m, .58 kg) incomplete skull (75 mm), femora (~67 mm) 8,7% 112%<br />
<br />
(~1.4 m, 2.5 kg) incomplete skull (100 mm), femora (108.8 mm) 7,1% 92%<br />
<br />
Sinosauropteryx (680 mm; subadult) skull (62.5 mm), femora (53.2 mm) 9,2% 117%<br />
<br />
(1.07 m; young adult) incomplete skull (97.2 mm), femora (86.4 mm) 9,1% 116%<br />
<br />
Huaxiagnathus (~1.6 m; subadult) skull (165 mm), femur (163 mm) 10,3% 101%<br />
<br />
<br />
Haplocheirus (~1.9-2.3 m; subadult) skull (212.8 mm), femora (214.3 mm) 11,2-9,3% 99%<br />
<br />
<br />
Mei (530 mm; subadult) incomplete skull (53 mm), femora (81 mm) 10%, '''65%''' <br />
<br />
<br />
Buitreraptor 1,35m incomplete skull (~190 mm), femora (~143, ~145 mm) 14,1% 132%<br />
<br />
Austroraptor (~4.9 m; 368 kg) (skull ~800 mm) incomplete femur (~560 mm) 16,3% 143%<br />
<br />
Microraptor (~420 mm; adult) partial skull (45 mm), femora (one fragmentary) (53 mm) 10,7% 85%<br />
<br />
S. millenii (~1.05 m) skull (143 mm), femora (148 mm) 13,6% 97%<br />
<br />
Linheraptor (~1.8 m; adult) skull (225 mm), femur (230 mm) 12,5% 98%<br />
<br />
V. mongoliensis (2.07 m, 15 kg) skull (230 mm), femur (208 mm) 11,1% 111%</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]] <br />
[[Kategoria:Saurischia]] <br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Tetanurae]]<br />
[[Kategoria:Coelurosauria]]<br />
[[Kategoria:Coelurosauria bazalne]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Północna]]<br />
[[Kategoria:USA]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Jura]]<br />
[[Kategoria:Kimeryd]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Abelisaurus&diff=32203
Abelisaurus
2024-03-25T12:12:13Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia oraz aktualizacji.<br />
<br />
<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
[[Łukasz Czepiński]]<br />
|[[Krzysztof Lichota]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Abelisaurus'' (abelizaur)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 6-10 m<br />
<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| 1-3 t<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Argentyna]] - Rio Negro<br />
<br />
<small>([[formacja]] [[Anacleto]] albo [[Allen]]<ref>Leanza i in., 2004, s. 71; Fernandez w Gianechini i in., 2015, s. 1-2; </ref>)</small><br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| <small>późna [[kreda]] ([[kampan]] / wczesny [[mastrycht]])</small><br />
<br />
ok. 84-70 Ma<br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Ceratosauria]]<br />
<br />
[[Abelisauridae]]<br />
<br />
?? [[Brachyrostra]]<br />
<br />
??? [[Furileusauria]]<br />
<br />
??? [[Carnotaurini]]<br />
<br />
[[Abelisaurinae]] <br />
<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Abelisaurus_skull.jpg|400px|]]<br />
<small>[[Holotyp]]owa zrekonstruowana czaszka. Autor zdjęcia: Christophe Hendrickx [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Abelisaurus_skull.jpg].</small><br />
|-<br />
| colspan=2 |<br />
<display_points type="terrain" zoom=4><br />
39°2'0'' S, 67°35'0'' W~formacja [[Anacleto]], stanowisko Lago Pellegrini, department General Roca, region Comahue, prowincja Rio Negro, [[Argentyna]]|<small>''Abelisaurus comahuensis'' - '''MPCA 11908 ([[holotyp]])'''.<br />
</display_points><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
Wszystko, co wiemy o ''Abelisaurus'', zawdzięczamy jednej czaszce (MPCA 11908), opisanej w 1985 roku przez [[José Bonaparte|Bonaparte]] i [[Fernando Novas|Novasa]]. Niestety jest ona niekompletna i nie zawiera prawej kości szczękowej, jarzmowej, kwadrato-jarzmowej, łuskowej i większości podniebienia. Żadnych innych kości jak dotąd nie odnaleziono, jednak naukowcom udało się odtworzyć wiarygodny wizerunek tego mięsożernego dinozaura. Jeśli ''Abelisaurus'' jest starszym [[synonim]]em ''[[Aucasaurus]]'' (zob. [[Abelisaurinae]]), to znany jest także z prawie kompletnego szkieletu.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
''Abelisaurus comahuensis'' znaczy dokładnie "jaszczur Abela z regionu Comahue". Nazwa honoruje odkrywcę gada - prof. Roberto Abela, dyrektora Museo de Cipolleti, w którym przechowywany jest [[holotyp]].<br />
<br />
==Budowa i paleoekologia==<br />
Długa (86 cm?) i niska czaszka abelizaura wyróżnia się wśród innych [[abelizauryd]]ów i przypomina nieco dwukrotnie większe czaszki [[karcharodontozauryd]]ów. Być może jest to przystosowanie do podobnego sposobu odżywiania, gdy zabrakło tych [[karnozaur]]ów (Cau, online 2008). Czaszka mogła jednak zostać nieprawidłowo zrekonstruowana i w rzeczywistości być znacznie krótsza i szersza (Gianechini i in., 2015). Benson i in. (2014) podali długość 42,5 cm (nieco mniej niż u ocenianego na ok. 6 m ''[[Skorpiovenator]]'' - Canale i in., 2009).<br />
<br />
W dużej czaszce ''Abelisaurus'' miał pokaźne otwory, które zmniejszały jej wagę. Dzięki temu mógł nią swobodnie poruszać. Wyrywał kawały mięsa zakrzywionymi, ostrymi jak brzytwy zębami. Abelizaur jest prawdopodobnie jednym z największych przedstawicieli swojej rodziny. Abelizaur mógł polować na [[tytanozaur]]y.<br />
<br />
Jak wskazują [[Matthew Carrano|Carrano]] i Sampson ([[2008]]), nie ma przekonującego powodu anatomicznego, aby umiejscawiać kość kwadratową jako nachyloną mocno bocznie i tylnobrzusznie (jak pokazano w pracy opisującej teropoda i powielano często później), szczególnie że taki układ nie jest obecny u jego krewniaków, jak ''[[Carnotaurus]]'' i ''[[Majungasaurus]]''. Lewe i prawe połączenie kości kwadratowej i stawowej były asymetrycznie zniekształcone i nie jest możliwe określenie, która możliwość wiernie oddaje początkowy stan.<br />
<br />
==Pozycja filogenetyczna==<br />
''Abelisaurus'' był pierwszym opisanym przedstawicielem swojej grupy i początkowo nie wiedziano, z jakimi teropodami jest spokrewniony. Od jego nazwy utworzono wiele jednostek systematycznych: [[Abelisauroidea]], [[Abelisauria]], [[Abelisauridae]] i [[Abelisaurinae]], a także [[rodzaj]] ''[[Eoabelisaurus]]''. <br />
<br />
''Abelisaurus'' jest tradycyjnie uważany za prymitywnego [[abelizauryd]]a - z powodu nietypowej dla abelizaurydów, długiej czaszki i mniej wyraźnej jej ornamentacji. Pozycję taką sugeruje wiele badań (z obszerniejszych np. [[Ceratosauria#Canale_i_in..2C_2009|Canale i in., 2009]]; [[Ceratosauria#Pol_i_Rauhut.2C_2012|Pol i Rauhut, 2012]]). Wśród abelizaurydów wyróżniono dwa [[klad]]y - monotypowy [[Abelisaurinae]] (definiowany jako zawierający wszystkie abelizaurdy bliżej spokrewnione z ''Abelisaurus'' niż z ''[[Carnotaurus]]'') oraz [[Carnotaurinae]], do którego należą zwierzęta bliższe karnotaurowi.<br />
<br />
Taka dychotomia jest jednak zapewne wynikiem niekompletności materiału kopalnego ''Abelisaurus''. Wiele badań mających na celu poznanie filogenezy ceratozaurów wskazuje, że abelizaur nie jest prymitywniejszy od grupowanych uprzednio w podrodzinę Carnotaurinae zaawansowanych abelizaurydów ([[Ceratosauria#Carrano_i_Sampson.2C_2008|Carrano i Sampson, 2008]]; [[Ceratosauria#S.C3.A1nchez-Hern.C3.A1ndez_i_Benton.2C_2014|Sánchez-Hernández i Benton, 2014]]; [[Ceratosauria#Farke_i_Sertich.2C_2013|Farke i Sertich, 2013]]; [[Ceratosauria#Tortosa_i_in..2C_2014|Tortosa i in., 2014]]). <br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Abelisaurus''<br />
| {{Kpt|[[José Bonaparte|Bonaparte]] i [[Fernando Novas|Novas]], [[1985]]}}<br />
|-<br />
| ?=''[[Aucasaurus]]''<br />
| {{Kpt|[[Rodolfo Coria|Coria]]}}, {{Kpt|[[Luis Chiappe|Chiappe]]}} i {{Kpt|[[Lowell Dingus|Dingus]]}}, [[2002]]<br />
|-<br />
! ''A. comahuensis''<br />
| {{Kpt|Bonaparte i Novas, 1985}}<br />
|-<br />
| ?=''[[Aucasaurus]] garridoi''<br />
| {{Kpt|[[Rodolfo Coria|Coria]]}}, {{Kpt|[[Luis Chiappe|Chiappe]]}} i {{Kpt|[[Lowell Dingus|Dingus]]}}, [[2002]]<br />
|-<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small>Benson, R.B.J., Campione, N.E., Carrano, M.T., Mannion, P.D., Sullivan, C., Upchurch, P. & Evans, D.C. (2014) "Rates of Dinosaur Body Mass Evolution Indicate 170 Million Years of Sustained Ecological Innovation on the Avian Stem Lineage" PLoS Biology, 12(5), e1001853. [[doi:10.1371/journal.pbio.1001853]]<br />
<br />
Bonaparte, J. F. & Novas, F.E. (1985) "Abelisaurus comahuensis, n. g., n. sp., Carnosauria del Cretacico tardio de Patagonia" [Abelisaurus comahuensis, n. g., n. sp., Carnosauria from the Late Cretaceous of Patagonia] Ameghiniana 21:259-265. [English translation - www.paleoglot.org]<br />
<br />
Canale, J.I., Scanferla, C.A., Agnolin, F.L. & Novas, F.E. (2009) "New carnivorous dinosaur from the Late Cretaceous of NW Patagonia and the evolution of abelisaurid theropods" Naturwissenschaften, 96, 409-414. [[doi:10.1007/s00114-008-0487-4.]]<br />
<br />
Carrano, M.T. & Sampson, S.D. (2008) "The phylogeny of Ceratosauria (Dinosauria: Theropoda)" Journal of Systematic Palaeontology, 6, 182-236.<br />
<br />
Farke, A.A. & Sertich, J.J.W. (2013) "An Abelisauroid Theropod Dinosaur from the Turonian of Madagascar" PLoS ONE, 8(4), e62047. doi:10.1371/journal.pone.0062047<br />
<br />
Gianechini, F.A., Apesteguía, S., Landini, W., Finotti, F., Juárez Valieri, R. & Zandonai, F. (2015) "New abelisaurid remains from the Anacleto Formation (Upper Cretaceous), Patagonia, Argentina" Cretaceous Research, 54, 1-16. [[doi:10.1016/j.cretres.2014.11.009]]<br />
<br />
Leanza, H.A., Apesteguia, S., Novas, F.E. & de la Fuente, M.S. (2004) "Cretaceous terrestrial beds from the Neuquen Basin (Argentina) and their tetrapod assemblages" Cretaceous Research, 25, 61-87. [[doi:10.1016/j.cretres.2003.10.005]]<br />
<br />
Pol, D. & Rauhut, O.W.M. (2012) "A Middle Jurassic abelisaurid from Patagonia and the early diversification of theropod dinosaurs" Proceedings of the Royal Society of London B: Biological Sciences. 279(1741), 3170-3175. doi:10.1098/rspb.2012.0660<br />
<br />
Sampson, S.D. & Witmer, L.M. (2007) "Cranofacial anatomy of Majungasaurus crenatissimus (Theropoda: Abelisauridae) from the Late Cretaceous of Madagascar" [w:] Sampson, S.D. & Krause, D.W. (red.) "Majungasaurus crenatissimus (Theropoda: Abelisauridae) from the Late Cretaceous of Madagascar" Society of Vertebrate Paleontology Memoir 8, 32–102.<br />
<br />
Sánchez-Hernández, B. & Benton, M.J. (2014) "Filling the ceratosaur gap: A new ceratosaurian theropod from the Early Cretaceous of Spain" Acta Palaeontologica Polonica, doi:10.4202/app.2011.0144<br />
<br />
Tortosa, T., Buffetaut, E., Vialle, N., Dutour, Y., Turini, E. & Cheylan, G. (2014) "A new abelisaurid dinosaur from the Late Cretaceous of southern France: Palaeobiogeographical implications" Annales de Paléontologie doi:10.1016/j.annpal.2013.10.003<br />
<br />
Cau, A. (online 2008) http://theropoda.blogspot.com/2008/12/lo-spinosauro-mimo-novas-et-al-2008.html<br />
<br />
Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Ceratosauria]]<br />
[[Kategoria:Abelisauridae]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Południowa]]<br />
[[Kategoria:Argentyna]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Kampan]]<br />
[[Kategoria:Mastrycht]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Anchiornis&diff=32202
Anchiornis
2024-03-25T10:01:58Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do weryfikacji i aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Anchiornis''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Maciej Ziegler]]<br />
|Korekta = [[Kamil Kamiński]]<br />
|nazwa = ''Anchiornis'' (anchiornis)<br />
|długość = do ok. 60-90 cm<br />
|masa = 0,7-4,5 kg<br />
|wysokość = <br />
|dieta = <br />
|miejsce = [[Chiny]] <br />
<small>prowincja Liaoning<br><br />
[[formacja]] [[Tiaojishan]]</small><br />
|czas = {{Występowanie|161|158}}<br />
ok. ?161-?158 Ma<br />
<br />
<small>?[[późna jura]] (?[[oksford]])</small><br />
|systematyka = [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Coelurosauria]]<br />
<br />
[[Paraves]]<br />
<br />
[[Eumaniraptora]]<br />
<br />
[[Avialae]] / ? [[Deinonychosauria]]<br />
<br />
- / ? [[Troodontidae]] (?? [[Archaeopterygidae]])<br />
|grafika = Anchiornis.jpg<br />
|podpis = Autorka: [[Edyta Felcyn]]<br />
|PorównanieGrupa = <br />
|PorównanieDługość = <br />
|mapa = <br />
<display_points type="terrain" zoom=3><br />
40.892481, 119.998682~okolice Daxishan, Linglongta, Jianchang, Huludao, Liaoning, [[Chiny]]|<small>BMNHC PH828, YTGP-T5199 i LPM-B00169 (za Sullivan i in., 2014, ryc. 1; Lindgren i in., 2015).<br><br />
40.649006, 119.703923~okolice Yaolugou, Linglongta, Jianchang, Huludao, Liaoning, [[Chiny]]|<small>Holotyp (IVPP V14378) (za nazwą lokalizacji w Xu i in., 2009), PKUP V1068, BMNHC PH804, BMNHC PH822, BMNHC PH823 (Pei i in., 2017).<br />
</display_points><br />
}}<br />
== Wstęp ==<br />
Anchiornis to rodzaj [[bazalny|bazalnego]] [[eumaniraptor]]a ze środkowej-późnej jury Chin. <br />
<br />
Trudno przecenić znaczenie ''Anchiornis'' dla [[filogeneza|filogenezy]] [[celurozaur]]ów, pochodzenia ptaków i ogólnie badań nad dinozaurami. Włoski paleontolog [[Andrea Cau]] w [[2010]] r. nazwał go "[[Archaeopteryx|archeopteryksem]] XXI wieku".<br />
<br />
== Etymologia ==<br />
Nazwa ''Anchiornis'' odnosił się do pozycji systematycznej tego dinozaura i znaczy "bliski ptakom" (gr. ''anchi'' - "bliski" i ''ornis'' - "ptak"). Epitet gatunkowy honoruje Thomasa Henry'ego Huxleya, pioniera badań nad pochodzeniem ptaków. <br />
<br />
== [[Taksonomia]] ==<br />
Opis ''Anchiornis'' autorstwa [[Xu Xing|Xu]] i in. ukazał się w wersji elektronicznej w 16 grudnia 2008 r., lecz nazwa stała się oficjalna w kolejnym roku, po wydrukowaniu wersji papierowej czasopisma Chinese Science Bulletin.<br />
<br />
===Inne [[Paraves]] z [[Tiaojishan]]===<br />
Nie licząc fragmentarycznych znalezisk, ''Anchiornis'' jest pierwszym z serii najwcześniejszych znanych przedstawicieli [[Paraves]], znalezionych w osadach [[formacja|formacji]] [[Tiaojishan]] - kolejne to ''[[Xiaotingia]]'', ''[[Eosinopteryx]]'' i ''[[Aurornis]]''. Wcześniej opisano wcześniejsze formy o problematycznej filogenezie, np. ''[[Pedopenna]]'' i ''[[Epidexipteryx]]''; mogą one być przedstawicielami [[Oviraptorosauria]] ([[Coelurosauria#Brusatte_i_in..2C_2014|Brusatte i in., 2014]]). Według niepublikowanych danych z tej samej formacji pochodzą kolejne taksony (Brougham, online 2013; Lefèvre i in., 2014; 2015). Jeden z nich jest oznaczony YFGP-T5199 – tak samo jak opisana później jako ''Anchiornis'' skamieniałość (Lindgren i in., 2015), lecz zdjęcie Broughama niewątpliwie przedstawia inny niż opisany przez Lindgrena i in. okaz.<br />
<br />
===Potencjalne [[synonim]]y===<br />
''[[Aurornis]] xui'' (Godefroit i in., 2013B) został uznany za [[młodszy synonim]] ''Anchiornis'' przez Pei i in. (2017), lecz jak wskazuje Cau (online 2017), co najmniej jedna z cech (tępo zakończona tylna część kości biodrowej), jest rzeczywiście odmienna u ''Aurornis''.<br />
<br />
Według Pei i in. (2017) ''Anchiornis'' różni się od ''[[Eosinopteryx]]'' jedynie większą liczbą kręgów ogonowych: ponad 20. PKUP V1068 ma 22 – choć 6-8 przednich prawdopodobnie się nie zachowało a u innych okazów jest ok. 30 (np. u BMNHC PH804 31-32, BMNHC PH822 - 30-31, BMNHC PH823 - min. 31) (Pei i in., 2017). U dinozaurów jednego gatunku długość ogona nie jest bardzo zmienna (Hone, 2012), choć u jednego z osobników [[Ornithischia|dinozaura ptasiomiednicznego]] ''[[Leptoceratops]]'' ogon miał 38 kręgów a u drugiego, większego, 48 kręgów, wchodzących w skład ogona proporcjonalnie dłuższego niż u pierwszego osobnika (Sternberg, 1951). Choću obu dinozaurów (''Leptoceratops'' i ''Anchiornis'' wraz z ''Eosinopteryx'') różnica wynosiłaby 10 kręgów, to przeliczając ww. wartości na procenty, u ''Leptoceratops'' różnica to 26% a u ''Anchiornis'' znacznie więcej – 55%, co sugeruje, że jest to rzeczywista cecha diagnostyczna. Okazy przypisane do ''Anchiornis'' przez Wanga i in. (2017): STM-0-114, STM-0-125 i STM-0-132 mają „ponad 23 kręgi”. Być może różnica w liczbie kręgów wynika z [[ontogeneza|ontogenezy]] – holotyp ''Eosinopteryx'' ma tylko ok. 30 cm i według niepublikowanych danych histologicznych (Lefèvre i in., 2014) jest młody, choć Godefroit i in. (2013A) wskazują, że wszystkie kręgi (trzony i łuki neuralne) są zrośniete, tak jak piszczel z kością stopowo-piętową.<br />
<br />
== Materiał kopalny i lokalizacje ==<br />
[[Plik:Anchiornis_huxleyi_(fossil).jpg|300px|thumb|right|Nieopisany okaz. Fot.: ★Kumiko★ [https://www.flickr.com/photos/kmkmks/6188864285].]]<br />
[[Plik:Anchiornis_huxleyi_YFGP-T5199.jpg|300px|thumb|right|YFGP-T5199: (a) zdjęcie (fot.: Pascal Godefroit i Ulysse Lefèvre), (b) rysunek (autor: Ulysse Lefèvre). Numerowane kropki to pobrane próbki skamieniałych piór; czerwona to miejsce próbki poddanej badaniom molekularnym a żółte mikroskopowym. Skala: 5 cm. (c) Pobrana znad łba próbka (fot.: Johan Lindgren). Skala: 300 μm. Źródło: Lindgren i in. (2015).]]<br />
<br />
===Liczba okazów===<br />
''Anchiornis'' znany jest z oszałamiającej liczby min. 233 (?235) okazów - prawdopodobnie więcej, niż jakiegokolwiek innego mezozoicznego dinozaura (z prawdopodobnymi wyjątkami "masowych cmentarzysk" np. u ''[[Edmontosaurus]]''). Porównywalna jest liczba szczątków ''[[Microraptor]]'' (ponad 200 okazów). Co więcej, 71% z nich jest kompletnych w ponad 90% i wiele zawiera skamieniałe tkanki miękkie, zwłaszcza pióra (Zheng i in., 2014).<br />
<br />
W Muzeum Shangdong Tianyu (STM) - największym muzeum dinozaurów na świecie - znajduje się 226 okazów (Zheng i in., 2014) a jak podała wcześniej agencja Xinhua (Lin, online 2010), nawet 255. Poza nimi jest też co najmniej 8 innych (omówione niżej, z czego 1 jest niepewnie przypisany), w tym 4 opisane przez Pei i in. (2017; wcześniej, w abstrakcie z 2013 r. autorzy podali 5; być może jeden z nich to YFGP-T5199). Biorąc pod uwagę realia nielegalnego handlu skamieniałościami w Chinach, można przypuszczać, że znaczna część skamieniałości ma nieznane dane o lokalizacji a nawet może być podrobiona (Jiang i Elegant w Time, 2009); zob. też [[Aurornis#Kontrowersje]]. Niektóre być może należą do podobnych form (''[[Xiaotingia]]'', ''[[Eosinopteryx]]'', ''[[Aurornis]]'' lub nienazwanych [Brougham, online 2013; Lefèvre i in., 2014]). <br />
<br />
Prawdopodobnie wszystkie ww. okazy pochodzą z jednej z sześciu wyróżnionych w ramach [[Yanliao]] Biota (=[[Daohugou]] Biota – Xu i in., 2016) lokalizacji - Linglongta (Sullivan i in., 2014).<br />
<br />
===Opisane okazy===<br />
Dotychczas opisano w miarę szczegółowo 8 okazów (wymienione niżej), lecz przynależność 1 z nich (oznaczony znakiem zapytania) do omawianego gatunku jest kwestionowana.<br />
<br />
# [[Holotyp]] IVPP V14378 jest dość kompletny, lecz nie zawiera czaszki, przednich i środkowych kręgów szyjnych oraz tylnych kręgów ogonowych. Widać słabo odciśnięte pióra. To niemal dorosły (ang. ''subadult'') lub młody dorosły okaz. Wymiary oszacowano na ok. 34 i ok. 110 g. Znaleziono go w okolicy Yaolugou (okręg Jianchang, zachodnie Liaoning) w osadach o niepewnym wieku (jura-kreda) (Xu i in., 2009), być może należących do formacji [[Tiaojishan]] (takie pochodzenie podają np. Pei i in., 2017). Okaz jest przechowywany w Instytucie Paleontologii Kręgowców i Paleoantropologii w Chińskiej Akademii Nauk w Pekinie (Institute of Vertebrate Paleontology and Paleoanthropology, Chinese Academy of Sciences).<br />
# LPM-B00169 (Hu i in., 2009) jest niemal kompletny (brak końcówki ogona) i zawiera wiele kluczowych elementów nieobecnych w holotypie, np. czaszkę. Widać wyraźnie odciski piór. Jest to prawdopodobnie okaz dorastający (''subadult'') i ma ok. 50 cm (Sullivan i in., 2014) i 700 g (Benson i in., 2014). Pochodzi on z osadów formacji Tiaojishan, z okolicy Daxishan (okręg Jianchang, zachodnie Liaoning). Jest przechowywany w Muzeum Paleontologicznym w Liaoning (Liaoning Paleontological Museum).<br />
# ? BMNHC PH828 (Li i in., 2010) zawiera dysartykułowaną czaszkę, dość kompletne kończyny oraz inne fragmenty. Pióra są świetnie zachowane. Wymiary mieszczą się w 5% wymiarów holotypu (Li i in., 2010), tj. ok. 34 i ok. 110 g. Nie zawiera on cech diagnostycznych ''A. huxleyi'', choć podobna długość kości strzałkowej i ogólna morfologia wskazuje wg Li i in. (2010), że to ten sam [[gatunek]]. Od tego czasu opisano jednak kolejne podobne [[takson]]y. Lindgren i in. (2015) poddają w wątpliwość przypisanie do ''Anchiornis''. Okaz wymaga zatem dokładnego porównania z innymi taksonami. Pochodzi z osadów formacji Tiaojishan, z okolicy Daxishan (okręg Jianchang, zachodnie Liaoning). Jest przechowywany w Pekińskim Muzeum Historii Naturalnej (Beijing Museum of Natural History).<br />
# YFGP-T5199 (Lindgren i in., 2015) jest niemal kompletny (brak tylnych kręgów grzbietowych) i ma zachowane pióra (Lindgren i in., 2015). Jest dorosły i ma 47 cm. Znaleziono go w Yaolugou, niedaleko Daxishan (okręg Jianchang, zachodnie Liaoning). Znajduje się w Parku Skamieniałości i Geologii Yizhou (Yizhou Fossil and Geology Park). <br />
# PKUP V1068 (Pei i in., 2017) to najlepiej zachowany z czterech okazów opisanych przez Pei i in. (2017), praktycznie kompletny, z upierzeniem. Ma 60 cm, Został znaleziony w typowej lokalizacji (Yaolugou w Jianchang). Przechowywany jest w Uniwersytecie Pekińskim (Peking University).<br />
# BMNHC PH804 (Pei i in., 2017) praktycznie kompletny, z dobrze zachowanym upierzeniem. Ma 36 cm. Został znaleziony w typowej lokalizacji (Yaolugou w Jianchang). Tak jak kolejne wymienione okazy, jest przechowywany w Pekińskim Muzeum Historii Naturalnej (Beijing Museum of Natural History).<br />
# BMNHC PH822 (Pei i in., 2017) jest niemal kompletny, z upierzeniem, lecz został częściowo zrekonstruowany. Ma dłuższy ogon niż PKUP V1068, lecz czaszka i kość udowa (choć podane są u niego wymiary 70,5 mm a u PKUP V1068 ok. 90 mm) są zbliżonych rozmiarów. Odnaleziono go w typowej lokalizacji (Yaolugou w Jianchang). Zawiera szczątki jaszczurki zinterpretowane jako ostatni posiłek (Pei i in., 2017).<br />
# BMNHC PH823 (Pei i in., 2017) jest niemal kompletny, z upierzeniem, lecz został częściowo zrekonstruowany. Ma 46 cm. Odnaleziono go w typowej lokalizacji (Yaolugou w Jianchang).<br />
<br />
===Zilustrowane i nieopisane okazy===<br />
9 okazów częściowo opisali i zilustrowali ich fragmenty Wang i in. (2017), skupiając się na tkankach miękkich:<br />
STM-0-7, STM-0-114, STM-0-118, STM-0-125, STM-0-127, STM-0-132, STM-0-133, STM-0-144 i STM-0-147; wszystkie wymienili wcześniej Zheng i in. (2014), którzy zilustrowali fragmenty STM0-31, STM0-52, STM0-120 i STM0-165. <br />
W literaturze i internecie pojawiły się zdjęcia wielu innych – minimum 15, których identyfikacja i często autentyczność jest niepewna (co najmniej trzy pierwsze pochodzą z STM, więc zapewne wchodzą w skład okazów wymienionych przez Zhenga i in., 2014): <br />
# STM 0-214 (Zimmer, online 2011; Longrich i in., 2012) – praktycznie kompletny (brak ogona?) okaz z widocznym wzorem opierzenia,<br />
# STM0-93 (Zheng i in., 2014, ryc. S4A),<br />
# okaz z STM (HKU, online 2017), zapewne wyliczony przez Zhenga i in. (2014),<br />
# nieoznaczony okaz (Xu i in., 2016, ryc. 5f),<br />
# okaz z IVPP (Hone, online 2010; 2011),<br />
# okaz z Espace des Sciences w Rennes (RoxaneHEr, online 2016; pinterest.com, online 2015),<br />
# okaz z Musée Paléontologique du Liaoning nr PMOL-AD00107 (Salomé, online 2015),<br />
# okaz z wystawy Dinosaur Expo 2011 (★Kumiko★, online 2011) - zilustrowany obok, <br />
# okaz z widocznym wzorem upierzenia (alamy.com, online),<br />
# okaz z widocznymi sterówkami (Goldchocobo, online 2014),<br />
# okaz przemycony do USA (1) (Stanley, D., online 2015),<br />
# okaz przemycony do USA (2) (Stanley, D., online 2015),<br />
# okaz przemycony do USA (3) (Stanley, D., online 2015),<br />
# okaz z ze znaleziska dwóch w jednym miejscu (1) (alamy.com, online 2016),<br />
# okaz z ze znaleziska dwóch w jednym miejscu (2) (alamy.com, online 2016)<br />
<br />
Okazy uważane za nowe taksony (Brougham, online 2013) mogą jednak należeć do ''Anchiornis''. YFGP-T5201, zilustrowany przez Broughama, ma charakterystyczny dla okazów przypisanych do ''Anchiornis'' wzór upierzenia.<br />
<br />
===Implikacje===<br />
Mimo ww. zastrzeżeń, tak znaczna liczba okazów ''Anchiornis'', pochodzących prawdopodobnie z niewielkiego obszaru i nieznacznego przedziału czasowego, stwarza możliwości badań, których przeprowadzenie dla niemal wszystkich innych mezozoicznych dinozaurów jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Osteologia i budowa piór zostanie zapewne poznana w całości.<br />
Możliwe będzie zbadanie zmienności - w morfologii kości, piór (także koloru) i może również innych tkanek miękkich oraz histologii - wynikającej z ontogenezy, różnic międzyosobnicznych a może nawet płci i ewolucji (o ile dostępne będą dane o lokalizacji i rozmieszczeniu stratygraficznym okazów). Wraz z coraz większą liczbą okazów, stwarzających problemy taksonomiczne, konieczna będzie z pewnością [[analiza kladystyczna]] oparta na indywidualnych okazach. Potencjalnie możliwe będą też badania dotyczące struktury populacji (już wiadomo, że bardzo młodych okazów nie ma, największych również jest niewiele), diety (zachowana treść pochodząca z układu pokarmowego) i różnego pochodzenia patologii. W dodatku będą to dane dla taksonu reprezentującego jeden z najważniejszych etapów ewolucji ptaków. Zapewne będą to dane będące - wespół z ''[[Microraptor]]'' - punktem odniesienia do badań nad innymi [[teropod]]ami, np. dla rozwikłania [[taksonomia|taksonomii]] ''[[Archaeopteryx]]'', znanego z dwudziestokrotnie mniejszej liczby okazów. Można zatem stwierdzić, że - choć nie upłynęło jeszcze 10 lat od jego odkrycia - ''Anchiornis'' jest jednym z najważniejszych mezozoicznych dinozaurów.<br />
Problemem jest jednak sposób zachowania okazów – nie są trójwymiarowe, lecz sprasowane, więc pełne poznanie budowy może być znacznie utrudnione. <br />
<br />
W dodatku będą to dane dla taksonu reprezentującego jeden z najważniejszych etapów ewolucji ptaków. Pei i in. (2017) wskazali, że okazy różnią się proporcjami długości długich kończyn. Choć tłumaczą je [[allometria|allometrią]], dane nie są jednoznaczne.<br />
<br />
===Wykluczone okazy===<br />
Dwa okazy były zaliczone do ''Anchiornis'', lecz prawdopodobnie do niego nie należą:<br />
* [[holotyp]] ''[[Aurornis]] xui'' (zob. [[#taksonomia]]);<br />
* okaz z Denver (Théophraste, online 2010) - II i III kość śródręcza są zbliżonej szerokości (grubości), co sugeruje, że to ''[[Xiaotingia]]'' (zob. [[#diagnoza]]).<br />
<br />
==Budowa i paleobiologia==<br />
===Uwagi ogólne===<br />
Małe, nieząbkowane i słabo zakrzywione zęby sugerują, że ''Anchiornis'' polował na małe zwierzęta (Sullivan i in., 2014). U okazu BMNHC PH822 znaleziono szczątki jaszczurki, interpretowane jako ostatni posiłek (Pei i in., 2017). Znaczna liczba okazów może wskazywać, że było to zwierzę wszystkożerne. Wyjątkowe wydłużenie podudzia (zob. cecha 3 w [[#Diagnoza|diagnozie]]) i [[Coelurosauria#arctometatarsus|subarctometatarsus]] sugeruje przystosowanie tego zwierzęcia do szybkiego biegu, choć śródstopie nie wydaje się, zdaniem Sullivana i in. (2014), szczególnie długie (ok. 52 % długości podudzia; inne okazy mają różne proporcje: np. PKUP V1068 – 45%, BMNHC PH804 – ok. 58% [Pei i in., 2017]). Poza tym, anchiornis przypominał budową i paleobiologią inne bazalne [[Paraves]] - zob. [[Coelurosauria#Budowa_i_paleobiologia|Paraves: budowa i paleobiologia]].<br />
<br />
=== Diagnoza ===<br />
[[Plik:Anchiornis_feathers.jpg|300px|thumb|right|BMNHC PH828 (?''Anchiornis''). Fot.: ★Kumiko★ [https://www.flickr.com/photos/kmkmks/6188910115].]]<br />
<br />
{{Szablon:Diagnoza}}<br />
<br />
Z uwagi na cechy obecne u krewniaków (''[[Xiaotingia]]'', ''[[Eosinopteryx]]'' i ''[[Aurornis]]'') lub dotyczące niezachowanych u nich części szkieletu, oryginalna diagnoza ''Anchiornis'' jest problematyczna, cechy diagnostyczne często nie są widoczne u przypisanych okazów. Oryginalne cechy diagnostyczne ''Anchiornis'' to (1 i 2 za Xu i in., 2009; 3 za Hu i in., 2009):<br />
<br />
1) wewnętrzna powierzchnia kości kruczej pokryta wieloma małymi dołkami (obecne u YFGP-T5199 [Lindgren i in., 2015], BMNHC PH804 i BMNHC PH822, u których powierzchnia jest „chropowata” [Pei i in., 2017], nieznane u LPM-B00169, BMNHC PH828, PKUP V1068, BMNHC PH823 [Pei i in., 2017] i 9 okazów opisanych przez Wanga i in. [2017] oraz ''[[Xiaotingia]]'', ''[[Eosinopteryx]]'' i ''[[Aurornis]]'').<br />
<br />
2) wyjątkowo krótka kość kulszowa w porównaniu do udowej - [[holotyp]] miał mniej niż 0,25, YFGP-T5199 – 0,23 (Lindgren i in., 2015) a LPM-B00169 - 0,28, BMNHC PH804 – 0,37 (Pei i in., 2017), lecz na ryc. 18 w publikacji jest to ok. 0,28, u BMNHC PH823 – 0,32 (Pei i in., 2017), autorzy ci podają, że cecha jest obecna także u BMNHC PH822, lecz nie podają wymiarów; obecne u STM-0-7, STM-0-118, STM-0-127 i STM-0-132 (Wang i in., 2017), obecne także u ''[[Eosinopteryx]]'' (0,28 – Godefroit i in., 2013A), nieznane u BMNHC PH828; u ''Xiaotingia'' to ok. 0,33; u ''Aurornis'' to "mniej niż 0,3", wg pomiaru zdjęcia to ok. 0,18, jednak część kości kulszowej może być przykryta i stosunek może być bliski 0,28). Biorąc pod uwagę te dane, nie wydaje się to cechą diagnostyczną.<br />
<br />
3) ekstremalne wydłużenie podudzia (''tibiotarsus''), które jest 1,5 raza dłuższe od kości udowej, co jest proporcją niespotykaną wśród nieptasich i [[bazalny]]ch [[avialae|ptasich]] [[teropod]]ów; obecne u LPM-B00169 i YFGP-T5199 (Lindgren i in., 2015); prawdopodobnie obecne też u BMNHC PH828; u PKUP V1068 to 1,27-1,3, u BMNHC PH804 – 1,36-1,37, u BMNHC PH822 – 1,53-54, u BMNHC PH823 – 1,38-1,39 (Pei i in., 2017, autorzy podają jednak równocześnie, że stosunek ten waha się od 1,4 do 1,54); nieznane u ''Xiaotingia''; u ''Eosinopteryx'' stosunek wynosi 1,4 a u ''Aurornis'' 1,37. Pei i in. (2017) nie uwzględnili tej cechy w diagnozie. Biorąc pod uwagę te dane, nie wydaje się to cechą diagnostyczną.<br />
<br />
Wszystkie ww. cechy są nieznane u ''Xiaotingia'', jak również prawdopodobnie u okazu przypisanego BMNHC PH828. ''Eosinopteryx'' i ''Aurornis'' różnią się cechą 3, choć nieznacznie. Przyjąć należy, że ''Anchiornis'' różni się od krewniaków brakiem ich cech diagnostycznych, o ile zostały one prawidłowo zdiagnozowane - np. wiele cech diagnostycznych dotyczy czaszki, niezachowanej u holotypu ''Anchiornis''. Ponadto Pei i in. (2017) wskazują, że niektóre cechy różniące ''Anchiornis'' i ''Xiaotingia'' wynikają prawdopodobnie z [[allometria|allometrii]], w przypadku ''Eosinopteryx'' większość cech jest problematyczna, zaś u ''Aurornis'' wszystkie – z czym nie zgadza się Cau (online 2017).<br />
<br />
Pei i in. (2017) stwierdzili, że ''Anchiornis'' wyróżnia się wśród innych [[Paraves]] kombinacją cech, w tym czaszki, nieznanych u holotypu: (4) prosty nosowy wyrostek kości przedszczękowej (obecne także u ''[[Xiaotingia]]'', ''[[Archaeopteryx]]'' i ''[[Caudipteryx]]''), (5) dość krótka przednia gałąź kości szczękowej (obecne także u innych „Paraves z Jianchang” - tj. zapewne ''[[Xiaotingia]]'', ''[[Eosinopteryx]]'' i ''[[Aurornis]]'', [[Troodontidae]] i niektórych [[Dromaeosauridae]], np. ''[[Microraptor]]'' i ''[[Bambiraptor]]''), (6) położone brzusznie okno ''promaxillary'' (obecne także u ''[[Microraptor]]''), (7) „płachtowaty” [ang. ''sheetlike''] tylkobrzuszny wyrostek kości zębowej (obecne także u ''[[Eosinopteryx]]'') oraz kończyn: (8) krótki grzebień deltopektoralny – krótszy niż 1/4 trzonu kości ramiennej (obecne u holotypu a także u ''Xiaotingia'', ''Aurornis'' i ''Eosinopteryx''), (9) prosta kość łokciowa (obecne u holotypu a także u ''Archaeopteryx''), (10) prosta kość promieniowa (obecne u holotypu a także u ''Archaeopteryx''), (11) kość strzałkowa z ekstremalnie rozrośniętym górnym końcem, przedniotylnie szerokim tak jak kość piszczelowa (obecne także u wielu innych [[Paraves]]).<br />
<br />
Ponadto według Pei i in. (2017) ''Anchiornis'' różni się od ''[[Xiaotingia]]'' następującymi cechami: mniejszy otwór kości kątowej górnej (''surangular'') oraz II kością śródręcza masywniejszą niż III (obecne u wszystkich okazów przypisanych przez Wanga i in. [2017]), od ''[[Eosinopteryx]]'' większą liczbą kręgów ogonowych (ponad 20) zaś od ''[[Pedopenna]]'' proporcjami paliczków (autorzy nie umieścili jednak tej cechy w diagnozie).<br />
<br />
===Anatomia===<br />
[[Plik:The_Essence_of_Huxley_by_Qilong.jpg|300px|thumb|left|Rekonstrukcja szkieletu. Autor: Jaime Headden [http://qilong.deviantart.com/art/The-Essence-of-Huxley-160904197].]]<br />
<br />
''Anchiornis'' wykazuje wiele [[synapomorfia|synapomorfii]] troodontydów i budową przypomina bardzo ''Mei'' (Hu i in., 2009). <br />
<br />
''Anchiornis'', prócz cech troodontydów, przypomina też budową [[dromeozauryd]]y oraz ptaki i jeszcze bardziej zmniejsza dystans morfologiczny dzielący te trzy grupy (Xu i in., 2009). <br />
<br />
====Kończyny====<br />
Jednymi z kluczowych cech ptaków odróżniających je od nieptasich teropodów są dłuższe i masywniejsze kończyny przednie, umożliwiające lot. W odróżnieniu od niewątpliwych [[troodontyd]]ów, ''Anchiornis'' miał długie "ręce", mierzące 0,8 długości "nóg"; to mniej niż ''[[Archaeopteryx]]'' (ok. 1) i ''[[Changyuraptor]]'' (0,96); podobne proporcje (0,81) miał ''[[Aurornis]]''. Długość i masywność kości ramiennej była porównywalna z długością kości udowych. U większości okazów dłuższa jest ta druga kość a stosunek ich długości wynosi od 0,95 do 1,24 (Pei i in., 2017), co jest pośrednie między dość "krótkorękimi" ''[[Xiaotingia]]'', ''[[Eosinopteryx]]'' i ''Aurornis'' a "długorękim" ''Archaeopteryx''.<br />
<br />
Nadgarstek ''Anchiornis'' zawiera cechy znamionujące wysoką mobilność, które są zwiastunem mechanizmów składania skrzydeł widocznych u bardziej [[zaawansowany]]ch [[eumaniraptor]]ów (ptaków), poprzednio nieznanych u nieptasich dinozaurów. II i III kości śródręcza u holotypu były prawdopodobnie zrośnięte, jak u ptaków (Xu i in., 2009), lecz są wyraźnie oddzielone u PKUP V1068 (Pei i in., 2017). Budowa anchiornisa zmniejsza lukę między nieptasimi a ptasimi teropodami, szczególnie jeśli chodzi o długość i grubość "skrzydeł". Widełki obojczykowe były dość duże (Xu i in., 2009). II pazur stopy jest zdaniem Hu i in. (2009) dość duży i zagięty, podobnie jak u [[deinonychozaur]]ów, lecz Paul (2010) oraz Pei i in. (2017) uważają, że nie był wywinięty ku górze; był tylko niewiele większy niż pazury pozostałych palców, podobnie jak u ''[[Archaeopteryx]]'' (Pei i in., 2017).<br />
<br />
[[Plik:Anchiornis_BW.jpg|300px|thumb|right|Rekonstrukcja. Autor: Nobu Tamura.]] <br />
<br />
===Pióra===<br />
[[Plik:Anchiornis_huxleyi_wing_fossil_STM_0_144.png|300px|thumb|right|Przednie skrzydło STM-0-144. Źródło: Wang i in., 2017.]]<br />
<br />
Dzięki odkryciu ''Anchiornis'' najbardziej prawdopodobną hipotezą dotyczącą rozwoju lotu stała się obecność czteroskrzydłej fazy szybującej. Omawiany teropod miał duże pióra konturowe na kończynach przednich (na dłoni jest ich 11) i tylnych (na podudziu 12-13, na śródstopiu 10-11) a także ma paliczkach stopy, co wcześniej nie było znane u żadnego wymarłego zwierzęcia (Hu i in., 2009); później odkryto je także u ''[[Xiaotingia]]'' (Xu i in., 2011). Lotek pierwszego rzędu było ponad 12; najdłuższe mają przynajmniej 6,2 cm. Piór drugiego rzędu było 22-25; najdłuższe mają ok. 6 cm (Li i in., 2010; dotyczy BMNHC PH828. Którego przynależność do ''Anchiornis'' jest niepewna). <br />
<br />
Pióra były symetryczne i krótsze niż u ''[[Microraptor]]'', co wskazuje na mniejszą niż u niego i ptaków zdolność do latania (Hu i in., 2009; Pei i in., 2017). Lotki pierwszo- i drugorzędowe są podobne w budowie i rozmiarach. Najdłuższe znajdują się na dystalnych końcach ramion oraz proksymalnym końcu dłoni i są 1,5 razy dłuższe niż kość ramienna. Krótsze są na podudziu i jeszcze bardziej na śródstopiu. Ponieważ pióra są najdłuższe na proksymalnych końcach kończyn, skrzydła są najszersze na ich końcach.<br />
Lotki pierwszego rzędu i drugiego rzędu mają podobne wymiary i mają zakrzywione dudki i tępe końce (Hu i in., 2009). <br />
<br />
Lotki są przykryte piórami pokrywowymi. Kolejne warstwy piór zachodziły na siebie w krótkich, dość równomiernych odstępach. Natomiast współczesne ptaki mają długie lotki, które przykryte są znacznie krótszymi pokrywami. Wydaje się, że anchiornis reprezentuje pierwotną morfologię skrzydeł. ''Microraptor'' miał bardziej podobną do współczesnej morfologię - długie lotki, jednak struktura jego pokryw pozostaje niepewna ([[Nicholas Longrich|Longrich]] i in., [[2012]]). Podobne do ''Anchiornis'' ułożenie piór miałby mieć ''Archaeopteryx'' (Longrich i in., 2012), jednak zostało to skrytykowane przez Dyke (online 2012) w obecnie usuniętym komentarzu do artykułu Longricha i in. (2012) a później przez Nuddsa (2014). W takim wypadku ułożenie piór ''Anchiornis'' wydaje się jego wyjątkową cechą.<br />
<br />
Niektóre pióra na przedniej części ogona są podobne do sterówek, lecz większość jest prostszymi piórami, bez stosiny. Pióra w środkowej i tylnej części ogona to wydłużone sterówki, lecz są one ułożone niemal równoległe do kręgów (Pei i in., 2017), więc powierzchnia nośna była niewielka. Możliwe, że takie ułożenie wynika ze zniekształceń pośmiertnych (Pei i in., 2017).<br />
<br />
U ''Anchiornis'' znaleziono też dwa rodzaje piór puchowych, poprzednio rozpoznane u ''[[Sinornithosaurus]]'' (Hu i in., 2009). <br />
<br />
Badania Pana i współpracowników (2019) wykazały że pióra anchiornisa były zbudowane zarówno z α-, jak i β-keratyn podczas gdy pióra współczesnych ptaków są zdominowane przez β-keratyny. Jednak wcześniej Saitta i in. (2017) wskazywali na niski potencjał fosylizacyjny keratyn. <br />
<br />
====Kolory piór====<br />
Li i współpracownicy (2010) przebadali trzeci okaz anchiornisa (BMNHC PH828) w poszukiwaniu melanosomów. Zebrali 29 próbek - z pióropusza na głowie (domniemany czub może być efektem [[tafonomia|tafonomicznym]]), piór policzkowych, długich lotek proksymalnych i dystalnych z kończyn przednich i tylnych, krótszych piór z nóg oraz piór konturowych. Dzięki badaniom mikroskopowym ustalono, że większość ciała była szara i czarna, na głowie miał rude cętki i tego samego koloru (?)pióropusz. Długie pióra na kończynach były białe z czarnymi końcówkami - prawdopodobnie służyły do komunikacji, np. w celach godowych.<br />
<br />
Przypisanie BMNHC PH828 do ''Anchiornis'' jest wątpliwe (Lindgren i in., 2015). Interpretacja przynajmniej części struktur jako melanosomów jest problematyczna - są to prawdopodobnie mikroorganizmy (Moyer i in., 2014 - por. ryc. w Li i in. 2010). Lindgren i in. (2015) wskazują, że identyfikacja struktur jako nośników koloru na podstawie samej budowy jest wątpliwa. Obecność melanosomów na głowie (?czubie) czwartego okazu (YFGP-T5199) została jednak przez nich potwierdzona. Różnią się kształtem od struktur stwierdzonych u BMNHC PH828 (są mocno wydłużone), co może świadczyć o tym, że okaz miał inne ubarwienie lub nawet nie są to melanosomy.<br />
<br />
Należy pamiętać, że nie da się ustalić wszystkich kolorów, gdyż np. karotenoidy nie zachowują się w skamieniałościach. Możliwe, że anchiornis miał też pióra w innych odcieniach. Cztery z nieopisanych osobników: STM 0-214 (Zimmer, online 2011; Longrich i in., 2012), zilustrowany przez Xu i in. (2016, ryc. 5f), YFGP-T5201 (Brougham, online 2013) oraz widoczny na stronie alamy.com (online) (autentyczność nieznana), mają wyraźnie widoczny wzór upierzenia. Zob. też [http://www.forum.dinozaury.com/viewtopic.php?f=14&t=3779 artykuł o barwach piór sprzed milionów lat].<br />
<br />
===Kształt ciała i łuski===<br />
[[Plik:Anchiornis_body_outline.jpg|300px|thumb|right|Rekonstrukcja konturów ciała ''Anchiornis''. Kolorowe obszary to rekonstrukcje bazowane od odpowiednich względem koloru okazach. Autor: Scott A. Hartman, źródło: Wang i in., 2017.]]<br />
<br />
Dzięki wywoływanej laserowo fluorescencji udało się określić kształt kończyn i ogona (zob. rys. obok). ''Anchiornis'' miał ''propatagia'' - fałd skóry rozciągnięty między ramieniem i przedramieniem, zwiększający powierzchnię skrzydeł i usprawniający lot. II i III palec dłoni były połączone skórą, przez co dłoń była funkcjonalnie dwupalczasta. Jak u ptaków, górna część kończyn tylnych była gruba a dolna cienka, tak samo jak ogon. Na goleni, pięcie oraz stopach znajdowały się łuski (Wang i in., 2017).<br />
<br />
===Rozmiary===<br />
Długości kości udowych anchiornis wahają się od 40 mm do 93 mm (okaz STM 0-26) (Zheng i in., 2014). Kości udowe PKUP V1068 mają 88,5 i 90,5 mm, przy długości ciała 60 cm (Pei i in., 2017), zatem STM 0-26 mógłby mieć 62 cm. Przyjmując proporcje BMNHC PH822 (długość ciała 62 cm, kości udowej 70,5 mm), otrzymać można 93 cm dla STM 0-26. <br />
Rozmiary IVPP V14378 - niemal dorosłego (ang. ''subadult'') lub młodego dorosłego - oszacowano na ok. 34 długości i ok. 110 g masy. LPM-B00169 ma ok. 50 cm długości (Sullivan i in., 2014) i 1,6 razy dłuższą kość udową (43,2 mm do 66,2 mm), więc można obliczyć jego długość na 55 cm a masę na 540 g; wg Bensona i in. (2014) ważył on 700 g. Dorosły okaz YFGP-T5199 jest zbliżonych rozmiarów do LPM-B00169 - ma 47 cm i kość udową o długości 69,5 mm (Lindgren i in., 2015).<br />
Przyjmując proporcje LPM-B00169 i jego masę 700 g, STM 0-26 przy długości 93 cm mógłby ważyć nawet 4,5 kg a przyjmując proporcje IVPP V14378, STM 0-26 przy długości 62 cm mógłby ważyć ok. 2/3 kg.<br />
<br />
''Anchiornis'' jest zatem jednym z mniejszych nieptasich dinozaurów. Dowodzi to, że niewielkie rozmiary charakteryzowały [[eumaniraptor]]y, w tym także ptaki od samego początku ich ewolucji. Mniejszy jest [[holotyp]] ''[[Eosinopteryx]]'', jednak może być to okaz niedojrzały. ''[[Xiaotingia]]'' jest oceniana na ok. 55 (Sullivan i in., 2014) i ok. 820 g, z kolei ''[[Aurornis]]'' osiągał 51 cm długości. Są to jednak pojedyncze okazy, a dużych anchiornisów, mających kości udowe o długości 8 i więcej cm jest niewiele (min. 5) (Zheng i in., 2014; Pei i in., 2017).<br />
<br />
== Pozycja filogenetyczna ==<br />
[[Plik:Rekonstruktion_des_gefiederterten_Sauriers_Anchiornis_(Museum_für_Naturkunde,_Berlin).JPG|300px|thumb|right|Rekonstrukcja z Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie<br />
. Fot.: Fiver, der Hellseher [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rekonstruktion_des_gefiederterten_Sauriers_Anchiornis_(Museum_für_Naturkunde,_Berlin).JPG].]]<br />
[[Plik:Anchiornis6.png|300px|thumb|right|Rekonstrukcja. Autor: Matt Martyniuk [http://en.wikipedia.org/wiki/File:Anchiornis_martyniuk.png].]]<br />
[[Plik:Anchiornis_huxleyi_by_vasix.jpg|300px|thumb|right|Rekonstrukcja. Autor: Vasika Yasanjith Udurawane (vasix) [http://vasix.deviantart.com/art/Anchiornis-huxleyi-341627355].]]<br />
<br />
===Uwagi ogólne===<br />
Według najnowszych i najobszerniejszych badań, ''Anchiornis'' to bardziej bazalny od ''[[Archaeopteryx]]'' przedstawiciel [[Avialae]]. Inną często uzyskiwaną w analizach pozycją ''Anchiornis'' jest podstawa [[Troodontidae]]. Kolejna alternatywna pozycja - u podstawy [[Deinonychosauria]], także wewnątrz [[Archaeopterygidae]] - jest szczególnie kontrowersyjna.<br />
<br />
Inne, bardzo podobne do ''Anchiornis'' i pochodzące z tych samych osadów [[takson]]y ''[[Xiaotingia]]'', ''[[Eosinopteryx]]'' i ''[[Aurornis]]'' i zbliżony ''[[Pedopenna]]'', mają równie problematyczną do określenia pozycję w [[filogeneza|filogenezie]] [[bazalny]]ch [[Paraves]]. Nieliczne badania wskazują, że tworzą one [[klad]], np. [[Coelurosauria#Brusatte_i_in..2C_2014|Brusatte i in. (2014)]]; za taką hipotezą opowiadają się także Pei i in. (2017), wskazując na liczne cechy je łączące. Według większości analiz bardziej prawdopodobne jest jednak, że są to w części przedstawiciele różnych linii rozwojowych; najczęściej za bliskiego krewnego anchiornisa uznawana jest ''Xiaotingia''. Z formacji [[Tiaojishan]] pochodzą też trzy kolejne, nieopisane [[takson]]y (Brougham, online 2013; Lefèvre i in., 2014). <br />
<br />
===Avialae===<br />
Przeprowadzona przez [[Coelurosauria#Xu_i_in..2C_2009A|autorów nazwy (Xu i in., 2009)]] [[analiza filogenetyczna]], zawierająca tylko dane [[holotyp]]u (m.in. brak czaszki) ujawniła, że ''Anchiornis'' jest najbardziej bazalnym przedstawicielem Avialae, bardziej bazalnym od ''[[Archaeopteryx]]''.<br />
Podobny wynik mają: obszerna analiza bazalnych Paraves, zawierająca wszystkie cechy z poprzednich badań ([[Coelurosauria#Godefroit_i_in..2C_2013B|Godefroit i in., 2013B]], oparta na macierzy Cau), późniejsza analiza zawierająca dane z głównych poprzednio opublikowanych ([[Coelurosauria#Foth_i_in..2C_2014|Foth i in., 2014]]) - głównie [[Coelurosauria#Xu_i_in..2C_2011B|Xu i in. (2011)]] oraz [[Coelurosauria#Turner_i_in..2C_2012|Turnera i in. (2012)]] (zob. niżej) oraz najobszerniejsze badanie filogenezy [[teropod]]ów ([[Coelurosauria#Lee_i_in..2C_2014A.28I.29|Lee i in., 2014]]). Wg tej pierwszej ([[Coelurosauria#Godefroit_i_in..2C_2013B|Godefroit i in., 2013B]]) ''Anchiornis'' należy do Avialae i jest wśród nich bardziej zaawansowany niż ''[[Aurornis]]'', ale mniej niż ''Archaeopteryx'' i klad ''[[Xiaotingia]]''((''[[Rahonavis]]''+''Shenzhouraptor'')(''[[Balaur]]''+Aves)); ''[[Eosinopteryx]]'' jest bardziej bazalnym Paraves. [[Coelurosauria#Foth_i_in..2C_2014|Analiza Fotha i in. (2014)]] wykazała, że ''Anchiornis'', ''Eosinopteryx'', rzadko włączana do analiz ''[[Pedopenna]]'' a także ''Xiaotingia'' tworzą klad u podstawy Avialae, bardziej bazalny od kladu ''Archaeopteryx''(''[[Balaur]]''(''[[Epidexipteryx]]''+Aves)); kolejno bardziej bazalne grupy Paraves to [[Troodontidae]], [[Dromaeosauridae]], ''[[Jinfengopteryx]]'' i ''[[Yixianosaurus]]''. Wg [[Coelurosauria#Lee_i_in..2C_2014A.28I.29|analizy Lee i in. (2014)]], opartej na macierzy Cau, ''Anchiornis'' to bazalny Avialae - bardziej zaawansowany niż ''[[Aurornis]]''+''Eosinopteryx'' i takson siostrzany kladu ''Archaeopteryx''(''Xiaotingia''((''[[Epidexipteryx]]''+''[[Epidendrosaurus]]'')((''Jixiangornis''(''Shenzhouraptor''+''[[Rahonavis]]''))(''[[Balaur]]''+Aves)))). Drobne zmiany tej macierzy ([[Coelurosauria#Cau_i_in._2015.28II.29|Cau i in. 2015]]) skutkowały przesunięciem ''Anchiornis'' do samej podstawy Avialae - ''Aurornis'' i ''Eosinopteryx'' okazały się bardziej bazalne (ten pierwszy - [[Eumaniraptora]] ''[[incertae sedis]]'' a drugi - [[takson siostrzany]] Eumaniraptora).<br />
<br />
[[Coelurosauria#Agnolin_i_Novas.2C_2013|Analiza Agnolina i Novasa (2013)]] wykazała, że [[takson]]y zaliczane dotąd przeważnie do [[Deinonychosauria]] są [[parafiletyzm|grupą parafiletyczną]] a klad ''Anchiornis''+''Xiaotingia'' należy do jednych z najbardziej zaawansowanych spośród tych taksonów, ale jest bardziej bazalny od ''Archaeopteryx''.<br />
<br />
Za przynależnością do Avialae optują Pei i in. (2017), którzy podają kilka cech wspólnych ''Anchiornis'' i ''Archaeopteryx'', będących [[synapomorfia]]mi ptaków lub cechami bardziej bazalnych celurozaurów, utraconych u [[Deinonychosauria]]. Według nich cechy łączące ''Anchiornis'' i [[Troodontidae]] w analizie Hu i in. (2009) są obecne u ''Archaeopteryx'' i bazalnych [[Dromaeosauridae]], natomiast trzy cechy łączące je w analizie Turnera i in. (2012) również są problematyczne, gdyż są obecne np. u ''Archaeopteryx'' i ''[[Microraptor]]''. Podają również cechy [[plezjomorfia|plezjomorficzne]] ''Anchiornis'', nieobecne u Troodontidae. <br />
<br />
Nietypowy wynik - wynikający zapewne ze skupienia na Avialae i małej ilości nieptasich teropodów - uzyskano w analizie Kurochkina i in. (2011), gdzie ''Anchiornis'' jest ptakiem bardziej zaawansowanym od ''Archaeopteryx'' i znajduje się w [[politomia|politomii]] z kladem (''Vorona''+''[[Mei]]'')(''Avisaurus''+''Mystiornis'') i kladem bardziej zaawansowanych ptaków.<br />
<br />
===Deinonychosauria===<br />
Skąpa w istotne [[takson]]y [[Coelurosauria#Naish_i_in..2C_2012|analiza Cau (w Naish i in., 2012)]] wskazuje, że ''Anchiornis'' jest bazalnym deinonychozaurem, co zasugerował wcześniej nieoficjalnie ten sam autor, a także Paul (2010). <br />
<br />
Potwierdzeniem tej hipotezy okazała się obszerniejsza [[Coelurosauria#Xu_i_in..2C_2011B|analiza Xu i in. (2011)]]. Wykazała ona, że anchiornis, wraz ze swoim [[takson siostrzany|taksonem siostrzanym]] ''Xiaotingia'' i ''[[Archaeopteryx]]'', tworzy [[klad]] u podstawy Deinonychosauria ([[Archaeopterygidae]]). Dodanie do macierzy ''[[Yi]]'' ([[Coelurosauria#Xu_i_in..2C_2015|Xu i in. (2015)]]) spowodowało, że klad ''Xiaotingia''+''Anchiornis'' - mieścił się między Archaeopterygidae a Troodontidae+[[Dromaeosauridae]].<br />
<br />
[[Plik:Anchiornis-bookmark-by_teriathanin.jpg|150px|thumb|right|Rekonstrukcja. Autor: Lisa A. Grabenstetter (teriathanin) [http://teriathanin.deviantart.com/art/Anchiornis-bookmark-by teriathanin].]]<br />
<br />
===Troodontidae===<br />
[[Coelurosauria#Xu_i_in..2C_2011B|Analiza Xu i in. (2011)]] odbiła się szczególnie szerokim echem, gdyż [[takson]]-symbol ''Archaeopteryx'' został "przeniesiony" z ptasiej do deinonychozaurowej (nieptasiej) linii teropodów. Kolejne badania wykazały jednak, że ''Archaeopteryx'' nie tworzy kladu z ''Anchiornis'' ani ''Xiaotingia'', ale raczej jest przedstawicielem Avialae. Macierz Xu i in. (2011) posłużyła analizom metodami największego prawdopodobieństwa i bayesowską, które wskazały, że ''Anchiornis'' i ''Xiaotingia'' tworzą klad najbardziej bazalnych troodontydów a ''Archaeopteryx'' jest bazalnym ptakiem ([[Coelurosauria#Lee_i_Worthy.2C_2012|Lee i Worthy, 2012]]). Posłużenie się tymi metodami zostało skrytykowane przez [[Coelurosauria#Spencer_i_Wilberg.2C_2013.28a.29|Spencera i Wilberga (2013)]], którzy powtórzyli analizę, tym razem metodą największej parsymonii z ''implied weighting''. Uzyskali wyniki takie jak Lee i Worthy (2012). Oparta na miecierzy Xu i in. (2011) [[Coelurosauria#Godefroit_i_in..2C_2013A|analiza Godefroita i in. (2013A)]] wykazała, że w ramach Troodontidae [[takson siostrzany|taksonem siostrzanym]] ''Anchiornis'' jest nowo opisany ''[[Eosinopteryx]]'' a ''Xiaotingia'' jest bardziej bazalna, zaś ''Archaeopteryx'' to bazalny deinonychozaur.<br />
<br />
Przynależność ''Anchiornis'' do [[Troodontidae]] jest wspierana przez kolejne analizy filogenetyczne. Wg badania opartego na drugim opisanym okazie - bardziej kompletnym, niż pierwszy ([[Coelurosauria#Hu_i_in..2C_2009|Hu i in., 2009]]) - ''Anchiornis'' jest bardziej zaawansowany od ''[[Sinovenator]]'', a mniej od ''[[Mei]]'' i pozostałych przedstawicieli Troodontidae. Podobny wynik ujawniła oparta na niej analiza Agnolina i Novasa (2011) (choć [[Coelurosauria#Agnolin_i_Novas.2C_2011A|moja analiza tej macierzy]] umiejscowiła go u podstawy [[Dromaeosauridae]]) oraz [[Coelurosauria#Senter.2C_2010|analiza Sentera (2010)]], lecz w nich to anchiornis był najbardziej bazalnym troodontydem. ''Anchiornis'' i ''Xiaotingia'' zostały umieszczone w analizach [[Coelurosauria#Turner_i_in..2C_2012|Turnera i in. (2012)]] i [[Coelurosauria#Senter_i_in..2C_2012|Sentera i in. (2012)]], wg których są to troodontydy (Turner i in., 2012) lub odpowiednio troodontyd i [[dromeozauryd]] (Senter i in., 2012). Niepublikowane analizy, oparte m.in. na pięciu kompletnych okazach (Pei i in., 2009) również wskazują, że ''Anchiornis'' i jego [[takson siostrzany]] ''[[Xiaotingia]]'' są bazalnymi troodontydami. Podobny wynik ma [[Coelurosauria#Brusatte_i_in..2C_2014|analiza Brusatte i in. (2014)]], będąca rozwinięciem macierzy Turner i in. (2012), gdzie ''Anchiornis'', ''Xiaotingia'', ''[[Eosinopteryx]]'' i ''[[Aurornis]]'' tworzą klad u podstawy Troodontidae, które są w politomii z Dromaeosauridae i ''[[Archaeopteryx]]''+Aves (''[[Pedopenna]]'' to zaś takson siostrzany ''[[Epidexipteryx]]'' u podstawy [[Oviraptorosauria]]). W innej analizie opartej na pracy Turnera i in. (2012) ([[Coelurosauria#L.C3.BC_i_Brusatte.2C_2015|Lü i Brusatte, 2015]]) ''Anchiornis'' jest najbardziej bazalnym troodontydem a ''Xiaotingia'' i ''[[Aurornis]]'' są bardziej zaawansowane (''Pedopenna'' to najbardziej bazalny z [[Paraves]]). W opartej na tej samej macierzy analizie [[Coelurosauria#Gianechini_i_in..2C_2017|Gianechiniego i in. (2017)]] ''Anchiornis'', ''Xiaotingia'' i bardziej zaawansowane troodontydy tworzą trychotomię.<br />
<br />
===Dromaeosauridae===<br />
Opublikowane dotąd badania nie umiejscawiają anchiornisa w tym kladzie, lecz [[Coelurosauria#Agnolin_i_Novas.2C_2011A|moja analiza macierzy analiza Agnolina i Novasa (2011)]] oraz [[Coelurosauria#Novas_i_in..2C_2012|Novasa i in. (2012)]] umiejscowiła go u podstawy [[Dromaeosauridae]]).<br />
<br />
==Czas występowania==<br />
Datowanie osadów, w których odnaleziono anchiornisa jest dość niepewne - chodzi prawdopodobnie o [[oksford]]: 161-159 Ma (161-160 Ma - Liu i in., 2012; 161-159 Ma - Wang i in., 2013). [[Holotyp]] pochodzi z lokalizacji Yaolugou (Xu i in., 2009), której osady są nieco młodsze (159-158 Ma - Liu i in., 2012); ci drudzy autorzy nie wskazali jednak na pochodzenie okazu z tych warstw, podali jedynie, że z młodszych osadów pochodzi ''[[Tianyulong]]''. Datowania cytowane w Liu i in., 2012 wskazywały na wiek 175-147 Ma (Davis, 2005), 163 Ma (Zhang i in., 2005), 166-153 Ma (Yang, 2008), 160 Ma (He i in., 2004), 168-152 Ma (Liu i in., 2006), 161-159 Ma (Chang i in., 2009) a inne na 161-159 Ma (Luo i in., 2011); i cytowane tam 161-151 Ma (Xu i in., 2003) (Zhang i in., 2008); dolne warstwy formacji Tiaojishan były datowane na 165-164 Ma (prace cytowane w Gao i in., 2013).<br />
<br />
To dowód na to, że geneza i zróżnicowanie ptaków i innych maniraptorokształtnych celurozaurów ([[Ornithomimosauria|ornitomimozaurów]], [[Oviraptorosauria|owiraptorozaurów]], [[Dromaeosauridae|dromeozaurydów]] i prawdopodobnie też [[Troodontidae|troodontydów]], [[Alvarezsauroidea|alwarezzauroidów]] i [[Therizinosauria|terizinozaurów]]) sięga początków późnej i zapewne jeszcze środowej jury. Zlikwidowało też tzw. "paradoks czasowy" (tzn. ptak ''Archaeopteryx'' starszy od nieptasich maniraptorów), który zdaniem niektórych poddawał w wątpliwość hipotezę, że ptaki są dinozaurami (lub, zależnie od punktu widzenia, potomkami dinozaurów). Później opisano bliskich krewnych anchiornisa, pochodzących z tych samych osadów (zob. [[#Taksonomia]]); tak znacznie zróżnicowanie wskazuje, że geneza tych form sięga "nieco" wcześniej w przeszłość.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Anchiornis''<br />
| {{Kpt|[[Xu Xing|Xu]], [[Zhao Qi|Zhao]], [[Mark Norell|Norell]], [[Corwin Sullivan|Sullivan]], [[David Hone|Hone]], [[Gregory Erickson|Erickson]] , [[Wang XiaoLin|Wang]], [[Han FengLu|Han]]}} i {{Kpt|[[Guo Yu|Guo]]}}, [[2009]]<br />
|-<br />
! ''A. huxleyi''<br />
| {{Kpt|Xu, Zhao, Norell, Sullivan, Hone, Erickson, Wang, Han}} i {{Kpt|Guo}}, 2009<br />
|-<br />
|}<br />
<br />
== Bibliografia ==<br />
<small>Literatura naukowa:<br />
# Agnolin, F.L. & Novas, F.E. (2011) "Unenlagiid theropods: are they members of the Dromaeosauridae (Theropoda, Maniraptora)?" Anais da Academia Brasileira de Ciencias, 83(1), 117-162.<br />
# Agnolín, F.L. & Novas, F.E. (2013) "Avian Ancestors: A Review of the Phylogenetic Relationships of the Theropods Unenlagiidae, Microraptoria, Anchiornis and Scansoriopterygidae" wyd. Springer, 1-105. [[doi:10.1007/978-94-007-5637-3]]<br />
# Benson, R.B.J., Campione, N.E., Carrano, M.T., Mannion, P.D., Sullivan, C., Upchurch, P. & Evans, D.C. (2014) "Rates of Dinosaur Body Mass Evolution Indicate 170 Million Years of Sustained Ecological Innovation on the Avian Stem Lineage" PLoS Biology, 12(5), e1001853. [[doi:10.1371/journal.pbio.1001853]]<br />
# Brusatte, S.L., Lloyd, G.T., Wang, S.C. & Norell, M.A. (2014) "Gradual assembly of avian body plan culminated in rapid rates of evolution across the dinosaur-bird transition" Current Biology. [[doi:10.1016/j.cub.2014.08.034]]<br />
# Cau, A., Brougham, T. & Naish, D. (2015) "The phylogenetic affinities of the bizarre Late Cretaceous Romanian theropod Balaur bondoc (Dinosauria, Maniraptora): dromaeosaurid or flightless bird?" PeerJ, 3, e1032. [[doi:10.7717/peerj.1032]]<br />
# Foth, C. (2012) "On the identification of feather structures in stem-line representatives of birds: evidence from fossils and actuopalaeontology" Paläontologische Zeitschrift. [[doi:10.1007/s12542-011-0111-3]]<br />
# Foth, C., Tischlinger, H. & Rauhut, O.W.M. (2014) "New specimen of Archaeopteryx provides insights into the evolution of pennaceous feathers" Nature, 511(7507), 79-82. [[doi:10.1038/nature13467]]<br />
# Gianechini, F.A. Makovicky, P.J. & Apesteguía, S. (2017) "The cranial osteology of Buitreraptor gonzalezorum Makovicky, Apesteguía, and Agnolín, 2005 (Theropoda, Dromaeosauridae), from the Late Cretaceous of Patagonia, Argentina" Journal of Vertebrate Paleontology. [[doi:10.1080/02724634.2017.1255639]]<br />
# Godefroit, P., Demuynck, H., Dyke, G., Hu, D., Escuillié, F. & Claeys, P. (2013A) "Reduced plumage and flight ability of a new Jurassic paravian theropod from China" Nature Communications, 4: 1394. [[doi:10.1038/ncomms2389]]<br />
# Godefroit, P., Cau, A., Hu, D.-Y., Escuillié, F., Wu, W., & Dyke, G. (2013B) "A Jurassic avialan dinosaur from China resolves the early phylogenetic history of birds" Nature, 498(7454), 359-362. [[doi:10.1038/nature12168]]<br />
# Gao, K.-Q., Chen, J. & Jia, J. (2013) "Taxonomic diversity, stratigraphic range, and exceptional preservation of Juro-Cretaceous salamanders from northern China" Canadian Journal of Earth Sciences, 50(3), 255-267. [[doi:10.1139/e2012-039]]<br />
# Han, G., Chiappe, L.M., Ji, S.-A., Habib, M., Turner, A.H., Chinsamy, A., Liu, X., & Han, L. (2014) "A new raptorial dinosaur with exceptionally long feathering provides insights into dromaeosaurid flight performance" Nature Communications, 5, 4382. [[doi:10.1038/ncomms5382]]<br />
# Hone, D.W.E. (2012) "Variation in the tail length of non-avian dinosaurs" Journal of Vertebrate Paleontology, 32(5), 1082-1089. [[doi:10.1080/02724634.2012.680998]]<br />
# Hu, D., Hou, L., Hang, L. & Xu, X. (2009) "A pre-Archaeopteryx troodontid theropod from China with long feathers on the metatarsus" Nature, 461, 640-643. [[doi:10.1038/nature08322]]<br />
# Kurochkin, E.N., Zelenkov, M.V., Averianov, A.O. & Leshchinskiy, S.V. (2011) "A new taxon of birds (Aves) from the Early Cretaceous of Western Siberia, Russia" Journal of Systematic Palaeontology, 9(1), 109-117. [[doi:10.1080/14772019.2010.522202]]<br />
# Lee, M.S.Y. & Worthy, T.H. (2012) "Likelihood reinstates Archaeopteryx as a primitive bird" Biology Letters. [[doi:10.1098/rsbl.2011.0884]]<br />
# Lee, M.S.Y., Cau, A., Naish, D. & Dyke, G.J. (2014) "Sustained miniaturization and anatomical innovation in the dinosaurian ancestors of birds" Science, 345(6196), 562-566. [[doi:10.1126/science.1252243]]<br />
# Li, Q., Gao, K-Q., Vinther, J., Shawkey, M. D., Clarke, J. A., D'Alba, L., Meng, Q., Briggs, D. E. G., Miao, L., Prum, R. O. (2010) "Plumage Color Patterns of an Extinct Dinosaur" Science, 327, 1369-1372. [[doi:10.1126/science.1186290]]<br />
# Li, Q., Gao, K.-Q., Mng, Q., Clarke, J.A., Shawkey, M.D., D'Alba, L., Pei, R., Ellison, M., Norell, M.A. & Vinther, J. (2012) "Reconstruction of Microraptor and the Evolution of Iridescent Plumage" Science, 335(607), 1215-1219. [[doi:10.1126/science.1213780]]<br />
# Lindgren, J., Sjövall, P., Carney, R.M., Cincotta, A., Uvdal, P., Hutcheson, S.W., Gustafsson, O., Lefèvre, U., Escuillié F., Engdahl, A., Kear, B.P., Wakamatsu, K. & Godefroit, P. (2015) "Molecular composition and ultrastructure of Jurassic paravian feathers" Scientific Reports, 5, 13520. [[doi:10.1038/srep13520]]<br />
# Liu, Y.-Q., Kuang, H.W., Jiang, X.-J., Peng, N., Xu, H. & Sun, H.-Y. (2012) "Timing of the earliest known feathered dinosaurs and transitional pterosaurs older than the Jehol Biota" Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 323-325, 1-12. [[doi:10.1016/j.palaeo.2012.01.017]]<br />
# Longrich, N.R., Vinther, J., Meng, Q., Li, Q. & Russell, A.P. (2012) "Primitive Wing Feather Arrangement in Archaeopteryx lithographica and Anchiornis huxleyi" Current Biology, [[doi:10.1016/j.cub.2012.09.052]]<br />
# Luo, Z.-X., Yuan, C.-X. , Meng Q.-J. & Ji, Q. (2011) "A Jurassic eutherian mammal and divergence of marsupials and placentals" Nature, 476, 442-445. [[doi:10.1038/nature10291]]<br />
# Lü, J. & Brusatte, S.L. (2015) "A large, short-armed, winged dromaeosaurid (Dinosauria: Theropoda) from the Early Cretaceous of China and its implications for feather evolution" Scientific Reports, 5, 11775. [[doi:10.1038/srep11775]]<br />
# Moyer, A.E., Zheng, W., Johnson, E.A., Lamanna, M.C., Li, D.-q., Lacovara, K.J. & Schweitzer, M.H. (2014) "Melanosomes or Microbes: Testing an Alternative Hypothesis for the Origin of Microbodies in Fossil Feathers" Scientific Reports, 4, 4233. [[doi:10.1038/srep04233]]<br />
# Naish, D., Dyke, G., Cau, A., Escuillié, F. & Godefroit, P. (2011) "A gigantic bird from the Upper Cretaceous of Central Asia" Biology Letters, [[doi:10.1098/rsbl.2011.0683]]<br />
# Novas, F.E., Ezcurra, M.D., Agnolin, F.L., Pol, D. & Ortiz, R. (2012) "New Patagonian Cretaceous theropod sheds light about the early radiation of Coelurosauria" Revista del Museo Argentino de Ciencias Naturales, nueva serie, 14(1), 57-81.<br />
# Nudds, R.L. (2014) "Reassessment of the Wing Feathers of Archaeopteryx lithographica Suggests No Robust Evidence for the Presence of Elongated Dorsal Wing Coverts" PLoS ONE, 9(4), e93963. [[doi:10.1371/journal.pone.0093963]]<br />
# Pan, Y. Zheng, W., Sawyer, R.H., Pennington, M.W., Zheng, X., Wng, X.,Wang, M., Hu, L., O’Connor, J., Zhao, T.,Li, Z.,Schroeter, E.R., Wu, F., Xu, X., Zhou, Z., Schweitzer, M. (2019). "The molecular evolution of feathers with direct evidence from fossils". PNAS. [[https://doi.org/10.1073/pnas.1815703116]] [abstrakt].<br />
# Pei, R., Meng, Q., Norell, M.A. & Gao, K. (2017) "New specimens of Anchiornis huxleyi (Theropoda, Paraves) from the late Jurassic of northeastern China" Bulletin of the American Museum of Natural History, 411, 1-66. http://hdl.handle.net/2246/6707<br />
# Senter, P. (2010) "Using creation science to demonstrate evolution: application of a creationist method for visualizing gaps in the fossil record to a phylogenetic study of coelurosaurian dinosaurs" Journal of Evolutionary Biology, 23, 1732-1743. [[doi:10.1111/j.1420-9101.2010.02039.x]]<br />
# Senter, P., Kirkland, J.I., DeBlieux, D.D., Madsen, S. & Toth, N. (2012) "New Dromaeosaurids (Dinosauria: Theropoda) from the Lower Cretaceous of Utah, and the Evolution of the Dromaeosaurid Tail" PLoS ONE, 7(5), e36790. [[doi:10.1371/journal.pone.0036790]]<br />
# Spencer, M.R. & Wilberg, E.W. (2013) "Efficacy or convenience? Model-based approaches to phylogeny estimation using morphological data" Cladistics [[doi:10.1111/cla.12018]]<br />
# Sternberg, C.M. (1951) "Complete skeleton of Leptoceratops gracilis Brown from the Upper Edmonton Member on Red Deer River, Alberta" National Museum of Canada Bulletin, 123, 225-255.<br />
# Sullivan, C., Wang, Y., Hone, D.W.E., Wang, Y., Xu, X. & Zhang, F. (2014) "The vertebrates of the Jurassic Daohugou Biota of northeastern China" Journal of Vertebrate Paleontology, 34(2), 243-280. [[doi:10.1080/02724634.2013.787316]]<br />
# Turner, A.H., Makovicky, P.J. & Norell, M.A. (2012) "A review of dromaeosaurid systematics and paravian phylogeny" Bulletin of the American Museum of Natural History, 371, 1-206. [[doi:10.1206/748.1]]<br />
# Wang, L., Hu, D., Zhang, L., Zheng S., He, H., Deng, C., Wang, X. Zhou, Z. & Zhu, R. (2013) "SIMS U-Pb zircon age of Jurassic sediments in Linglongta, Jianchang, western Liaoning: Constraint on the age of oldest feathered dinosaurs" Chinese Science Bulletin, 58(14), 1346-1353. [abstrakt]<br />
# Wang, X, Pittman, M. Zheng, X., Kaye, T.G., Falk, A.R., Hartman, S.A. & Xu, X. (2017) "Basal paravian functional anatomy illuminated by high-detail body outline" Nature Communications. 8, 14576. [[doi:10.1038/ncomms14576]]<br />
# Xu, X., Zhao, Q., Norell, M., Sullivan, C., Hone, D., Erickson, G., Wang, X., Han, F. & Guo, Y. (2009) "A new feathered maniraptoran dinosaur fossil that fills a morphological gap in avian origin" Chinese Science Bulletin, 54, 430-435. [[doi:10.1007/s11434-009-0009-6]]<br />
# Xu, X., You, H., Du, K. & Han, F. (2011) "An Archaeopteryx-like theropod from China and the origin of Avialae" Nature, 475, 465-470. [[doi:10.1038/nature10288]]<br />
# Xu, X., Zheng, X., Sullivan, C., Wang, X., Xing, L., Wang, Y., Zhang, X., O'Connor, J.K., Zhang, F., Pan, Y. (2015) "A bizarre Jurassic maniraptoran theropod with preserved evidence of membranous wings" Nature, 521, 70-73. [[doi:10.1038/nature14423]]<br />
# Xu, X., Zhou, Z., Sullivan, C., Wang, Y. & Ren, D. (2016) "An Updated Review of the Middle-Late Jurassic Yanliao Biota: Chronology, Taphonomy, Paleontology and Paleoecology" Acta Geologica Sinica (English Edition), 90(6), 2229-2243. [[doi:10.1111/1755-6724.13033]]<br />
# Zheng, X., O’Connor, J., Wang, X., Wang, M., Zhang, X. & Zhou, Z. (2014) "On the absence of sternal elements in Anchiornis (Paraves: Troodontidae) and Sapeornis (Aves: Pygostylia) and the complex early evolution of the avian sternum" Proceedings of the National Academy of Sciences. [[doi:10.1073/pnas.1411070111]]<br />
<br />
Pozostałe:<br />
# alamy.com (online 2016) http://www.alamy.com/stock-photo-anchiornis-huxleyi-fossil-feathered-bird-like-dinosaur-from-late-jurassic-114456880.html<br />
# alamy.com (online) http://www.alamy.com/stock-photo-china-fossilized-dinosaur-skeleton-of-anchiornis-huxleyi-79235198.html<br />
# archive.oilcitywyo.com (online 2015) http://archive.oilcitywyo.com/2015/10/14/fossil-smuggler-sentenced-wyomings-federal-court/<br />
# Salomé, A. (online 2015) https://dinonews.net/dossiers/galeries_photos.php?affich=mhno_chant_dino&photo=anchiornis_huxleyi<br />
# Brougham, T. (online 2013) "Multi-matrix analysis of new Late Jurassic feathered theropods from China supports troodontid-avialan clade" [w:] Walsh, S., Fraser, N., Brusatte, S., Liston, J. & Carrió, V. (red.) 61st Symposium on Vertebrate Palaeontology and Comparative Anatomy, 22nd Symposium on Palaeontological Preparation and Conservation, Programme and Abstracts, 27th–30th August 2013, Edinburgh, 49. [abstrakt i poster zatytułowany "Multi-matrix analysis of new Chinese feathered dinosaurs supports troodontid-bird clade" zamieszczony na https://www.researchgate.net/profile/Tom_Brougham/publication/280728942_SVPCA_Poster/links/55c34b6d08aea2d9bdc017c3.pdf ]<br />
# Cau, A. (online 2009) http://theropoda.blogspot.com/2009/09/le-sfologoranti-piume-di-anchiornis-e.html<br />
# Cau, A. (online 2010) http://theropoda.blogspot.com/2010/02/il-colore-del-piumaggio-nei-theropodi.html<br />
# Cau, A. (online 2017) http://theropoda.blogspot.com/2017/04/aurornis-e-sinonimo-di-anchiornis.html<br />
# Dyke, G. (online 2012) http://www.cell.com/current-biology/abstract/S0960-9822(12)01194-3#Comments [obecnie usunięty]<br />
# Goldchocobo (online 2014) http://magistream.com/41-backstage/189636-firelight-madness-the-miller-s-inn.html?start=600<br />
# HKU (online 2017) http://www.hku.hk/press/news_detail_15989.html<br />
# Hone, D.W.E. (online 2010) http://archosaurmusings.wordpress.com/2010/02/19/multiple-specimens/<br />
# Hone, D.W.E. (online 2011) http://archosaurmusings.wordpress.com/2011/03/03/more-gorgosaurus-and-anchiornis/<br />
# Jiang, J. & Elegant, S. (2009) "China's Dinosaur Fossils: Vast, but Are They Real?" Time, 5.4.2009 http://www.time.com/time/world/article/0,8599,1888548,00.html<br />
# Lefèvre, U., Cau, A., Hu, D., Wu, W., Escuillié, F. & Godefroit, P. (2014) "New basal Avialae from the Jurassic of China" Journal of Vertebrate Paleontology, 32(5, suplement): 167. [abstrakt]<br />
# Lefèvre, U., Cau, A., Cincotta, A., Dongyu, H., Wenhao, W., Escuillié, F. & Godefroit, P. (2015) "A Jurassic avialan from China challenges the flight abilities in the earliest birds" The 12th Symposium on Mesozoic Terrestrial Ecosystems, Shenyang, China, August 16-20, 2015. [abstrakt]<br />
# Lin, Z. (online 2010) "Guinness confirms world's largest dinosaur museum in China"<br />
# Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University.<br />
# Pei, R., Li, Q., Meng, Q., Norell, M., Gao, K. (2013) "Excellently preserved new specimens of Anchiornis and the implication of early evolution in Paraves" Journal of Vertebrate Paleontology, 32(5, suplement): 189 [abstrakt].<br />
# pinterest.com (online 2015) https://fr.pinterest.com/pin/478507529135286971<br />
# RoxaneHer (online 2016) https://www.tripadvisor.co.uk/Attraction_Review-g187103-d7277076-Reviews-Espace_des_Sciences-Rennes_Ille_et_Vilaine_Brittany.html#photos;geo=187103&detail=7277076&ff=229200801&albumViewMode=hero&albumid=103&baseMediaId=229200801&thumbnailMinWidth=50&cnt=30&offset=-1&filter=2<br />
# Stanley, D. (online 2015) http://www.thedenverchannel.com/news/front-range/boulder/colorado-dinosaur-smuggler-sentenced-to-probation-must-return-fossils<br />
# Théophraste (online 2010) http://www.geoforum.fr/topic/19089-dinoiseau-vu-a-denver-anchiornis-huxleyi/<br />
# Xinhua, english.news.cn http://news.xinhuanet.com/english2010/sci/2010-08/03/c_13427473.htm<br />
# Zimmer, C. (online 2011) "Feather evolution" National Geographic Magazine http://ngm.nationalgeographic.com/2011/02/feathers/clark-photography<br />
<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]] <br />
[[Kategoria:Saurischia]] <br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Tetanurae]]<br />
[[Kategoria:Coelurosauria]]<br />
[[Kategoria:Paraves]]<br />
[[Kategoria:Paraves incertae sedis]]<br />
[[Kategoria:Azja]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Jura]]<br />
[[Kategoria:Oksford]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Homalocephale&diff=32201
Homalocephale
2024-03-25T09:52:29Z
<p>Taurovenator: /* Wstęp */</p>
<hr />
<div>{{DISPLAYTITLE:''Homalocephale''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Kamil Kamiński]]<br />
|Korekta = <br />
|nazwa = ''Homalocephale'' (homalocefal)<br />
|długość = 2,2-2,4 m<br />
|wysokość = <br />
|masa = >40 kg<br />
|dieta = roślinożerny<br />
|miejsce = [[Mongolia]], ajmak południowogobijski<br />
<small>([[formacja]] [[Nemegt]]</small><br />
|czas = {{Występowanie|72|68}}<br />
ok. 72-68 [[Ma]]<br><br />
<small>[[późna kreda]] (późny [[kampan]] – wczesny [[mastrycht]])</small><br />
|systematyka <br />
= [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Ornithischia]]<br />
<br />
[[Genasauria]]<br />
<br />
[[Cerapoda]]<br />
<br />
[[Marginocephalia]]<br />
<br />
[[Pachycephalosauria]]<br />
<br />
[[Pachycephalosauridae]]<br />
|grafika = Homalocephale_NT_small.jpg<br />
|podpis = Rekonstrukcja. Autor: Nobu Tamura [http://spinops.blogspot.com/]<br />
<br />
|PorównanieGrupa = <br />
|PorównanieDługość = <br />
|mapa = <br />
}}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Homalocephale'' to [[rodzaj]] pachycefalozauryda z późnej kredy Mongolii. Niekiedy uważany był za młodszy synonim pokrewnego ''[[Prenocephale]]'', jednak nowsze badania wslazują, że jest to odrębny, ważny rodzaj dinozaura.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa ''Homalocephale'' pochodzi od greckich słów ''homalos'' („płaski”) i ''cephale'' („głowa”). Nawiązuje ona do płaskiego dachu czaszki tego zwierzęcia. Epitet gatunkowy odwołuje się do ułożenia ścięgien w ogonie homalocefala, przypominających rodzaj koszyka.<br />
<br />
==Materiał kopalny=<br />
[[Holotyp]] (SPS 100/51) to niekompletna czaszka bez żuchwy, płyty mostkowe, 10 tylnych kręgów grzbietowych, 6 kręgów krzyżowych, 29 kręgów ogonowych, niepełna miednica, lewa kość udowa i fragment prawej, dalsze części k. piszczeowych i strzałkowych, lewa k. skokowa, części śródstopia, paliczek stopy oraz skostniałe ściągna ogonowe ([[Teresa Maryańska|Maryańska]] i [[Halszka Osmólska|Osmólska]], 1974). Zob. rys. obok. <br />
[[Plik:Homalocephale_calathoceros.jpg|thumb|300px|Rekonstrukcja szkieletu. Autor: Jaime A. Headden. [https://qilong.wordpress.com/2011/06/30/when-flat-head-met-dome-y/].]]<br />
<br />
==Historia taksonu==<br />
''Homalocephale'' został nazwany przez polski duet paleontologiczny – Teresę Maryańską i Halszkę Osmólską w 1974 r. na podstawie niekompletnego szkieletu znalezionego w osadach formacji Nemegt. Z tych samych rejonów pochodzi inny, nieco większy pachycefalozaur - ''[[Prenocephale]]''. W związku z tym pojawiły się sugeste, że ''Homalocephale'' może być młodym okazem prenocefala. Ostatnie odkrycia przeczą jednak tej hipotezie (Evans i in., 2017) (zob. szerzej w [[Prenocephale#Historia taksonu]]).<br />
<br />
==Budowa==<br />
[[Plik: Homalocephale_body.jpg|thumb|300px|Rekonstrukcja. Autor: FunkMonk (Michael B.H.). [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Homalocephale_body.jpg].]]<br />
<br />
''Homalocephale'' wydaje się stosunkowo niewielkim pachycefalozaurem – jego holotyp jest mniejszy od okazu typowego ''[[Prenocephale]]'', ocenianego na 2,2-2,4 m długości. Osobnik ten nie był jednak w pełni dojrzały (Evans i in., 2011). W przeciwieństwie do prenocefala czy ''[[Pachycephalosaurus]]'', homalocefal miał płaski, choć oczywiście pogrubiony dach czaszki. Uwagę zwracają duże oczodoły (Maryańska i Osmólska, 1974). Obie te cechy są typowe dla niedojrzałych pachycefalozaurydów, nie wiadomo więc do końca, czy dorosłe, w pełni wyrośniete okazy nie wyglądały inaczej. ''Homalocephale'' wykazuje się jednak unikalnym dla pachycefalozaurydów wzorem ornamentacji na kościach łuskowych i ciemieniowych. Od podobnej wielkości okazów prenocefala różnił się także szczegółami budowy szczęk i uzębienia (Evans i in., 2011). <br />
[[Plik: Homalocephale_skull.jpg|thumb|300px|Odlew czaszki holotypu. Autor zdjęcia: FunkMonk (Michael B.H.). [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Homalocephale_skull.jpg].]]<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
| {{V|''Homalocephale''}}<br />
| {{Kpt|[[Teresa Maryańska|Maryańska]]}} i {{Kpt|[[Halszka Osmólska|Osmólska]]}}, [[1974]]<br />
|-<br />
| {{V|''H. calathocercos''}}<br />
| {{Kpt|[[Teresa Maryańska|Maryańska]]}} i {{Kpt|[[Halszka Osmólska|Osmólska]]}}, [[1974]]<br />
|-<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small>Benson, R. B. J., Campione, N. E., Carrano, M. T., Mannion, P. D., Sullivan, C., Upchurch, P. & Evans, D. C. (2014) ''"Rates of Dinosaur Body Mass Evolution Indicate 170 Million Years of Sustained Ecological Innovation on the Avian Stem Lineage"'' PLoS Biology, 12(5), e1001853. [[doi:10.1371/journal.pbio.1001853]].<br />
<br />
Evans, D.C., Brown, C.M., Ryan, M.J. & Tsogtbaatar, K. (2011). “Cranial ornamentation and<br />
ontogenetic status of ''Homalocephale calathocercos'' (Ornithischia: Pachycephalosauria) from the Nemegt Formation, Mongolia.” Journal Vertebrate Paleontology 31, 84–92.<br />
<br />
Evans, D.C., Hayashi, S., Chiba, K., Watabe, M., Ryan, M.J., Lee, Y.-N., Currie, P.J., Tsogtbaatar, K., Barsbold, R. (2017). “Morphology and histology of new cranial specimens of Pachycephalosauridae (Dinosauria: Ornithischia) from the Nemegt Formation, Mongolia.” Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 494. 121-134.<br />
<br />
Holtz, T. (2012) ''"Dinosaurs"'' (suplement) [[https://www.geol.umd.edu/~tholtz/dinoappendix/HoltzappendixWinter2011.pdf]]<br />
<br />
Longrich, N.R., Sankey J.T. & Tanke, D. (2010). "''Texacephale langstoni'', a new genus of pachycephalosaurid (Dinosauria: Ornithischia) from the upper Campanian Aguja Formation, southern Texas, USA". Cretaceous Research. 31: 274–284. [[doi:10.1016/j.cretres.2009.12.002]].<br />
<br />
Maryanska, T. & Osmolska, H. (1974). “Pachycephalosauria, a new suborder of ornithischian dinosaurs.” Palaeontologia Polonica 30:45-102.<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Ornithischia]]<br />
[[Kategoria:Pachycephalosauria]]<br />
[[Kategoria:Azja]]<br />
[[Kategoria:Mongolia]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Kampan]] <br />
[[Kategoria:Mastrycht]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Tianyulong&diff=32200
Tianyulong
2024-03-25T09:46:20Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do weryfikacji i aktualizacji.<br />
{{DISPLAYTITLE:''Tianyulong''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
| [[Krzysztof Lichota]]<br />
|}<br />
</small><br />
----<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left" <br />
! colspan=2 | ''Tianyulong''<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| ok. 0,7 m ?<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| ? kg<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Chiny]] - Liaoning<br />
<br />
<small>([[formacja]] [[Tiaojishan]] =Lanqi) (?)</small><br />
|- <br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| ok. 159-158 [[Ma]] (?)<br />
<br />
<small>?[[późna jura]] (?[[oksford]])</small><br />
|- <br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Ornithischia]] <br />
<br />
[[Heterodontosauridae]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Tianyulong_rekonstrukcja.jpg|400px|]]<br />
<small>Rekonstrukcja szkieletu (z Sereno, 2012).</small><br />
|-<br />
! colspan=2 | Mapa znalezisk:<br />
|-<br />
| colspan=2 |<br />
<display_points type="terrain" zoom=3><br />
40.9° N, 120.0° E~Daxishan - miejsce znalezienia ''Tianyulong''<br />
</display_points><br />
|}<br />
<br />
== Wstęp ==<br />
''Tianyulong'' to [[rodzaj]] heterodontozauryda żyjącego w jurze na terenach dzisiejszej Azji. Jego odkrycie rozszerzyło [[zasięg geograficzny]] [[klad]]u [[Heterodontosauridae]] o Azję. Jest pierwszym heterodontozaurydem i drugim [[Ornithischia|dinozaurem ptasiomiednicznym]], u którego stwierdzono obecność włóknistych struktur pokrywających ciało. ''Tianyulong'' zapewne był roślinożerny lub wszystkożerny.<br />
<br />
==Lokalizacja i wiek==<br />
Początkowo myślano, że omawiany dinozaur pochodzi z osadów wczesnokredowej formacji [[Yixian]]. Później okazało się, że chodzi o raczej formację [[Tiaojishan]], datowaną na środkową-późną jurę - prawdopodobnie [[oksford]], znaną m.in. z odkryć ''[[Anchiornis]]'', ''Darwinopterus'' i ''Juramaia'' Liu i in. ([[2012]]) określili wiek osadów, w których znaleziono ''Tianyulong'' na 159-158 [[Ma]], więc nieco młodszych niż tych, z których pochodzi ''Anchiornis'' (o wieku zob. szerzej [[Anchiornis#Czas_wyst.C4.99powania|opis ''Anchiornis'': czas występowania]]). <br />
Niestety nie można być tego pewnym, gdyż wszystkie okazy zostały zebrane przez prywatnych kolekcjonerów, nie zwracających uwagi na miejsce wydobycia szczątków lub starających się utrzymać miejsce pochodzenia w tajemnicy.<br />
<br />
== Materiał kopalny ==<br />
<br />
[[Plik:Tianyulong_type.PNG|250px|thumb|right| Czaszka holotypu (z Sereno, 2012; za Zheng i in., 2009).]]<br />
<br />
[[Plik:Tianyulong_referred1.jpg|250px|thumb|right| Okaz IVPP V17090 (z Sereno, 2012).]]<br />
<br />
[[Plik:Tianyulong_referred1_czaszka.jpg|250px|thumb|right| Okaz IVPP V17090 (z Sereno, 2012).]]<br />
<br />
[[Plik:Tianyulong_referred1_ogon.jpg|250px|thumb|right| Ogon okazu IVPP V17090 (z Sereno, 2012).]]<br />
<br />
Znaleziono sześć osobników, z czego dwa są opisane ([[Paul Sereno|Sereno]], [[2012]]). <br />
<br />
Okaz typowy oznaczony STMN 26-3 zawiera kości czaszki (głównie z przedniej części), żuchwę, kręgi (3 szyjne, 4 grzbietowe i ogonowe), niekompletne kończyny przednie i obręcz barkową (niemal kompletną prawą łopatkę, kości ramienne, proksymalną końcówkę kości łokciowej), kończyny tylne i obręcz miedniczną (niekompletne kości łonowe, obie kości kulszowe i udowe oraz prawe: strzałkę, piszczel i stopę) oraz włókniste struktury pokrywające ciało.<br />
<br />
Okaz IVPP V17090 to prawie kompletna czaszka, artykułowany kręgosłup - tylne kręgi grzbietowe, krzyżowe i połowa ogona ze skostniałymi ścięgnami, proksymalne części łopatek, kości krucze, większość kończyn przednich, w tym lewy nadgarstek i dłoń oraz kończyny tylne z obręczami.<br />
<br />
== Etymologia ==<br />
Nazwę [[rodzaj]]ową nadano od Muzeum Natury Szantung Tianyu (Shandong Tianyu Museum of Nature, w skrócie STMN; Pingyi, prowincja Szantung, Chiny), gdzie przechowywany jest [[holotyp]]. Epitet gatunkowy (''confuciusi'') nadano od Konfucjusza, twórcy konfucjanizmu. <br />
<br />
== Budowa ==<br />
Holotyp ''Tianyulong'' był niedojrzały ([[Zheng Xiaoting|Zheng]] i in., [[2009]]) lub w pełni dojrzały ([[Paul Sereno|Sereno]], [[2012]]); miał około 70 cm długości, z czego na ogon przypadało ok. 44 cm. Pozostałe osobniki mają podobne rozmiary. Czaszka ma charakterystyczne cechy [[Heterodontosauridae]] - np. zęby przypominające kły. Był niewielki, zwinny i zapewne szybki, o czym świadczą proporcje kości kończyn tylnych. <br />
<br />
Cechami wyróżniającymi ''Tianyulong'' są: tylko dwa zęby przedszczękowe, bardzo skrócone kończyny przednie (mniej niż 30 % długości tylnych), trzeci palec dłoni dłuższy niż drugi oraz długi ogon z wieloma skostniałymi ścięgnami. Szkielet ma bardzo nietypowe proporcje: czaszka jest wielka, szyja krótka, kończyny tylne bardzo długie a przednie zredukowane. <br />
<br />
''Tianyulong'' był jednym z najmniejszych przedstawicieli [[Ornithischia]]. Czaszka mierzyła ok. 6,6 cm - więcej niż u ''[[Echinodon]]'' (6,2 cm), ale mniej niż u ''[[Fruitadens]]'' (7,5 cm) i pozostałych heterodontozaurydów.<br />
<br />
== Pozycja filogenetyczna i jej konsekwencje ==<br />
''Tianyulong'' to z pewnością heterodontozauryd - wskazują na to jednoznacznie cechy budowy czaszki. Wg pierwszej [[analiza filogenetyczna|analizy]] ([[Ornithischia#Zheng_i_in._2009|Zheng i in., 2009]]) najbliżej spokrewnione z nim są ''[[Heterodontosaurus]]'' i okaz oznaczony BMNH A100 (przypisany przez Sereno w 2012 r. do ''[[Lycorhinus]]'') - w [[klad]] łączą je dwie [[synapomorfia|synapomorfie]] w budowie zębów. [[Ornithischia#Butler_i_in._2011|Analiza Butlera i in. (2011)]], konkretnie wynik uzyskany dzięki ''majority-rule'' wskazuje, że najbliższym krewnym ''Tianyulong'' jest ''[[Fruitadens]]'', które tworzą [[takson siostrzany]] do wczesnojurajskiego kladu ''Heterodontosaurus''+''Lycorhinus''+BMNH A100. Zawierająca więcej heterodontozaurydów analiza Pola i in. (2011) wykazała natomiast, że ''Tianyulong'' jest najbardziej [[bazalny]]m heterodontozaurydem a bardziej [[zaawansowany|zaawansowane]] są kolejno: ''Fruitadens'' (późna jura, Ameryka Płn.), ''[[Manidens]]'' (środkowa jura, Ameryka Płd.) oraz afrykański, wczesnojurajski klad zawierający ''[[Abrictosaurus]]'',''[[Heterodontosaurus]]'', ''[[Lycorhinus]]'' i BMNH A100. W [[Ornithischia#Pol_i_in._2011|analizie Pola i in. (2011]]) klad afrykański zawiera zwierzęta o bardziej wyszukanych przystosowaniach do roślinożerności niż u bardziej bazalnych heterodontozaurydów, które były większymi generalistami od wcześniejszych. Linie prowadząca do ''Tianyulong'' i innych, późnych przedstawicieli Heterodontosauridae musiały oddzielić się we wczesnej jurze a zapewne jeszcze w triasie, co sugeruje wielkie luki w zapisie kopalnym. Wszystko to daje podstawy do przypuszczania, że dzieje tej grupy mogą być nieprawidłowo zrekonstruowane. Problemu tego nie wykazała [[Ornithischia#Sereno_2012|analiza Sereno (2012)]], gdzie ''Tianyulong'' tworzy klad z ''[[Echinodon]]'' i ''Fruitadens'', siostrzany do pozostałych heterodontozaurydów, do których należy też ''Manidens''.<br />
<br />
== Pokrycie ciała i jego implikacje ==<br />
Ze skóry ''Tianyulong'' wyrastały długie (do 6 cm), pojedyncze włókna o prostej budowie. Są one puste w środku i przypominają pierwsze stadium rozwoju piór, które nieco wcześniej wykryto u [[Therizinosauroidea|terizinozauroida]] ''[[Beipiaosaurus]]'' a później także u bardziej [[bazalny]]ch [[celurozaur]]ów - [[tyranozauroid]]ów i [[kompsognatyd]]ów (Xu i in., [[2010]]). Zheng i in. ([[2009]]) doszli do wniosku, że ich podobieństwo jest wynikiem odziedziczenia tej cechy po wspólnym przodku. Oznacza to, że prawdopodobnie wszystkie dinozaury były pokryte prapiórami, jeszcze przed rozdzieleniem się na ptasiomiedniczne ([[Ornithischia]], do których należał ''Tianyulong'') i gadziomiedniczne ([[Saurischia]], do których należą ptaki i inne upierzone [[teropody]]). Wcześniej jedynym znanym przedstawicielem Ornithischia pokrytym podobnymi strukturami był bazalny ceratops - ''[[Psittacosaurus]]'' - i jak można było przypuszczać, pokrycie ciała ''Tianyulong'' najbardziej przypomina właśnie te znane u [[Psittacosaurus|psittakozaura]]. O ile u [[Ceratopsia|ceratopsa]] twory te wyrastały jedynie z ogona, to u ''Tianyulong'' pokrywały znacznie większą powierzchnię ciała. <br />
<br />
Wiele analiz (w tym także te zawierające ''Tianyulong'') wskazuje, że [[Heterodontosauridae]] są niemal najbardziej prymitywnymi wśród Ornithischia (zob. [[Ornithischia#Kladogramy]]), jednak jedno z badań wykazało, że Heterodontosauridae są bardzo blisko spokrewnione z [[Marginocephalia]] (do których należą ceratopsy i [[Pachycephalosauria|pachycefalozaury]]) ([[Ornithischia#Xu_i_in._2006|Xu i in., 2006]]; proponowano także inne umiejscowienia Heterodontosauridae wśród dinozaurów ptasiomiednicznych, zob. [[Ornithischia#Kladogramy]]). Jeżeli prawdziwa byłaby ta druga możliwość, wtedy sceptycznie można by przyjąć, że wśród dinozaurów ptasiomiednicznych jedynie grupa tworzona przez marginocefale i heterodontozaurydy (nazwana [[Heterodontosauriformes]]) miała owe twory, a obecność podobnych struktur u teropodów jest czystym przypadkiem. Istnieją jednak pewne dane, które wskazują, że także inne, nie spokrewnione z ceratopsami ani heterodontozaurami dinozaury ptasiomiedniczne miały pierzaste twory. Według niepublikowanych danych (Godefroit i in., 2013) ze środkowej-późnej jury Rosji znany jest bazalny przedstawiciel [[Neornithischia]], którego ciało było pokryte różnymi strukturami (w tym pokrywającmi kończyny tylne łuskami podobnymi do ptasich), co zdaniem autorów sugeruje, że "proste włókna i złożone pióropodobne twory porównywalne do znanych u [[teropod]]ów były rozpowszechnienione u dinozaurów" (autorzy nie podają jednak wprost, że u tego dinozaura odnaleziono prapióra). Według niepotwierdzonych danych (Stone, 2012) "opierzony" był także [[bazalny]] [[ornitopod]] ''[[Jeholosaurus]]''. <br />
<br />
Poza [[celurozaur]]ami, u których obecność piór jest dobrze udokumentowana, pierzaste mogły być także bardziej bazalne teropody, choć jest to kontrowersyjne. Dotyczy to [[karnozaur]]a ''[[Concavenator]]'', u którego obecność pióra jest wątpliwa (zob. [[Concavenator|opis]]) i mogącego mieścić się jeszcze bliżej podstawy [[Tetanurae]] ''[[Sciurumimus]]'', który może być jednak celurozaurem (zob. [[Tetanurae#Prapi.C3.B3ra_i_Avifilopluma|Tetanurae: Prapióra i Avifilopluma]]). U wczesnojurajskiego teropoda - prawdopodobnie ''[[Dilophosaurus]]'' lub jego bliskiego krewnego - odnaleziono odciski, które prawdopodobnie są śladami prapiór. Odkrycie tych struktur u tak prymitywnego i wczesnego teropoda uprawdopodabnia twierdzenie, że wszystkie dinozaury były pokryte taką szczeciną od początku swojej ewolucji. Jednak większość paleontologów nie zgadza się z taką interpretacją dziwnych pozostałości na śladzie wczesnego teropoda (zob. [[Dilophosaurus|opis ''Dilophosaurus'']].<br />
<br />
Nie można jednak wykluczyć możliwości, że takie struktury pojawiły się niezależnie u ptasiomiednicznych, jak i gadziomiednicznych dinozaurów. Sugerują to, na podstawie stworzonej przez siebie, niepublikowanej bazy danych dotyczącej struktur pokrywających ciała dinozaurów Barrett i Evans ([[2013]]). Uznają oni, że struktury '' Tianyulong'' i ''[[Psittacosaurus]]'' powstały niezależnie, ponieważ u praktycznie wszystkich grup dinozaurów ptasiomiednicznych oraz u zauropodomorfów występują łuski i czasem osteodermy. Trzeba jednak wiedzieć o tym, że (1) zachowanie się piór w zapisie kopalnym jest bardzo rzadkim przypadkiem - wiele okazów pierzastych dinozaurów jest zupełnie pozbawionych odcisków piór (np. ''[[Archaeopteryx]]'') a pióra ''[[Juravenator]]'' są widoczne dopiero w świetle ultrafioletowym (Chiappe i Göhlich, [[2010]]); odnaleziono tylko jednego psittakozaura z zachowanymi dziwnymi strukturami, choć w Liaoning znaleziono setki osobników tego rodzaju, (2) u wiele dinozaurów mogło być pokrytych zarówno łuskami, jak i piórami, co jest widoczne u ''[[Juravenator]]'' i ''[[Psittacosaurus]]'', (3) wreszcie, większość dinozaurów, u których znaleziono odciski łusek, było dużo większych niż znalezione opierzone dinozaury (do ok. 2 m długości) - być może, tak jak słonie czy nosorożce owłosienie, duże dinozaury utraciły prapióra ze względu na konieczność chłodzenia organizmu - choć znany jest także ważący 1,5 t i mierzący ok. 9 m długości pierzasty ''[[Yutyrannus]]'', który żył w chłodnym klimacie, w przeciwieństwie do wielu dinozaurów pokrytych łuskami (Xu i in., [[2012]]); jedynymi niewielkimi wyjątkami wydają się odnalezione w Argentynie embriony zauropodów pokrytych łuskami - jednak niecała powierzchnia ciała jest odciśnięta, a pióropodobne twory często pokrywały jedynie część ciała odnalezionych dinozaurów. Jak na razie, wydaje się, że jedynie u [[Sauropoda|zauropodów]] mogło dojść do wtórnej utraty prapiór (choć istnieją też doniesienia o pierzastych zauropodach - Safir, online [[2012]]), a uznawanie wielu przedstawicieli Dinosauria za zwierzęta pokryte łuskami jest zwyczajnie wynikiem nieodnalezienia odcisków skóry.<br />
<br />
Ponieważ przypominające futro twory znaleziono też u najbliższych krewnych dinozaurów - pterozaurów, istnieje jeszcze trzecia możliwość - mianowicie, że wszystkie zwierzęta z kladu Ornithodira (zawierająca dinozaury, pterozaury i przodków obu grup) były pokryte prapiórami, i to już zapewne od wczesnego triasu. Jest też możliwe, że twory, które pokrywają ciało heterodontozauryda, pojawiły się niezależnie także od szczeciny psittakozaura (i innych, niepublikowanych dinozaurów ptasiomiednicznych), w trakcie długiej historii tej znanej głównie z przełomu triasu i jury grupy małych dinozaurów. Nie jest pewne powiązanie pokrycia ciała ze stałocieplnością - być może główną, pierwotną funkcją była komunikacja, obrona czy maskowanie, a nie izolowane ciała od warunków zewnętrznych. Aby wskazać najbardziej prawdopodobną hipotezę dotyczącą rozpowszechnienia włóknistych tworów wśród ornitodirów, należy dokładnie zbadać pokrycie ciała dinozaurów, pterozaurów oraz je porównać. W wyjaśnieniu tej kwestii na pewno pomogą także oczekujące na opisanie kolejne pokryte nietypowymi strukturami zwierzęta. Moim zdaniem hipoteza o homologiczności tych struktur, a więc o pierwotnie pierzastych ornitodirach, jest na dzień dzisiejszy bardziej prawdopodobna (bardziej oszczędna) niż inne zapatrywania.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Tianyulong'' <br />
| {{Kpt|[[Zheng Xiaoting|Zheng]], [[You Hailu|You]], [[Xu Xing|Xu]]}} i {{Kpt|[[Dong Zhiming|Dong]]}}, [[2009]]<br />
|-<br />
! ''T. confuciusi''<br />
| {{Kpt|Zheng, You, Xu}} i {{Kpt|Dong}}, 2009<br />
|}<br />
<br />
== Bibliografia ==<br />
<small>Barrett, P. & Evans, D. (2013) "Dinosaur integument: what do we really know?" Society of Vertebrate Paleontology, 73rd Annual Meeting, Program and Abstracts Book, 82 [abstrakt] <br />
<br />
Brusatte, S.L.; Niedźwiedzki, G.; Butler, R.J. (2010) "Footprints pull origin and diversification of dinosaur stem lineage deep into Early Triassic" Proceedings of the Royal Society B. [[doi:10.1098/rspb.2010.1746]]<br />
<br />
Butler, R.J., Galton, P.M., Porro, L.B., Chiappe, L.M., Henderson, D.M. & Erickson, G.M. (2010) "Lower limits of ornithischian dinosaur body size inferred from a new Upper Jurassic heterodontosaurid from North America" Proceedings of the Royal Society B, 277 (1680), 375–381. [[doi:10.1098/rspb.2009.1494]]<br />
<br />
Butler, R.J., Liyong, J., Jun, C. & Godefroit, P. (2011) "The postcranial osteology and phylogenetic position of the small ornithischian dinosaur ''Changchunsaurus parvus'' from the Quantou Formation (Cretaceous: Aptian-Cenomanian) of Jilin Province, north-eastern China" Palaeontology, 54(3), 667-683. [[doi:10.1111/j.1475-4983.2011.01046.x]]<br />
<br />
Chiappe, L.M. & Göhlich, U.B. (2010) "Anatomy of ''Juravenator starki'' (Theropoda: Coelurosauria) from the Late Jurassic of Germany" Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie - Abhandlungen, 258 (3), 257-296. [[doi:10.1127/0077-7749/2010/0125]]<br />
<br />
Godefroit, P., Sinitsa, S., Dhouailly, D., Bolotsky, Y., Sizov, A. (2013) "Feather-like structures and scales in a Jurassic neornithischian dinosaur from Siberia" Society of Vertebrate Paleontology, 73rd Annual Meeting, Program and Abstracts Book, 135 [abstrakt]<br />
<br />
Liu, Y.-Q., Kuang, H.W., Jiang, X.-J., Peng, N., Xu, H. & Sun, H.-Y. (2012) "Timing of the earliest known feathered dinosaurs and transitional pterosaurs older than the Jehol Biota" Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. [[doi:10.1016/j.palaeo.2012.01.017]]<br />
<br />
Luo, Z.-X., Yuan, C.-X. , Meng Q.-J. & Ji, Q. (2011) "A Jurassic eutherian mammal and divergence of marsupials and placentals" Nature, 476, 442–445. [[doi:10.1038/nature10291]]<br />
<br />
Lü, J., Unwin, D.M., Deeming, D.C. Jin, X., Liu, Y. & Ji, Q. (2011) "An Egg-Adult Association, Gender, and Reproduction in Pterosaurs" Science, 331, 6015, 321-324. [[doi:10.1126/science.1197323]]<br />
<br />
Pol, D., Rauhut, O.W.M. & Becerra, M. (2011) "A Middle Jurassic heterodontosaurid dinosaur from Patagonia and the evolution of heterodontosaurids" Naturwissenschaften, 98 (5), 369–379. [[doi:10.1007/s00114-011-0780-5]]<br />
<br />
Safir, online 2012 http://comments.gmane.org/gmane.science.dinosaurs.general/55831 <br />
<br />
Sereno, P.C. (2012) "Taxonomy, morphology, masticatory function and phylogeny of heterodontosaurid dinosaurs" ZooKeys, 226, 1–225. [[doi:10.3897/zookeys.226.2840]]<br />
<br />
Stone, R. (2012) "Dinosaur Kingpin Opens Fossil Bonanza to Science" Science, 337(6097), 900-901. [[doi:10.1126/science.337.6097.900]]<br />
<br />
Xu, X., Forster, C.A., Clark, J.M. & Mo, J. (2006) "A basal ceratopsian with transitional features from the Late Jurassic of northwestern China" Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 273(1598), 2135-2140. [[doi:10.1098/rspb.2006.3566]]<br />
<br />
Xu, X., Zheng, X. & You, H. (2010) "Exceptional dinosaur fossils show ontogenetic development of early feathers" Nature, 464, 1338-1341. <br />
<br />
Xu, X., Wang, K., Zhang, K., Ma, Q., Xing, L., Sullivan, C., Hu, D., Cheng, S., Wang, S. (2012) "A gigantic feathered dinosaur from the Lower Cretaceous of China" Nature, 484, 92-95. [[doi:10.1038/nature10906]]<br />
<br />
Witmer, L.M. (2009) "Fuzzy origins for feathers" Nature, 458 (7236), 293-295. [[doi:10.1038/458293a]]<br />
<br />
Zheng, X., You, H., Xu, X., & Dong, Z. (2009) "An Early Cretaceous heterodontosaurid dinosaur with filamentous integumentary structures" Nature, 458 (7236), 333-336. [[doi:10.1038/nature07856]]</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]] <br />
[[Kategoria:Ornithischia]] <br />
[[Kategoria:Heterodontosauridae]]<br />
[[Kategoria:Azja]]<br />
[[Kategoria:Chiny]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Jura]]<br />
[[Kategoria:oksford]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Phuwiangosaurus&diff=32198
Phuwiangosaurus
2024-03-25T09:37:03Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia i aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Phuwiangosaurus''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Marcin Szermański]]<br />
[[Maciej Ziegler]]<br />
| [[Tomasz Sokołowski]]<br />
[[Mateusz Tałanda]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Phuwiangosaurus'' (fuwiangozaur)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 15-20 m<br />
<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| 17 t<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Tajlandia]] - prowincja Khon Kaen <br />
<br />
(Phu Wiang) i prowincja Kalasin<br />
<br />
<small>(formacja [[Sao Khua]] - grupa Khorat)</small><br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| 129-113 [[Ma]]<br />
<br />
<small>wczesna [[kreda]] ([[barrem]] - [[apt]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Sauropodomorpha]]<br />
<br />
[[Sauropoda]]<br />
<br />
[[Eusauropoda]]<br />
<br />
[[Neosauropoda]]<br />
<br />
[[Macronaria]]<br />
<br />
[[Titanosauriformes]]<br />
<br />
[[Somphospondyli]]<br />
<br />
[[Euhelopodidae]]? / [[Titanosauria]]?<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Phuwiangosaurus.jpg|400px]]<br />
<small>Zrekonstruowany szkielet ''Phuwiangosaurus''. Zacienione kości to materiał <br />
<br />
z lokalizacji Ban Na Khrai. Źródło: Suteethorn i in., 2009.</small><br />
|-<br />
! colspan=2 | Mapa znalezisk:<br />
|-<br />
| colspan=2 |<br />
<display_points type="terrain" zoom=6><br />
Phu Wiang, Tailand~formacja [[Sao Khua]], Phu Wiang, prowincja Khon Kaen, [[Tajlandia]]|<small>''[[Phuwiangosaurus]] sirindhornae'' - '''SM PW1-0001 do SM PW1-0022''' ([[holotyp]]) oraz '''SM PW1-23 i SM PW1-24''' ([[topotyp]]).<br><br />
Kalasin, Tailand~formacja [[Sao Khua]], prowincja Kalasin, [[Tajlandia]]|<small>''[[Phuwiangosaurus]] sirindhornae'' - '''materiał przypisany K1, K2, K4, K11 i część K5'''.<br />
</display_points><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
'''''Phuwiangosaurus''''' był [[Sauropoda|zauropodem]] żyjącym we wczesnej kredzie w południowo-wschodniej Azji. Szczątki odnaleziono na terytorium Tajlandii. Fuwiangozaur wyglądał jak typowy zauropod - miał małą głowę umieszczoną na długiej szyi, obszerne ciało dźwigane przez cztery masywne nogi i długi ogon. Ocenia się go na 15-20 metrów długości i 17 ton. Jeżeli szacunki są trafne, to fuwiangozaur był średniej wielkości zauropodem.<br />
<br />
200 metrów od lokalizacji K4 (a więc Phu Kum Khao) w Kalasin, gdzie natrafiono na jego liczne kości, Departament Zasobów Mineralnych zbudował muzeum pod nazwą "Sirindhorn Museum", na cześć najwyższej księżnej Tajlandii, M.H. Sirindhorn. Jego otwarcie miało miejsce w [[2007]] roku.<br />
<br />
==Środowisko życia==<br />
Inne dinozaury znalezione w formacji, z której znany jest fuwiangozaur to prawdopodobny [[karnozaur]] ''[[Siamotyrannus]]'', znany z zębów ''[[Siamosaurus]]'' i [[ornitomimozaur]] ''[[Kinnareemimus]]''.<br />
<br />
==Historia odkryć==<br />
===Odkrycia w Khon Kaen===<br />
Pierwsze szczątki tego zauropoda odnaleziono w [[1981]] roku w Phu Wiang (PW1A). Była to kość udowa (''femur''). Rok później, parę metrów obok (PW1) odkopano częściowo artykulowany szkielet tego dinozaura z zębami [[teropod]]a. Ten częściowy szkielet został później mianowany na [[holotyp]] ([[Valérie Martin|Martin]] i in., [[1994]]).<br />
<br />
W [[1989]] roku odnaleziono 7 kręgów szyjnych w kolejnym miejscu zlokalizowanym również w Phu Wiang (PW2). Podjęto próbę zachowania go ''in situ'', lecz nie udało się i nieszczęśliwie został zniszczony przed dogłębnymi badaniami. <br />
<br />
Rok później wiele małych kości zostało znalezionych w lasach Phu Wiang (PW4) przez chłopców ze szkoły i oddane Departamentowi Zasobów Mineralnych przez ich nauczyciela. Te małe kości były pierwszymi pozostałościami zauropodziątek odnalezionymi w Tajlandii. W latach [[1991]]-[[1992]] odnaleziono jeszcze więcej skamieniałości, w tym również wiele młodych zauropodów (PW5, PW5A). Wszystkie okazały się należeć do ''Phuwiangosaurus sirindhornae''<br />
<br />
===Odkrycia w Kalasin===<br />
Na zauropodowe szczątki natrafiono tu już w [[1980]] roku. Była to kość ramienna (''humerus''), która znajdowała się w kolekcji artefaktów archeologicznych i ceramiki tamtejszych mnichów, gdyż myśleli, że to skamieniałe drewno.<br />
<br />
Pierwsze ważne odkrycia miały miejsce w styczniu [[1991]] roku - w lokalizacjach Phu Pha Ngo i Phu Kum Khao (K1 i K4; 200 km na zachód od Phu Wiang) ekspedycja tajlandzko-francuska natrafiła na ok. 40 kości i okruchy kostne w K1, nieopodal świątyni Wat Pha Sawan. Wiele z nich była zniszczona i połamana. Od marca do kwietnia tego samego roku odnaleziono tylko 10 kości, a także 2 zęby krokodyla, rybie łuski i elementy skorupy żółwia. Materiał z K1 - co najmniej 3 osobniki (odkopane 3 prawe kości łonowe) można przypisać do ''P. sirindhornae'' ([[Suravech Suteethorn|Suteethorn]] i in., [[2009]]).<br />
<br />
Tego samego roku, 10 km na południe od Phu Pha Ngo (K1) tajlandzko-francuska ekspedycja znalazła kilka kręgów w Ban Nonk Mek (K2). Zostały one przypisane do ''P. sirindhornae'' przez Martina i in. ([[1999]]), a 6 lat później mieszkańcy okolicznych wsi znaleźli więcej kości w Ban Nong Mek (które są przechowywane w Wat Nong Mek).<br />
<br />
We wrześniu [[1994]] roku geolodzy z Departamentu Zasobów Mineralnych znaleźli w Phu Kum Khao (K5) kolejne szczątki. Wydobycie ich rozpoczęło się dnia 19. listopada tego samego roku. W ciągu jednego roku odkopano ponad 600 kości, w tym dobrze zachowane pozostałości kilku(nastu) (ang. ''several'') osobników. Do skamieniałości tych należała m.in. pierwsza znana dolna szczęka tego tytanozaura. Co więcej, natrafiono na szczątki drugiego zauropoda, który został jeszcze (stan na [[2009]]) nieopisany. Po paru latach na tym stanowisku odkopano jedynie parę kości. <br />
<br />
Kilka lat po wydobyciu szczątków z K1 mieszkańcy okolicznych wsi natrafili na kości w Ban Na Khrai (300 m od K1). Później zaczęto kopać na 50 m na północ od K5. Studenci przetransportowali dużą, częściową lewą kość udową (SM K11-0151) do Wat Pha Sawan. Wtedy, w [[1998]] roku tajlandzko-francuska ekspedycja przystąpiła do prac w tej lokalizacji (nazwaną K11). Odnaleźli ponad 10 kości (udową, strzałkową, kulszową, żebro i kilka kręgów). W ciągu 17 dni natrafiono na ok. 100 kości, a pozostałe (ok. 67) zostały odkopane w dniach 14-17 maja tego samego roku. Szczątki ze złoża K11 zostały formalnie opisane 11 lat później przez Suteethorn i jego współpracowników.<br />
<br />
15 lutego [[2001]] roku, mieszkańcy okolicznych wiosek natrafili w Ban Na Sombun (K16) na kilka kostnych fragmentów. Wydobyto łącznie ponad 25 kości - większość należała do dorosłych zauropodów, ale kilka do młodych. Skamieniałości z K16 nieco różnią się od ''P. sirindhornae'' i - jak piszą Suteethorn i in., [[2009]] - zostaną opisane "kiedy indziej".<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Holotyp]] (PW1-0001 do SM PW1-0022) to kompletny w 10% i częściowo artykułowany szkielet, zawierający trzy kręgi szyjne, trzy grzbietowe, kilka żeber, obie łopatki, lewą kość ramienną i lewą kość łokciową, kości miednicy (obie łonowe i obie kulszowe), obie kości udowe, lewą kość strzałkową, żebro i/lub(?) szewron.<br />
<br />
[[Topotyp]] to tylny (SM PW1-23) i przedni (SM PW1-24) kręg ogonowy.<br />
<br />
Materiał przypisany: <br />
<br />
Osobniki PW4, PW5, i PW5 (te 2 ostatnie to okazy młodociane).<br />
<br />
K1 - co najmniej 3 osobniki.<br />
<br />
K2 - kilka kręgów, k. udowa, krzyżowa i kręgi krzyżowe.<br />
<br />
K4 - ?<br />
<br />
K5 - część z 600 kości kilku(nastu) (ang. ''several'') osobników, w tym dolna szczęka.<br />
<br />
K11 (SM K11-0001 do SMK11-0167) to: elementy czaszki: prawa k. czołowa (SM K11-0001), prawa k. zaoczodołowa (SM K11-0002), prawy brzeg łuskowy (''squamosal'' - SM K11-0003), lewa k. kwadratowa (SMK11-0004), prawa k. kwadratowa (SM K11-0005), puszka mózgówa (SMK11-0006), boczny sfenoid-oczodołowy sfenoid (''laterosphenoid–orbitosphenoid'' - SMK11-0007), izolowany ząb (SMK11-0008); szkielet pozaczaszkowy zawiera: częściowo artykułowany kręg ogonowy i trzon kręgu ogonowego bez 2 lub 3 kręgów szynych, czaszkowe(??) kręgi grzbietowe (''cranial dorsal vertebrae''), większość czaszkowych(??) kręgów ogonowych, elementy kończyn przednich i dystalne elementy kończyn tylnych. Jest on kompletny w 60% (odnalezione 167 elementy z szacowanych 284) i prawdopodobnie pochodzą od jednego osobnika. Jest on mniejszy od [[holotyp]]u - jego kość udowa jest mniejsza o 25%.<br />
<br />
Jak jednak podsumowuje [[Suravech Suteethorn|Suteethorn]] i in. ([[2010]]) do ''P. sirindhornae'' należy większość elementów pozaczaszkowych zauropodów z Phu Wiang i obszarów Kalasin składających się na 7 osobników, w tym młode i osobniki młodociane opisane przez Martina ([[1994]]) i Martina i in. ([[1999]]). <br />
<br />
==Etymologia==<br />
''Phuwiangosaurus'' znaczy "jaszczur z Phu Wiang". Phu Wiang to nazwa parku narodowego i dystryktu, na których terenie znaleziono szczątki zauropoda. Epitet gatunkowy (''sirindhornae'') został nadany na cześć Księżniczki Maha Chakri Sirindhorn, drugiej córki króla Tajlandii Bhumibol Adulyadej, znanej z zamiłowania do geologii i paleontologii.<br />
<br />
==Pozycja systematyczna==<br />
Trudno jest zaliczyć fuwiangozaura do konkretnej grupy zauropodów. Ten tajski dinozaur był opisywany jako bazalny tytanozaur (Canudo i in., 2008; Carballido i in., 2011), albo przedstawiciel Somphospondyli, który do tytanozaurów nie należał (D’Emic, 2012; González Riga i in., 2009; Suteethorn i in., 2010). Analiza Royo-Torresa z 2009 r. jako jedyna silnie wskazuje na przynależność do [[Brachiosauridae]].<br />
<br />
Pomimo tych rozbieżności, w świetle nowych danych, przynależność fuwiangozaura do Somphospondyli wydaje się obecnie pewna (Mannion i in., 2013).<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Phuwiangosaurus''<br />
| {{kpt|[[Valérie Martin|Martin]], [[Éric Buffetaut|Buffetaut]]}} i {{Kpt|[[Varavudh Suteethorn|Suteethorn]]}}, [[1994]]<br />
|-<br />
! ''P. sirindhornae''<br />
| {{Kpt|Martin, Buffetaut}} i {{Kpt|Suteethorn}}, 1994<br />
|}<br />
<br />
==Wybrana bibliografia==<br />
<small><br />
Barco, J.L. 2009. Sistemátic e implicaciones filogenéticas y paleobiogeográficas del saurópodo ''Galvesaurus herreroi'' (Formación Villar del Arzobispo, Galve, España). Dysertacja doktorska, Universidad de Zaragoza.<br />
<br />
Canudo, J.I., Royo-Torres, R., Cuenca-Bescós, G. 2008. A new sauropod: ''Tastavinsaurus sanzi'' gen. et sp. nov. from the Early Cretaceous (Aptian) of Spain. Journal of Vertebrate Paleontology, t. 28, nr 3, str. 712-731.<br />
<br />
Carballido, J.L., Pol, D., Cerda, I., Salgado, L. 2011. The osteology of ''Chubutisaurus insignis'' del Corro, 1975 (Dinosauria: Neosauropoda) from the 'middle' Cretaceous of central Patagonia, Argentina. Journal of Vertebrate Paleontology, t. 31, nr 1, str. 93–110.<br />
<br />
D'Emic, M. 2012. The early evolution of titanosauriform sauropod dinosaurs. Zoological Journal of the Linnean Society, t. 166, str. 624-671. [[doi:10.1111/j.1096-3642.2012.00853.x]]<br />
<br />
González Riga, B.J., Previtera, E., Pirrone, C.A. 2008. ''Malarguesaurus florenciae'' gen. et sp. nov., a new titanosauriform (Dinosauria, Sauropoda) from the Upper Cretaceous of Mendoza, Argentina. Cretaceous Research, t. 30, nr 1, str. 135–148.<br />
<br />
Hocknull, S.A., White, M.A., Tischler, T.R., Cook, A.G., Calleja, N.D., Sloan, T., Elliott, D.A. 2009. New Mid-Cretaceous (Latest Albian) Dinosaurs from Winton, Queensland, Australia. PLoS ONE, t. 4, nr 7, str. e6190. [[doi:10.1371/journal.pone.0006190]]. PMC 2703565. PMID 19584929<br />
<br />
Mannion, P.D., Upchurch, P., Barnes, R.N., Mateus, O. 2013. Osteology of the Late Jurassic Portuguese sauropod dinosaur ''Lusotitan atalaiensis'' (Macronaria) and the evolutionary history of basal titanosauriforms. Zoological Journal of the Linnean Society, t. 168, nr 1, str. 98–206. [[doi:10.1111/zoj.12029]]<br />
<br />
Paul, G.S. 2010. The Princeton Field Guide to Dinosaurs. Wyd. Princeton University - Princeton i Oxford.<br />
<br />
Suteethorn, S., Le Loeuff, J., Buffetaut, E., Suteethorn, V., Talubmook, C., Chonglakmani, C. 2009. A new skeleton of ''Phuwiangosaurus sirindhornae'' (Dinosauria, Sauropoda) from NE Thailand. Geological Society, London, Special Publications, t. 315, str. 189-215. [[doi:10.1144/SP315.14]]<br />
<br />
Suteethorn, S., Le Loeuff, J., Buffetaut, E., Suteethorn, V. 2010. Description of topotypes of ''Phuwiangosaurus sirindhornae'', a sauropod from the Sao Khua Formation (Early Cretaceous) of Thailand, and their phylogenetic implications. Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie – Abhandlungen, t. 256, nr 1, str. 109–121. [[doi:10.1127/0077-7749/2010/0036]]<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Sauropodomorpha]]<br />
[[Kategoria:Sauropoda]]<br />
[[Kategoria:Macronaria]]<br />
[[Kategoria:Somphospondyli]]<br />
[[Kategoria:Azja]]<br />
[[Kategoria:Tajlandia]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Barrem]]<br />
[[Kategoria:Apt]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Giganotosaurus&diff=32197
Giganotosaurus
2024-03-25T09:18:05Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia i aktualizacji.<br />
<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Giganotosaurus''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
| [[Marcin Szermański]], [[Aleksander Wiśniewski]]<br />
|}<br />
</small><br />
----<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left" <br />
! colspan=2 | ''Giganotosaurus'' (giganotozaur)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| ok. <12,4-13,5 m<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| ok. <4,2-11 t<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Argentyna]] - Neuquén<br />
<br />
<small>(formacja [[Candeleros]])</small><br />
|- <br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| "środkowa" [[kreda]] (?wczesny [[cenoman]]<ref>Leanza, H.A., Apesteguia, S., Novas, F.E. & de la Fuente, M.S. (2004) "Cretaceous terrestrial beds from the Neuquen Basin (Argentina) and their tetrapod assemblages" Cretaceous Research, 25, 61-87. [[doi:10.1016/j.cretres.2003.10.005]]<br>Wiek jest niepewny, lecz nieznacznie starszy niż szacowany wiek formacji Huincul - zob. [[Carnosauria#Kiedy]].</ref>)<br />
<br />
<small>?101-?97 [[Ma]]</small><br />
|- <br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Carnosauria]]<br />
<br />
[[Carcharodontosauridae]]<br />
<br />
[[Carcharodontosaurinae]]<br />
<br />
[[Giganotosaurinae]] [=Giganotosaurini]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Giganotosaurus_Edyta_Felcyn.jpg|400px|]]<br />
<small>Autorka: [[Edyta Felcyn]].</small><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Giganotosaurus'' to [[rodzaj]] ogromnego, [[zaawansowany|zaawansowanego]] karcharodontozauryda ze "środkowej" kredy Ameryki Południowej.<br />
<br />
==Stan badań, budowa i paleobiologia==<br />
Mimo że od nazwania tego teropoda minęło już kilkanaście lat i jest on znanym z najbardziej kompletnych szczątków karcharodontozaurynem, to wciąż czeka na szczegółowy opis - dotąd opisano jedynie mózgoczaszkę ([[Rodolfo Coria|Coria]] i [[Philip Currie|Currie]], [[2002]]; Carabajal i Canale, [[2010]]); informacje o budowie (m.in. reinterpretacja budowy kości łopatkowo-kruczej) zawiera też dotycząca ''[[Tyrannotitan]]'' praca Canale i in. (2014).<br />
<br />
''Giganotosaurus'' był zbudowany podobnie do innych karcharodontozaurydów (zob. opis [[Carcharodontosauridae]] i kolejnych wyróżnianych wśród nich kladów). Wyróżniały go dwa otwory pneumatyczne na przyśrodkowej powierzchni kości kwadratowej ([[diagnoza]] za [[Matthew Carrano|Carrano]] i in., [[2012]]), poza tym był niemal nieodróżnialny od ''[[Mapusaurus]]''.<br />
<br />
Można przypuszczać, że ''Giganotosaurus'' polował na zauropody (lecz nie na na [[Argentinosaurus|argentynozaury]], gdyż nie żyły w jednym czasie), ale też na szybsze zwierzęta - ''Giganotosaurus'' mógł osiągać prędkość 14 m/s (=50 km/h) (Blanco i Mazzetta, [[2001]]), jednakże inni spekulują, że bieganie z wysoką prędkością olbrzymiego teropoda o podobnych rozmiarach co ''[[Tyrannosaurus]]'' jest mało prawdopodobne (Sellers i in., 2017) i szacują, że mógł się poruszać z prędkością 5,84-8,10 m/s (=21-29 km/h) (Dececchi i in., 2020). W osadach formacji [[Candeleros]] znaleziono za to dużego tytanozaura ''[[Andesaurus]]'' i mniejsze diplodokoidy ''[[Limaysaurus]]'' i ''[[Nopcsaspondylus]]''.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Plik:Giganotosaurus_Scott_Hartman.jpg|300px|thumb|right|Szkielet ''Giganotosaurus''. Autor: [[Scott Hartman]] [http://www.skeletaldrawing.com/theropods].]]<br />
<br />
[[Holotyp]] (MUCPv-Ch1) to niekompletna czaszka, większość kręgosłupa, kompletne obręcze: barkowa i miedniczna oraz kości kończyn tylnych - zob. rys. obok.<br />
<br />
Materiał przypisany to część kości zębowej (MUCPv-95) i zęby. <br />
<br />
==Nazwa==<br />
Nazwa ''Giganotosaurus'' to połączenie łacińskiego ''gigan'' (olbrzymi) oraz greckich ''notos'' (południowy) i ''saurus/sauros'' (jaszczur), co odnosi się do ogromnych rozmiarów i miejsca znalezienia. Epitet gatunkowy honoruje odkrywcę dinozaura - Rubena D. Caroliniego. <br />
<br />
Giganotozaura nazywa się czasem błędnie "[[Gigantosaurus|gigantozaurem]]", który jest nazwą nieważnego (''[[nomen dubium]]'') [[rodzaj]]u [[Sauropoda|zauropod]]a.<br />
<br />
==Wymiary==<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_vs_Giganotosaurus_Sue_vs_Giganotosaurus4web_Scott_Hartman.jpg|300px|thumb|right|Porównanie ''Giganotosaurus'' i ''[[Tyrannosaurus]]'' (wymiary). Autor: [[Scott Hartman]] [http://www.skeletaldrawing.com/home/giant-theropods-north-vs-south772013].]]<br />
<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_vs_Giganotosaurus_(north_vs_south_redux)_Scott_Hartman.jpg|300px|thumb|right|Porównanie ''Giganotosaurus'' i ''[[Tyrannosaurus]]'' (masa). Autor: [[Scott Hartman]] [http://www.skeletaldrawing.com/home/mass-estimates-north-vs-south-redux772013].]]<br />
<br />
''Giganotosaurus'' to jeden z największych [[teropod]]ów, obok ''[[Deinocheirus]]'', ''[[Spinosaurus]]'', ''[[Tyrannosaurus]]'', ''[[Mapusaurus]]'' oraz ''[[Deltadromeus]]''. Wszystkie one miały inną budowę (jedynie ''Mapusaurus'' przypominał zapewne wyraźnie giganotozaura), np. zdaniem [[Matthew Carrano|Carrano]] i in. ([[2012]]) tej samej długości kości udowe [[karcharodontozauryd]]ów i ''[[Tyrannosaurus]]'' różnią się średnicą - tyranozaur miał je grubsze, więc zapewne był cięższy.<br />
<br />
Znane są one w dużej części z fragmentarycznych szczątków, dla których obliczenia czasem okazują się błędne - osobniki tego samego gatunku niekiedy mają różne proporcje (np. u okazu ''T. rex'' nazwanego "Sue" kość szczękowa jest 25% dłuższa niż u [[holotyp]]u, kość zębowa - 15%, k. udowa - 3% a II k. śródstopia jest krótsza o 5%).<br />
<br />
Długość [[holotyp]]u giganotozaura została oszacowana nieznanymi metodami na 12,2 m ([[Rodolfo Coria|Coria]] i [[Philip Currie|Currie]], [[2006]]) i 12,5 m (Coria i [[Leonardo Salgado|Salgado]], [[1995]]), oraz z rekonstrukcji szkieletu na 12,4 m (Hartman, online 2013A), przy długości czaszki 1,53-1,8 m i kości udowej mierzącej 1,43 m; pomiar [[Matthew Carrano|Carrano]] i in. ([[2012]]) wykazał, że k. udowa mierzyła 136,5 cm (dla porównania u ''[[Tyrannosaurus]]'' 131-132 cm). Carrano i in. uznali też, że długość czaszki (153 cm) została przeszacowana i że miała ona wymiary bardzo zbliżone do ''Tyrannosaurus'' (ok. 139 cm). Jeśli zmniejszyć wymiary o różnicę w długości k. udowej, to okaz typowy mógł mierzyć 11,6-11,9 m. Therrien i Henderson ([[2007]]) obliczyli długość na 13 m metodą bazującą na długości czaszki, przyjmując, że ma ona 1,56 m (niepewna wartość). Ponadto, ich sposób liczenia zakłada, że długość czaszki u mięsożernych teropodów jest skorelowana z długością całego ciała, lecz - jak wskazują na to same wyniki autorów - nie jest to korelacja ścisła na tyle, żeby zakładać dokładność i przydatność metody - np. mierzący 7,7 m ''[[Tarbosaurus]]'' (PIN 552-1) miałby mieć aż 9,9 m a długi na 7,4 m ''[[Allosaurus]]'' (YPM 1930) - tylko 6,4 m. Poza tym nie wszystkie żywiące się mięsem [[teropod]]y miały podobne proporcje ciała (zob. też [[Michael Mortimer|Mortimer]], online C i [[Harris]], online). <br />
<br />
Masę [[holotyp]]u szacuje się na 6-8 t ([[Rodolfo Coria|Coria]] i [[Leonardo Salgado|Salgado]], [[1995]]), 9 t (Mazzetta, [[1999]]), 6,6 t (Seebacher, [[2001]]), 4 t (Coria i [[Philip Currie|Currie]], [[2002]]), 6,5 t (średnia z Mazzetta i in., 2004; wyniki od 2,6 do 9,3 t), 6,8 t ([[Gregory Paul|Paul]], online; Hartman, online 2013B) a nawet niewiarygodnie wysoko - na 13,8 t (Therrien i Henderson, [[2007]] - zob. wyżej), natomiast wyniki zmniejszone o długość k. udowej (zob. wyżej) to odpowiednio 5,2-7 t, 7,8 t, 5,7 t, 3,5 t, 5,7 t, 5,9 t i 12 t dla Therrien i Henderson (2007).<br />
<br />
[[Plik:Giganotosaurus_final_by_Dinosauria_Freak.jpg|200px|thumb|right|Rekonstrukcja ''Giganotosaurus''. Autor: Marty Goddamn McFly (ZombieSaurian) [http://zombiesaurian.deviantart.com/art/Giganotosaurus-carolinii-final-176663834].]]<br />
<br />
Fragmentaryczny MUCPv-95 reprezentuje okaz większy o 6,5 % (Hartman, online 2013B) lub 8% (Calvo i Coria, 2000), zatem długość można obliczyć na 13,2-13,5 m (przyjmując dłuższą kość udową i 8%, dalej: A), 12,5-12,85 m (przyjmując krótszą kość udową i 8%, dalej: B), 13-13,3 m (przyjmując dłuższą kość udową i 6,5% dalej: C), 12,4-12,7 m (przyjmując krótszą kość udową i 6,5% dalej: D) (dla [[Therrien]] i [[Henderson]], [[2007]] odpowiednio 13,8 lub 14 m) a masę na (A) 5-11 t (17,4 t dla Therrien i Henderson, 2007), (B) 4,4-9,8 t (15 t dla Therrien i Henderson, 2007), (C) 4,8-10,9 t (16,7 t dla Therrien i Henderson, 2007) lub (D) 4,2-9,4 t (15,4 dla Therrien i Henderson, 2007). Jego czaszka mogła mierzyć 1,65-1,94 m (lub ok. 1,5 m, jeśli ta holotypu była bardzo zbliżona do ''[[Tyrannosaurus]]''). Przyjęcie, że fragment czaszki większy o 6,5 lub 8% znamionuje większego także o 6,5 lub 8% osobnika jest wątpliwe, gdyż w miarę wzrostu całego ciała czaszka rosła zapewne bardziej.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Giganotosaurus''<br />
| {{Kpt|[[Rodolfo Coria|Coria]]}} i {{Kpt|[[Leonardo Salgado|Salgado]]}}, [[1995]]<br />
|-<br />
! ''G. carolinii''<br />
| {{Kpt|Coria}} i {{Kpt|Salgado}}, 1995<br />
|}<br />
<br />
== Bibliografia ==<br />
<small>Blanco, R.E. & Mazzetta, G.V. (2001) "A new approach to evaluate the cursorial ability of the giant theropod Giganotosaurus carolinii" Acta Palaeontologica Polonica, 46(2), 193-202.<br />
<br />
Brochu, C.A. (2003) "Osteology of Tyrannosaurus rex: Insights from a Nearly Complete Skeleton and High-Resolution Computed Tomographic Analysis of the Skull" Memoir (Society of Vertebrate Paleontology)" Society of Vertebrate Paleontology Memoir 7, Joumal of Vertebrate Paleontology, suplement do 22(4), 1-138<br />
<br />
Calvo, J.O. & Coria, R.A. (2000) "New specimen of Giganotosaurus carolinii (Coria & Salgado, 1995), supports it as the largest theropod ever found" Gaia, 15, 117-122. <br />
<br />
Canale, J.I., Novas, F.E. & Pol, D. (2014) "Osteology and phylogenetic relationships of Tyrannotitan chubutensis Novas, de Valais, Vickers-Rich and Rich, 2005 (Theropoda: Carcharodontosauridae) from the Lower Cretaceous of Patagonia, Argentina" Historical Biology: An International Journal of Paleobiology. [[doi:10.1080/08912963.2013.861830]]<br />
<br />
Carabajal, A.P. & Canale, J.I. (2010) "Cranial endocast of the carcharodontosaurid theropod Giganotosaurus carolinii CORIA & SALGADO, 1995" Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie - Abhandlungen, DOI: 10.1127/0077-7749/2010/0104<br />
<br />
Carrano, M.T., Benson, R.B.J. & Sampson, S.D. (2012) "The phylogeny of Tetanurae (Dinosauria: Theropoda)" Journal of Systematic Palaeontology, 10(2), 211-300. [[doi:10.1080/14772019.2011.630927]]<br />
<br />
Coria, R.A. & Currie, P.J. (2002) "Braincase of Giganotosaurus carolinii (Dinosauria: Theropoda) from the Upper Cretaceous of Argentina" Journal of Vertebrate Paleontology, 22(4), 802-811.<br />
<br />
Coria, R.A. & Currie, P.J. (2006) "A new carcharodontosaurid (Dinosauria, Theropoda) from the Upper Cretaceous of Argentina" Geodiversitas, 28(1): 71-118.<br />
<br />
Coria, R.A. & Salgado, L. (1995) "A new giant carnivorous dinosaur from the Cretaceous of Patagonia" Nature, 377, 225-226.<br />
<br />
Dececchi, T.A., Mloszewska, A.M., Holtz, Jr. T.R., Habib, M.B. & Larsson, H.C.E. (2020) "The fast and the frugal: Divergent locomotory strategies drive limb lengthening in theropod dinosaurs" PLoS ONE, 15(5), e0223698. [[doi:10.1371/journal.pone.0223698]]<br />
<br />
Mazzetta, G. V., P. Christiansen & R. A. Fariña. (2004) "Giants and Bizarres: Body Size of Some Southern South American Cretaceous Dinosaurs" Historical Biology, 16, 71-83.<br />
<br />
Sellers, W.I., Pond, S.B., Brassey, C.A., Manning, P.L. & Bates, K.T. (2017) "Investigating the running abilities of Tyrannosaurus rex using stress-constrained multibody dynamic analysis" PeerJ, 5, e3420. [[doi:10.7717/peerj.3420]]<br />
<br />
Therrien, F. & Henderson, D.M. (2007) "My theropod is bigger than yours...or not: estimating body size from skull length in theropods" Journal of Vertebrate Paleontology, 27(1), 108-115.<br />
<br />
Harris, online: http://dml.cmnh.org/2007Mar/msg00294.html<br />
<br />
Hartman, online 2013A http://www.skeletaldrawing.com/home/giant-theropods-north-vs-south772013<br />
<br />
Hartman, online 2013B http://www.skeletaldrawing.com/home/mass-estimates-north-vs-south-redux772013<br />
<br />
Paul, online: http://www.gspauldino.com/data.html <br />
<br />
Mortimer, online A http://archosaur.us/theropoddatabase/Carnosauria.htm#Giganotosauruscarolinii<br />
<br />
Mortimer, online B http://archosaur.us/theropoddatabase/Tyrannosauroidea.html#Tyrannosaurusrex<br />
<br />
Mortimer, online C http://dml.cmnh.org/2007Mar/msg00292.html<br />
<references/></small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]] <br />
[[Kategoria:Saurischia]] <br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Tetanurae]]<br />
[[Kategoria:Carnosauria]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Południowa]]<br />
[[Kategoria:Argentyna]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Cenoman]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Edmontosaurus&diff=32196
Edmontosaurus
2024-03-24T22:10:53Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Edmontosaurus''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Maciej Ziegler]]<br />
|Korekta = [[Maciej Pindakiewicz]], [[Tomasz Sokołowski]], [[Marcin Szermański]], [[Alan Broka]], [[Michał Siedlecki]]<br />
|nazwa = ''Edmontosaurus'' (edmontozaur)<br />
|długość = ok. 15 m<br />
|wysokość =<br />
|masa = do 14,5 t<br />
|dieta = roślinożerny<br />
|miejsce = [[USA]] i [[Kanada]] (zob. tekst)<br />
|czas ={{Występowanie|72.6|66}}<br />
ok. 72.6 - 66 [[Ma]]<br />
<small> [[późna kreda]] (póżny [[kampan]] - [[mastrycht]])</small><br />
|systematyka =<br />
[[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Ornithischia]] <br />
<br />
[[Ornithopoda]]<br />
<br />
[[Iguanodontia]] <br />
<br />
[[Hadrosauridae]]<br />
<br />
(?) [[Saurolophinae]]<br />
<br />
[[Edmontosaurini]]<br />
<br />
|grafika = Edmontosaurus_regalis.PNG<br />
|podpis = Rekonstrukcja ''E. regalis''. Autorzy: Xing Hai, Jordan C. Mallon, Margaret L. Currie, 2017 [https://doi.org/10.1371/journal.pone.0175253.g002].<br />
|mapa =<br />
<br />
}}<br />
<br />
== Wstęp ==<br />
''Edmontosaurus'' to rodzaj płaskogłowego hadrozauryda żyjącego w Ameryce Północnej w późnej kredzie. Wymarł około 66 milionów lat temu, jako jeden z ostatnich nieptasich dinozaurów. Znaleziono wiele szczątków tego ornitopoda, dzięki temu wiele wiemy o wyglądzie zewnętrznym dinozaurów. Na kilku znaleziskach były odciski skóry, dzięki czemu wiemy, że hadrozaury miały skórę pokrytą łuskami i mogły mieć jaszczurze desenie.<br />
<br />
Lambe (1917) nie wyjaśnia pochodzenia nazwy, lecz można przypuszczać, że pochodzi od formacji (dziś grupy) Edmonton.<br />
<br />
==Budowa==<br />
[[Plik:Anatotitan_AMNH.jpg|200px|thumb|left|Szkielety ''E. annectens'' (=''E. copei''): AMNH 5730 - stojący na czterech nogach i AMNH 5886 - stojący na dwóch nogach (identyfikacja wg Lull i Wright, 1942). [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Anatotitan_AMNH.jpg Fot.: Clemens v. Vogelsang].]]<br />
<br />
[[Plik:Anatotitan_BW.jpg|300px|thumb|right|Rekonstrukcja ''E. annectens'' (=''E. copei''). Autor: [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Anatotitan_BW.jpg Nobu Tamura].]]<br />
<br />
[[Plik:Edmontosaurus_szkielet.png|300px|thumb|right|Szkielet ''E. regalis''. Skala 1 m. Autorzy: Nicolás Campione i David Evans, 2011 [http://dx.doi.org/10.1371/journal.pone.0025186.g001].]]<br />
<br />
Czaszka zakończona była bardzo szerokim, kaczym dziobem, z tyłu wyrastały zaś setki zębów tworzących baterie zębowe. Miał duży obszar nosowy, dzięki któremu mógł wydawać dźwięki słyszalne z wielu kilometrów.<br />
Edmontozaur miał na grzbiecie rząd guzków, ciągnących się od szyi od końca ogona.<br />
Cechą charakterystyczną szkieletu tego gada (jak i innych hadrozaurydów) są cieniutkie pałeczki wzdłuż wyrostków kolczystych, które usztywniały [[kręgosłup]]. <br />
W przeciwieństwie do [[lambeozauryn]]ów miał cienką kość kulszową i biodrową. <br />
<br />
Wśród zaurolofinów występowały formy z kostnymi ozdobami na głowach, takimi jak garb na nosie u ''[[Gryposaurus]]'' i ''[[Anasazisaurus]]'', różkami między oczami u ''[[Maiasaura]]'', ''[[Prosaurolophus]]'', i nawet długimi wyrostkami z tyłu czaszki u ''[[Saurolophus]]''. ''Edmontosaurus'' jest pozbawiony tego typu ozdób kostnych.<br />
<br />
==Odżywianie się==<br />
Rybczynski i współpracownicy (2008) stworzyli trójwymiarową rekonstrukcję czaszki edmontozaura, bazując na okazie CMN 2289 ([[paratyp|paratypie]] ''Edmontosaurus regalis'') w celu przetestowania hipotezy o sposobie żucia pokarmu przez [[Hadrosauridae|hadrozaurydy) (Weishampel, 1984).<br />
<br />
==Stada i migracje==<br />
Masowe cmentarzyska znalezione w Albercie (Kanada) sugerują, że edmontozaury żyły w stadach. Liczne szkielety tych hadrozaurów na terenie Ameryki Północnej mają wskazywać, że te dinozaury wędrowały jak dzisiaj antylopy, zapewne w poszukiwaniu pożywienia i w celach rozrodczych - nawet na Alaskę, skąd podczas ciemnych zimowych miesięcy powracały na południe. Jednak badania histologiczne kości podważają tę hipotezę (Chinsamy i in., 2012). Podobną histologię prezentuje żyjąca bardziej na południu ''[[Maiasaura]]'', co sugeruje, że wyniki badań Chinsamy i in. nie wskazują jednoznacznie na stałą obecność ''Edmontosaurus'' na Alasce (Woodward i in., 2015).<br />
<br />
==Nowotwory==<br />
W 2003 roku naukowcy przebadali 10.000 fragmentów kości różnych dinozaurów, należących do 700 różnych osobników. Okazało się, że jedna z grup dinozaurów - Hadrosauridae była szczególnie podatna na występowanie nowotworów, zaś wśród nich najczęściej chorowały edmontozaury. Przerzuty wystąpiły aż w 3% przebadanych szczątków. Co ciekawe, zdecydowana większość patologicznych zmian była zlokalizowana w ogonach. Tak duży odsetek zachorowań tłumaczy się dietą bogatą w karcynogeny (czynniki powodujące mutację materiału genetycznego). Typową dietą tego dinozaura były igły, nasiona i gałązki drzew iglastych, które zostały znalezione we wnętrznościach znalezionych "mumii". Wydaje się, że edmontozaur żywił się głównie wysoko rosnącą roślinnością, jaką były drzewa. Zob. też [http://www.forum.dinozaury.com/viewtopic.php?f=5&t=2047 dyskusję na naszym forum].<br />
<br />
====”Mumie” ====<br />
[[Plik:Edmontosaurus NDGS 2000 soft tissue diagram.png|200px|thumb|right|''Edmontosaurus sp.'' ( okaz NDGS 2000 ("Dakota")) A - rekonstrukcja przyżyciowa. B - miejsca zachowania skóry i tkanek miękkkich ( żółty - wypreparowana skóra, czerwony - niewypreparowana skóra, szary - szkielet bez zachowanej skóry, czarny - brak elementów szkieletu. Autorzy: Stephanie K. Drumheller, Clint A. Boyd, Becky M. S. Barnes & Mindy L. Householder [[https://doi.org/10.1371/journal.pone.0275240]].]]<br />
W 2000 roku 17-letni Tyler Lynson znalazł w Dakocie Północnej skamieniałe szczątki hadrozaura pochodzące sprzed 67 milionów lat. W 2007 roku, po przeprowadzonych badaniach, okazało się, że okaz jest wspaniale zachowany - zachowały się tkanki miękkie, takie jak mięśnie, skóra i paznokcie. Część ogonowa zwierzęcia jest o 25% większa, niż dotychczas sądzono, było to miejsce przyczepu potężnych mięśni nóg, które pozwalały dinozaurowi osiągać prędkość 45km/h. Tomograf pokazał, że na skórze zwierzęcia znajdowały się paski. Okaz ten (NDGS 2000, dawniej MRF-3, znany również pod pseudonimem "Dakota") oznaczony jest jako'' Edmontosaurus [sp].'', został poddany analizie (Drumheller i in., 2022), w wyniku której opisano uszkodzenia tkanki miękkiej, powstałe zapewne w wyniku działalności padlinożerców na truchło edmontozaura, w wyniku którego gazy wypełniające martwe ciało hadrozaura zostały uwolnione, a tkanki miękkie mogły zachować się rzez tygodnie, a nawet miesiące zanim przykrył je osad. Wspomniany mechanizm może tłumaczyć zachowanie się skóry dinozaurów częstsze niż się przypuszcza.<br />
<br />
Inny wyjątkowo dobrze zachowany okaz należący do gatunku ''E. annectens'' został odnaleziony przez Charlesa Hazeliusa Sternberga niedaleko Lusk w Wyoming w roku 1908 a kolejny dwa lata później, który obecnie znajduje się w Senckenberg Museum.<br />
<br />
==Filogeneza==<br />
[[Plik:Mounted_Edmontosaurus.jpg|300px|thumb|right|''E. annectens'' YPM 2182. [http://en.wikipedia.org/wiki/File:Mounted_Edmontosaurus.jpg Źródło: Lull, 1917].]]<br />
<br />
Edmontozaur należy do jednej z dwóch podrodzin hadrozaurydów - Hadrosaurinae, ostatnio przemianowanych na [[Saurolophinae]], bo ''[[Hadrosaurus]]'' okazał się być bardziej bazalny (Prieto-Márquez, 2011).<br />
<br />
Pozycja filogenetyczna ''Edmontosaurus'' jest niepewna. Wg wielu analiz jest on dość bazalnym przedstawicielem [[Saurolophinae]] a wg innych jest zaawansowany i bliski kladowi ''[[Prosaurolophus]]''+''[[Saurolophus]]'' oraz azjatyckim rodzajom ''[[Kerberosaurus]]'' i ''[[Kundurosaurus]]''. Najbliższym krewnym ''Edmontosaurus'' może być ''[[Shantungosaurus]]'' ([[Hadrosauridae#Gates_i_in._2011|Gates i in. 2011]]; [[Hadrosauridae#Prieto-M.C3.A1rquez_2013|Prieto-Márquez, 2013]]) (linki prowadzą do [[kladogram]]ów; publikacje są cytowane na stronach z kladogramami).<br />
<br />
Jak wynika z [[Iguanodontia#Prieto-Marquez.2C_2010A|analizy Prieto-Márqueza (2010) i jej modyfikacji]], mimo późnego okresu występowania (edmontozaur to ostatni północnoamerykański dinozaur kaczodzioby), edmontozaur jest dość bazalnym przedstawicielem Saurolophinae, którego linia oddzieliła się od innych zaurolofinów na początku kampanu albo nawet wcześniej (ta luka w zapisie kopalnym, największa wśród północnoamerykańskich hadrozaurydów, wskazuje, że przodkowie edmontozaura wciąż czekają na odkrycie). Jedna z wielu jego analiz wykazała jednak, że hadrozaurydy powszechnie zaliczane do Hadrosaurinae (Saurolophinae) nie tworzą kladu, ale grad wiodący ku grzebieniastym lambeozaurynom. W tym wypadku edmontozaur jest bliski przedstawicielom Lambeosaurinae. Bazalną pozycję wśród Saurolophinae wskazują też inne analizy ([[Hadrosauridae#Prieto-Marquez_2005|Prieto-Marquez 2005]]; [[Iguanodontia#Prieo-Marquez_i_Wagner_2009|Prieto-Marquez i Wagner 2009]]; [[Iguanodontia#Dalla_Vecchia_2009|Dalla Vecchia 2009]]; [[Iguanodontia#Xing_i_in._2012|Xing i in., 2012]]). Wiele badań wskazuje jednak, że ''Edmontosaurus'' jest zaawansowany i (czasem razem ze ''[[Shantungosaurus]]'' - [[Hadrosauridae#Gates_i_in._2011|Gates i in. 2011]]) jest taksonem siostrzanym kladu ''[[Prosaurolophus]]''+''[[Saurolophus]]'' ([[Hadrosauridae#Weishampel_i_in._1993|Weishampel i in. 1993]]; [[Hadrosauridae#Gates_i_Sampson_2007|Gates i Sampson, 2007]]; [[Iguanodontia#Prieto-Marquez_i_Salinas_2010|Prieto-Marquez i Salinas 2010]]), zawierającego prawdopdodobnie ''[[Kerberosaurus]]'' ([[Hadrosauridae#Bolotsky_i_Godefroit_2004|Bolotsky i Godefroit 2004]]; [[Hadrosauridae#Godefroit_i_in..2C_2008|Godefroit i in., 2008]]; [[Hadrosauridae#Bell_2011A|Bell 2011A]]; [[Hadrosauridae#Gates_i_in._2011|Gates i in. 2011]]; [[Iguanodontia#Xing_i_in._2012|Xing i in., 2012]]; [[Iguanodontia#Xing_i_in._2014|Xing i in., 2014]]). Natomiast [[Hadrosauridae#Godefroit_i_in._2012B|analiza Godefroita i in. (2012B)]] wskazuje, że ''Kerberosaurus'' i ''[[Kundurosaurus]]'' należą do kladu z ''Edmontosaurus'' i wraz z nim są taksonem siostrzanym ''[[Prosaurolophus]]''+''[[Saurolophus]]''; podobnie [[Iguanodontia#Sues_i_Averianov_2009|analiza Suesa i Averianova (2009)]] (niezawierająca nieopisanego wtedy ''Kundurosaurus''). [[Iguanodontia#Horner_i_in._2004|Analiza Hornera i in. (2004)]] wykazała natomiast, że ''Edmontosaurus'' jest taksonem siostrzanym ''[[Maiasaura]]'' i ''[[Brachylophosaurus]]''.<br />
<br />
== Gatunki ==<br />
[[Plik:Edmontosaurus_types.PNG|300px|thumb|right|[[Holotyp]]y gatunków ''Edmontosaurus''. Skala 20 cm. Autorzy: Nicolás Campione i David Evans, 2011 [http://dx.doi.org/10.1371/journal.pone.0025186.g001].]]<br />
<br />
Zależnie od opracowań, za ważne uważa się od dwóch do czterech [[gatunek|gatunków]] edmontozaura. Analiza morfometryczna wszystkich dość kompletnych czaszek wykazała, że chodzi prawdopodobnie o dwa gatunki (''E. regalis'' i ''E. annectens''), rozdzielone czasowo o około 3 miliony lat, zaś pozostałe trzy poprzednio proponowane gatunki to inne stadia rozwoju osobniczego tych dwóch. Lukę między nimi wypełniają szczątki nazwane ''[[Ugrunaaluk]]'' (Mori i in., 2016), które zostały zaliczone przed nazwaniem i także później do ''Edmontosaurus'' [[sp.]] a nawet mogą reprezentować ''E. regalis'' (np. Xing i in., 2017). Pogląd o synonimozacji ''Ugrunaaluk'' z edmontozaurem wsparła też praca Takasaki i in. (2020), choć nie zdecydowali się oni na przypisanie go do konkretnego gatunku. <br />
<br />
===''E. regalis''===<br />
[[Plik:Edmontosaurus_annectens_specimen.jpg|300px|thumb|right|''E. regalis'' CMN 8399. [http://en.wikipedia.org/wiki/File:Edmontosaurus_annectens_specimen.jpg Źródło: Charles H. Sternberg, 1917].]]<br />
<br />
[[Plik:Edmontosaurus_regalis_FMNH_15004.PNG|200px|thumb|right|Czaszka ''E. regalis''. Autorzy: Nicolás Campione i David Evans, 2011 [http://dx.doi.org/10.1371/journal.pone.0025186.g002].]]<br />
<br />
[[Plik:Edmontosaurus_Animatronics_model_NHM.jpg|300px|thumb|right|Model ''E. regalis'' bez grzebienia. [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Edmontosaurus_Animatronics_model_NHM.jpg Fot.:Ballista].]]<br />
====Występowanie ''E. regalis''====<br />
[[Kanada]] - Alberta (formacja [[Horseshoe Canyon]] - ogniwo Horsethief i ?Drumheller 72,6-71 [[Ma]], formacja [[St Mary River]]) (Eberth i in., 2013), formacja [[Wapiti]] (Unit 4). Doniesienia z późnego [[mastrycht]]u USA nie zostały potwierdzone (Campione i Evans, 2011; Xing i in., 2017).<br />
<br />
====Materiał kopalny ''E. regalis''====<br />
[[Holotyp]] to CMN 2288 – kompletna czaszka i częściowy szkielet dł. ok. 12,2 m (większość kręgów – do 6 ogonowego, żebra, kość ramienna, większość miednicy, kończyna tylna bez kilku paliczków). [[Paratyp]] to CMN 2289, częściowa dysartykułowana prawie kompletna czaszka i prawie komletny szkielet, nieco większy od holotypu. Przypisane okazy to AMNH 5254, czaszka NHM R8927, komletna czaszka i szkielet; CM 26259, komletna czaszka i częściowy szkielet; CMN 8399 (holotyp ''E. edmontoni'' , komletna czaszka i szkielet; CMN 8744, częściowa czaszka; FMNH 15004, komletna czaszka; ROM 801, częściowa czaszka i szkielet; ROM 658, częściowa czaszka; ROM 867, częściowa czaszka i szkielet; USNM 127211, komletna czaszka (zapewne to USNM 12711 Lulla i Wright, 1942) (Campione i Evans, 2011); UALVP 53722, tylna część czaszki, 4 kręgi szyjne i 4 grzbietowe, odciski skóry (Bell i in., 2014).<br />
<br />
Kolejne okazy wymieniają Lull i Wright (1942), Brett-Surman (1989) oraz Eberth i in. (2013).<br />
<br />
====Budowa ''E. regalis''====<br />
''E. regalis'' miał wysoką i krótką czaszkę, w przeciwieństwie do późniejszych gatunków (albo raczej gatunku) (Campione i Evans, 2011; Xing i in., 2017). Wg Bella i in. (2014) okaz UALVP 53722 ma zachowany zbudowany z tkanek miękkich grzebień za okiem o długości 33 i wysokości 20 cm. Osobnik jest bliski osiągnięcia maksymalnych rozmiarów (długość czaszki to ok. 100 cm a maksymalna długość to 106 cm, choć Lambe [1917] podaje 111,4 cm dla [[holotyp]]u) i pochodzi sprzed ok. 72,6 Ma (formacja [[Wapiti]], Alberta), więc jest nieznacznie starszy niż niewątpliwe okazy z formacji [[Horseshoe Canyon]]. Autorzy wykluczyli, że jest to przemieszczona skóra, gdyż struktura jest dwubocznie symetryczna, trzyma się boków czaszki i brak przecunięcia skóry w pozostałej części okazu. Surmik i współpracownicy (2023) wykazali, że kostnienie ścięgien u młodocianych osobników tego gatunku ("Ugrunaaluk") zachodziło podobnie jak u dzisiejszych ptaków (np: indyków) i jest to proces fizjologiczny wspólny dal ptasich i nieptasich dinozaurów. Ponadto, w skostniałych ścięgnach znaleziono ślady tkanek miękkich tj. włókna kolagenowe.<br />
<br />
====Wymiary ''E. regalis''====<br />
''E. regalis'' dorastał przynajmniej do 9-12 m długości: Lambe (1920) podaje 12,2 m dla holotypu; Lull i Wight (1942) określają go jednak ok. 30-40 stóp tj. ok. 9-12 m. Paratyp ma większą o 4% kość udową a rozmiary kończyn przednich są porównywalne (Lull i Wricht, 1942). Oba okazy są dorosłe (Xing i in., 2017). Kilka czaszek wydaje się większych od typowej, osiągającej 102 cm (Lull i Wricht, 1942) lub 111,4 cm (Campione i Evans, 2011) - zob. ilustrację przedstawiającą bardziej kompletne czaszki niżej. Największa czaszka mierzy ok. 108,7 cm (FMNH P 15004 - pomiar Campione i Evansa [2011] w programie ImageJ), 106,5 cm (ROM 801 - pomiar bezpośredni Campione i Evansa [2011]) lub 117 cm (USNM 12711 - Lull I Wight [1942]; wg Campione i Evansa [2011] ma 104 cm).<br />
<br />
====Środowisko ''E. regalis''====<br />
W późnym [[kampan]]ie ''E. regalis'' żył na dość ciepłych, podmokłych obszarach, deltowych ujściach rzek, obok innych [[hadrozauryd]]ów ''[[Hypacrosaurus#H._altispinus|Hypacrosaurus altispinus]]'', dużych ceratopsów (''[[Anchiceratops]]'', ''[[Pachyrhinosaurus#P._canadensis|Pachyrhinosaurus canadensis]]'' i ''[[Arrhinoceratops]]''), oraz ankylozaurów (''[[Edmontonia#/E._longiceps|Edmontonia longiceps]]'' i ''[[Anodontosaurus]]'' [Arbour i Currie, 2013]) (Eberth i in., 2013). ''Edmontosaurus'' był najbardziej pospolitym dinozaurem w grupie Edmonton (28 okazów tj. 10%), po ''[[Hypacrosaurus]]'' (33 okazy, tj. 11%). Znane są 3 "masowe cmentarzyska" (ang. bonebeds) z [[Horseshoe Canyon]]. Hadrozaurydy były zdolne do pożywiania się wyższą roślinnością, niedostępną dla ceratopsów i ankylozaurów. Głównym wrogiem tych roślinożerców były [[tyranozauryd]]y ''[[Albertosaurus]]''. Mniejsze, zagrażające raczej tylko młodym edmontozaurom drapieżniki to ''[[Atrociraptor]]'' i ''[[Troodon]]'' oraz prawdopodobnie wszystkożerne ''[[Ornithomimus]]'', ''[[Struthiomimus]]'' i [[Caenagnathidae|cenagnatydy]] ''[[Epichirostenotes]]''. W późniejszych osadach formacji [[Horseshoe Canyon]] ''E. regalis'' już prawdopodobnie nie występuje. Prawdopodobnie ustąpił miejsca ''[[Hypacrosaurus#H. _altispinus|Hypacrosaurus altispinus]]'' i ''[[Saurolophus#S._osborni|Saurolophus osborni]]'', przystosowanym do zimniejszych warunków okresowo suchych równin nadmorskich (Eberth i in., 2013). <br />
<br />
====Taksonomia ''E. regalis''====<br />
''E. regalis'' jest typowym gatunkiem [[rodzaj]]u. Został odkryty w 1912 r. przez L. Sternberga, nazwany w 1917 r. przez Lawrence'a Lambe i dokładnie opisany przez niego trzy lata później.<br />
<br />
[[Plik:Edmontosaurus_ontogeneza.png|300px|thumb|right|Ontogeneza ''Edmontosaurus''. Autorzy: Nicolás Campione i David Evans, 2011 [http://dx.doi.org/10.1371/journal.pone.0025186.g006].]]<br />
<br />
[[Plik:Edmontosaurus_Edyta_Felcyn.jpg|300px|thumb|right|''E. annectens'' i ''E. copei'' (prawdopodobnie [[synonim]]y - zob. [[#E._copei|tekst]]. Autorka: [[Edyta Felcyn]].]]<br />
===''E. annectens''===<br />
====Występowanie ''E. annectens''====<br />
Późny [[mastrycht]] (ok. 68-66 [[Ma]]): [[USA]] - Wyoming (formacja [[Lance]]), Montana (formacja [[Hell Creek]], Dakota Południowa (formacje [[Lance]] i Hell Creek), Dakota Północna* (formacja Hell Creek), Kolorado (formacja [[Laramie]]); [[Kanada]]: ?Alberta (formacja [[Scollard]]), Saskatchewan (formacja [[Frenchman]]) (za Campione i Evans, 2011; Horner i in., 2004 - występowanie ''E. regalis'' oznaczone gwiazdką; Eberth i in., 2013).<br />
<br />
====Materiał kopalny ''E. annectens''====<br />
[[Holotyp]] to USNM 2414, częściowa górna część czaszki i szkielet. [[Paratyp]] to YPM 2182. Przypisane okazy to: AMNH 427, górna część czaszki i mózgoczaszka; AMNH 5046, częściowa czaszka młodego okazu; AMNH 5060, kompletna czaszka i szkielet ("mumia"); AMNH 5046, częściowa czaszka (brak pyska) młodego okazu; AMNH 5730 (holotyp ''E. copei''), kompletna czaszka i szkielet; BHI 2169, kompletna dysartykułowana czaszka; CCM (bez nr), częściowa czaszka i kompletny szkielet; CMN 8509 ([[holotyp]] ''E. saskatchewanensis''), kompletna czaszka i częściowy szkielet; DMNH 1493; LACM 23502 (osobnik młodociany), kompletna czaszka; MOR 003, kompletna czaszka; MOR 1627; NCSM 23119, kompletna czaszka; ROM 57100, kompletna czaszka; SM R4050, kompletna czaszka i szkielet; UCMP 128372, kompletna czaszka; UMMP 20000, kompletna czaszka; USNM 3814, kompletna czaszka i niekompletny szkielet (za Campione i Evans, 2011).<br />
<br />
Materiał jest znacznie bogatszy, lecz często niediagnostyczny, wymieniony np. w pracach Lulla i Wight (1942), Bretta-Surmana (1989), Hornera i in. (2011) oraz Lysona i Longricha (2011). [[Albert Prieto-Márquez]] (2014) opisał LACM 23504 - niekompletną czaszka i prawie kompletny szkielet okazu o długości 3,5 m.<br />
<br />
====Budowa ''E. annectens''====<br />
''E. annectens'' miał bardziej wydłużoną czaszkę niż wcześniejszy ''E. regalis''. Na skórze pokrywającej obszar miednicy występowały faliste łuski, nie występujące u innych dinozaurów. Mogą być również przykładem zmienności wewnątrzgatunkowej tego gatunku (Libke i in., 2022).<br />
<br />
====Wymiary ''E. annectens''====<br />
[[Plik:Edmontosaurus_copei_CCM.PNG|200px|thumb|right|Czaszka ''E. annectens'' (=''E. copei'') Autorzy: Nicolás Campione i David Evans, 2011 [http://dx.doi.org/10.1371/journal.pone.0025186.g002].]]<br />
<br />
''E. annectens'' (=''E. copei'') był prawdopodobnie większy od ''E. regalis'', mimo że podawane często wymiary 12-13 m (np. Brett-Surman 1997 s. 338) są zapewne przesadzone. Przykładowo LACM 23502, mający wg Morrisa (1970) ok. 12,2 m (=40 stóp), ma wg Molnara (2000) ok. 8,5 m. Oszacowania na podstawie danych Lulla i Wight (1942), Campione i Evansa (2011) (długość czaszki i całego ciała, odpowiednio np. 1,17 m i 8,8 m u AMNH 5730), Paula (online 2010) oraz Bensona i in. (2014) (masa AMNH 5730: 3,2-6,6 t) wskazują, że największy z dotąd opublikowanych okazów (MOR 003 - czaszka 127,8 cm) miałby ok. 10 m długości i 5-10 t masy.<br />
Horner i in. (2011) oraz Horner i Woodward na Hadrosaur Symposium (2011) donieśli o odkryciu dwóch ogromnych, większych niż wszystkie dotąd odkryte, edmontozaurów w dolnych warstwach formacji [[Hell Creek]]. Ogon MOR 1142 (przezwany "X-rex") mierzył 7,5-7,6 m, więc chodzi prawdopodobnie o osobnika długości prawie 15 m (Horner i Woodward, 2011) lub nawet ok. 16,1 m - gdyż długi na 8,92 m ''E. annectens'' ma ogon długości 4,17 m (okaz YPM 2182, dane z Lull i Wright, 1942, s. 225; ponieważ długość ogona może się różnić znacznie nawet w ramach tego samego gatunku, jest to oszacowanie ze sporym ryzykiem błędu - Hone, 2012). Przyjmując za podstawę ww. wymiary i oszacowania masy, MOR 1142 można oszacować na 14-40 t (dla długości od 14,5 [Horner i Woodward podają "prawie 15 m"] do 16,1 m). Drugi okaz (MOR 1609) to kość jarzmowa oraz szczękowa z uzębioną częścią o długości 57 cm, co sugeruje długość 12-13 m. Horner i Woodward (2011) podali, że wg analiz histologicznych 8-9 metrowe okazy były w fazie szybkiego wzrostu a 15-metrowy już nie rósł. Horner i in. (2011) spekulują, że młode oraz wyrośnięte dinozaury żyły w innych środowiskach, te drugie bardziej w głębi lądu, zaś Horner i Woodward (2011) podają, że wyjątkowo duże hadrozaurydy znajdowane są w osadach morskich; dane Hornera (1979) wskazują jednak, że w skałach pochodzenia morskiego znajduje się głównie młode osobniki. [[Albert Prieto-Márquez]] (2014) podaje kolejnego ogromnego osobnika - NHM R3656; zawiera on żuchwę (Prieto-Márquez, 2008).<br />
<br />
[[Plik:Edmontosaurus_mummy.jpg|300px|thumb|left|''E. annectens'' AMNH 5060. [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Edmontosaurus_mummy.jpg Fot.: Claire H.].]]<br />
<br />
[[Plik:Edmontosaurusmummy.jpg|300px|thumb|right|''E. annectens'' AMNH 5060. [http://en.wikipedia.org/wiki/File:Edmontosaurusmummy.jpg Fot.: A.E. Anderson].]]<br />
<br />
<br />
====Środowisko ''E. annectens''====<br />
[[Plik:Anatotitan_C.Knight.jpg|300px|thumb|right|Przestarzała rekosntrukcja ''E. annectens'' (=''E. copei''). [http://www.charlesrknight.com/Gallery/Knight/Prehistoric/AMNH/Trachodon.jpg Autor: Charles R. Knight].]]<br />
Pod sam koniec ery dinozaurów ''E. annectens'' (jako jedyny hadrozauryd?) był dość pospolity. Edmontozaury żyły w gęściej zarośniętych lasach nadrzecznych i równinnych, w przeciwieństwie do [[ceratopsyd]]ów, które preferowały bardziej otwarte tereny (Fricke i Pearson, 2008; Lyson i Longrich, 2011). Występowały wtedy także bazalne ornitopody ''[[Thescelosaurus]]'', pachycefalozaurydy (''[[Dracorex]]'', ''[[Pachycephalosaurus]]'', ''[[Stygimoloch]]'' - które zapewne są [[synonim]]ami) oraz pancerny ''[[Ankylosaurus]]''. Najczęściej spotykane były jednak ceratopsy: bardzo liczny ''[[Triceratops]]'' oraz rzadsze ''[[Torosaurus]]'', ''[[Tatankaceratops]]'' i ''[[Nedoceratops]]'', które mogą być synonimami ''Triceratops'', a także niewielki ''[[Leptoceratops]]'', który prawdopodobnie preferował inne środowisko (zob. [[Leptoceratops|opis]]). Obok nich żyły [[Dromaeosauridae|dromeozaurydy]] ''[[Acheroraptor]]'', [[Ornithomimidae|ornitomimidy]] ''[[Ornithomimus#O._sedens|Ornithomimus sedens]]'', [[Caenagnathidae|cenagnatydy]] ''[[Anzu]]'', prymitywne ptaki i ssaki, takie jak ''Didelphodon'', a także krokodyle i podobne do nich champsozaury, jaszczurki, węże, żółwie, żaby i płazy ogoniaste. Ślady ugryzień na kościach i zęby zachowane w kościach edmontozaurów wskazują, że te ornitopody padały ofiarą ''[[Tyrannosaurus]]'' (DePalma i in., 2013). <br />
<br />
====Taksonomia ''E. annectens''====<br />
''E. annectens'' został nazwany ''[[Claosaurus]] annectens'', lecz obecnie wiemy, że nie może należeć do tego [[rodzaj]]u - typowy [[gatunek]] ''Claosaurus'' (''C. agilis'') jest bardzo daleko spokrewniony (Prieto-Márquez, 2011). Później został przeniesiony do innego rodzaju - ''Anatosaurus'', jednak obecnie naukowcy skłaniają się do [[synon]]imizowania anatozaura z edmontozaurem - co jest kwestią subiektywną, więc ''annectens'' może być wciąż uważany za ''Anatosaurus annectens''. <br />
<br />
''E. annectens'' został nazwany przez Marsha w 1892 roku, jednak wcześniej nazwano trzy [[takson]]y, które prawdopodobnie są jego [[starszy synonim|starszymi synonimami]], szczególnie jeśli - zgodnie z nowymi, kompleksowymi badaniami (Campione i Evans, 2011) - w późnym [[mastrycht|mastrychcie]] Ameryki Północnej żył tylko jeden gatunek [[hadrozauryd]]a. Opisany na podstawie żuchwy ''[[Trachodon]] longiceps'' (Marsh, 1890) jest uznawany za [[młodszy synonim|młodszy]] (a powinien [[starszy synonim|starszy]]) synonim ''E. copei'', który prawdopodobnie jest wyrośniętym ''E. annectens''. ''E. annectens'' został uznany przez Campione i Evansa (2011) za starszy synonim nazwanego wcześniej (!) ''[[Diclonius]] mirabilis'' (Leidy, 1856), więc powinien raczej się nazywać ''Edmontosaurus mirabilis''. ''Diclonius mirabilis'' znany jest jednak jedynie z niediagnostycznego zęba, więc najlepiej było by uznać do za ''[[nomen dubium]]'' (jak w [[Horner]] i in., [[2004]]), choć możemy być niemal pewni, że ten ząb i materiał ''E. annectens'' pochodzi od tego samego gatunku. Z późnego mastrychtu pochodzi także kolejny potencjalny starszy synonim ''E. annectens'' - fragmentaryczny ''[[Thespesius]] occidentalis'' (Leidy, 1856).<br />
<br />
=====''E. copei''=====<br />
Czaszka ''E. copei'' była wyjątkowo długa i niska, co wynika prawdopodobnie z ontogenezy albo w części także z uszkodzeń pośmiertnych; poza tym jest nieodróżnialny od ''E. annectens''. Początkowo nazwano go ''Anatosaurus copei'', później ''Anatotitan copei'' (gdyż miał się różnić na tyle od ''E. annectens'' i ''E. regalis''), lecz obecnie uważa się go za gatunek edmontozaura (kwestia subiektywna) i prawdopodobny [[młodszy synonim]] ''E. annectens''.<br />
<br />
=====''E. saskatchewanensis''=====<br />
''E. saskatchewanensis'' jest najmniejszym [[gatunek|gatunkiem]] - mierzył około 7 m długości, lecz prawdopodobnie chodzi o niedorosłego ''E. annectens''. Znany jest z samego końca [[mastrycht]]u Kanady. Gatunek ten zaczynał swoją karierę jako ''[[Thespesius]]'' ''saskatchewanensis'', jednak z powodu [[nomen dubium|niediagnostyczności]] typowego ''Thespesius occidentalis'' został przeniesiony do innego [[rodzaj]]u (''Edmontosaurus'').<br />
<br />
[[Plik:Edmontosaurus_skulls.png|750px]]<br />
<br />
<small>Praktycznie wszystkie kompletne czaszki, symbole ukazują tradycyjną taksonomię ''Edmintosaurus'' (przed rewizją Compione i Evansa, 2011). Sktóry formacji: HCF, Horseshoe Canyon; HF, Hell Creek; FF, Frenchman; LF, Lance. Skala = 20 cm. Autorzy: Nicolás Campione i David Evans, 2011 [http://dx.doi.org/10.1371/journal.pone.0025186.g001]. </small><br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! width="220px"|''Edmontosaurus''<br />
| width="250px"|{{Kpt|[[Lawrence Lambe|Lambe]]}}, [[1917]]<br />
|-<br />
| = ''Anatosaurus''<br />
| {{Kpt|[[Richard Lull|Lull]]}} & {{Kpt|[[Nelda Wright|Wright]]}}, [[1942]]<br />
|-<br />
| = ''Anatotitan''<br />
| {{Kpt|[[Brett-Surman]]}}, [[1990]]<br />
|-<br />
| ?= ''[[Ugrunaaluk]]''<br />
| {{Kpt|Mori, Druckenmiller & Erickson, [[2016]]}}<br />
|-<br />
! ''Edmontosaurus regalis''<br />
| {{Kpt|[[Lambe]], [[1917]]}}<br />
|-<br />
| = ''Thespesius edmontoni'' <br> = ''Thespesius edmontonensis'' <br> = ''Anatosaurus edmontoni'' <br> = ''Anatosaurus edmontonensis'' <br> ?= ''[[Ugrunaaluk]] kuukpikensis'' <br />
| {{Kpt|[[Charles Gilmore|Gilmore]]}}, [[1924]] <br> {{Kpt|[[Charles Gilmore|Gilmore]]}}, [[1924]] <br> ({{Kpt|[[Gilmore]], [[1924]]) [[Lull]] & [[Wright]], [[1942]]}} <br> ({{Kpt|[[Gilmore]], [[1924]]) [[Lull]] & [[Wright]], [[1942]]}} <br> {{Kpt|Mori, Druckenmiller & Erickson, [[2016]]}}<br />
|-<br />
! ''Edmontosaurus annectens'' <br />
| {{Kpt|([[Marsh]], [[1892]]) [[Brett-Surman]], [[1990]]}}<br />
| ?=''[[Trachodon|Trachodon longiceps]]'' ?=''[[Diclonius|Diclonius mirabilis]]'' ?=''[[Thespesius|Thespesius occidentalis]]''<br />
|-<br />
| = ''Claosaurus annectens'' <br> = ''Trachodon annectens'' <br> = ''Thespesius annectens'' <br> = ''Anatosaurus annectens'' <br />
| {{Kpt|[[Marsh]], [[1892]]}} <br> {{Kpt|([[Marsh]], [[1892]]) [[Hatcher]], [[1902]]}} <br> {{Kpt|([[Marsh]], [[1892]]) [[Gilmore]], [[1924]]}} <br> {{Kpt|([[Marsh]], [[1892]]) [[Lull]] & [[Wright]], [[1942]]}} <br />
|-<br />
| = ''Anatosaurus copei'' <br> = ''Edmontosaurus copei'' <br> = ''Anatotitan copei''<br />
| {{Kpt|[[Lull]] & [[Wright]], [[1942]]}} <br> {{Kpt|([[Lull]] & [[Wright]], [[1942]]) }} <br> {{Kpt|([[Lull]] & [[Wright]], [[1942]]) [[Brett-Surman]], [[1990]]}}<br />
|- <br />
| = ''Thespesius saskatchewanensis'' <br> = ''Anatosaurus saskatchewanensis'' <br> = ''Edmontosaurus saskatchewanensis'' <br />
| {{Kpt|[[Charles M. Sternberg|Sternberg]], [[1926]]}} <br> {{Kpt|([[Charles M. Sternberg|Sternberg]], [[1926]]) [[Lull]] & [[Wright]], [[1942]]}} <br> {{Kpt|([[Charles M. Sternberg|Sternberg]], [[1926]]) [[Brett-Surman]], [[1990]]}}<br />
|}<br />
<br />
== Bibliografia ==<br />
<small>Arbour, V.M. & Currie, P.J. (2013) "Euoplocephalus tutus and the Diversity of Ankylosaurid Dinosaurs in the Late Cretaceous of Alberta, Canada, and Montana, USA" PLoS ONE, 8(5), e62421. [[doi:10.1371/journal.pone.0062421]]<br />
<br />
Bell, P.R. Fanti, F., Currie, P.J. & Arbour, V.M. (2014) "A Mummified Duck-Billed Dinosaur with a Soft-Tissue Cock’s Comb" Current Biology, 24(1), 70-75. [[doi: 10.1016/j.cub.2013.11.008]]<br />
<br />
Benson, R.B.J., Campione, N.E., Carrano, M.T., Mannion, P.D., Sullivan, C., Upchurch, P. & Evans, D.C. (2014) "Rates of Dinosaur Body Mass Evolution Indicate 170 Million Years of Sustained Ecological Innovation on the Avian Stem Lineage" PLoS Biology, 12(5): e1001853. [[doi:10.1371/journal.pbio.1001853]]<br />
<br />
Brett-Surman, M.K. (1997) "Ornithopods" [w:] Farlow, J.O. & Brett-Surman, M.K. (red.) "The Complete Dinosaur" Indiana University Press, 330-346.<br />
<br />
Campione, N.E. & Evans, D.C. (2011) "Cranial Growth and Variation in Edmontosaurs (Dinosauria: Hadrosauridae): Implications for Latest Cretaceous Megaherbivore Diversity in North America" PLoS ONE 6(9), e25186. [[doi:10.1371/journal.pone.0025186]]<br />
<br />
Chinsamy, A., Thomas, D.B., Tumarkan-Deriatzin, A.R. & Fiorillo, A.R. (2012) "Hadrosaurs were perennial polar residents" The Anatomical Record. [[doi:10.1002/ar.22428]]<br />
<br />
DePalma, R.A. II, Burnham, D.A., Martin, L.D., Rothschild, B.M. & Larson, P.L. (2013) "Physical evidence of predatory behavior in Tyrannosaurus rex" Proceedings of the National Academy of Sciences. [[doi:10.1073/pnas.1216534110]]<br />
<br />
Drumheller, S. K.; Boyd, C. A.; Barnes, B. M. S.; Householder, M. L. (2022). "Biostratinomic alterations of an Edmontosaurus "mummy" reveal a pathway for soft tissue preservation without invoking "exceptional conditions"". PLOS ONE. 17 (10): e0275240. [[https://doi.org/10.1371%2Fjournal.pone.0275240]]<br />
<br />
Eberth, D.A., Evans, D.C., Brinkman, D., Therrien, F., Tanke, D.H.T. & Russell, L.S. (2013) "Dinosaur Biostratigraphy of the Edmonton Group (Upper Cretaceous), Alberta, Canada: Evidence for Climate Influence" Canadian Journal of Earth Sciences, 50(7), 701-726. [[doi:10.1139/cjes-2012-0185]]<br />
<br />
Fricke, H.C. & Pearson, D.A. (2008) "Stable isotope evidence for changes in dietary niche partitioning among hadrosaurian and ceratopsian dinosaurs of the Hell Creek Formation, North Dakota" Paleobiology, 34(4), 534-552. [[doi:10.1666/08020.1]]<br />
<br />
Hone, D.W.E. (2012) "Variation in the tail length of non-avian dinosaurs" Journal of Vertebrate Paleontology, 32(5), 1082-1089. [[doi:10.1080/02724634.2012.680998]]<br />
<br />
Horner, J.R. (2014) "Paleontology: A Cock’s Comb on a Duck-Billed Dinosaur" Current Biology, 24(2), R85-86. [[doi:10.1016/j.cub.2013.12.007]]<br />
<br />
Horner, J.R. (1979) "Upper Cretaceous dinosaurs from the Bearpaw Shale (marine) of south-central Montana with a checklist of Upper Cretaceous dinosaur remains from marine sediments in North America" Journal of Paleontology, 53(3), 566-577. [abstrakt]<br />
<br />
Horner, J.R., Weishampel, D.B. & Forster, C.A. (2004) "Hadrosauridae" [w:] Weishampel, D.B., Dodson, P. & Osmólska, H. "The Dinosauria" Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 438–463.<br />
<br />
Horner, J.R., Goodwin, M.B., Myhrvold, N. (2011) "Dinosaur Census Reveals Abundant Tyrannosaurus and Rare Ontogenetic Stages in the Upper Cretaceous Hell Creek Formation (Maastrichtian), Montana, USA" PLoS ONE 6(2), e16574. [[doi:10.1371/journal.pone.0016574]]<br />
<br />
Lambe, L.M. (1917) "A new genus and species of crestless hadrosaur from the Edmonton Formation of Alberta" The Ottawa Naturalist, 31(7), 65-73.<br />
<br />
Lambe, L.M. (1920) "The hadrosaur Edmontosaurus from the Upper Cretaceous of Alberta" Canada Geological Survey Memoirs, Geological Series, 120(102), 1-79.<br />
<br />
Libke C, Bell PR, Somers CM, McKellar RC (2022). "New scale type from a small-bodied hadrosaur in the Frenchman Formation of southern Saskatchewan: potential implications for integumentary diversity in Edmontosaurus annectens". Cretaceous Research. 136: Article 105215. [[https://doi.org/10.1016%2Fj.cretres.2022.105215]]<br />
<br />
Lull, R.S. i Wrigh, N.E. (1942) "Hadrosaurian dinosaurs of North America" Geological Society of America, Special Paper 40, 1-242.<br />
<br />
Lyson, T.R. & Longrich, N.R. (2011) "Spatial niche partitioning in dinosaurs from the latest cretaceous (Maastrichtian) of North America" Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 278(1709), 1158-1164. [[doi:10.1098/rspb.2010.1444]]<br />
<br />
Molnar, R.E. (2000) "Mechanical factors in the design of the skull of Tyrannosaurus rex (Osborn, 1905)" Gaia 15, 193-218.<br />
<br />
Mori, H., Druckenmiller, P.S. & Erickson, G.M. (2016) "A new Arctic hadrosaurid from the Prince Creek Formation (lower Maastrichtian) of northern Alaska" Acta Palaeontologica Polonica, 61(1), 15–32. [[doi:10.4202/app.00152.2015]]<br />
<br />
Morris, W.J. (1970) "Hadrosaurian dinosaur bills - morphology and function" Contributions in Science (Los Angeles County Museum of Natural History), 193, 1-14.<br />
<br />
Prieto-Marquez, A. (2008) "Phylogeny and historical biogeography of hadrosaurid dinosaurs" dysertacja doktorska, Florida State University.<br />
<br />
Prieto-Márquez, A. (2011) "Revised diagnoses of Hadrosaurus foulkii Leidy, 1858 (the type genus and species of Hadrosauridae Cope, 1869) and Claosaurus agilis Marsh, 1872 (Dinosauria: Ornithopoda) from the Late Cretaceous of North America" Zootaxa 2765: 61-68<br />
<br />
Prieto-Marquez, A. (2014) "A juvenile Edmontosaurus from the late Maastrichtian (Cretaceous) of North America: Implications for ontogeny and phylogenetic inference in saurolophine dinosaurs" Cretaceous Research, 50, 282-303. [[doi:10.1016/j.cretres.2014.05.003]]<br />
<br />
Rybczynski, N., Tirabasso, A., Bloskie, P., Cuthbertson, R. & Holliday, C. (2008). "A THREE-DIMENSIONAL ANIMATION MODEL OF EDMONTOSAURUS(HADROSAURIDAE) FOR TESTING CHEWING HYPOTHESES". Paleontologia Elecronica 11 (2). [[https://d1wqtxts1xzle7.cloudfront.net/3392102/2008_Rybczynski_et_al_Hadrosaur_Chewing-libre.pdf?1390831612=&response-content-disposition=inline%3B+filename%3DA_three_dimensional_animation_model_of_E.pdf&Expires=1689079281&Signature=QmE7JLEpewj3nOJ0VdU6ICERpF6KGwT5vSx5ADIQLFQWUReUmBpMg95Yne8kQCxAd0y12V6Tuo2pHZ~9eAu3wd90tvhN2AbcigGuXeY8aSgBgeRdebuZH30EY7l1qfN90HpTvBORxo1~VGpT0kD1iZ7RWGBrAnGIMUOjdEUSf7s2wFVZ62iT50lYlHSB44JpGySKmC5A1JQnoklOZQQqeKDEzMe5ixWx1WKo2dzpkrAIl2qt3uyK3PHqY2A3NAIjoDhpQH9cn8Ffiiq381kx6SRPqWsPwpC8Pzihl0Oo5vu2eW8WqSfmgYLPzfvU9b5tNUt0wfl943MbKX0Hi7fh3w__&Key-Pair-Id=APKAJLOHF5GGSLRBV4ZA]]<br />
<br />
Surmik, D.; Słowiak-Morkovina, J.; Szczygielski, T.; Wojtyniak, M.; Środek, D.; Dulski, M.; Balin, K.; Krzykawski, T.; Pawlicki, R. (2023). "The first record of fossilized soft parts in ossified tendons and implications for the understanding of tendon mineralization". Zoological Journal of the Linnean Society. 198 (3): 747–766. [[https://doi.org/10.1093%2Fzoolinnean%2Fzlad001]]<br />
<br />
Takasaki, R., Fiorillo, A.R., Tykoski, R.S. & Kobayashi, Y. (2020). "Re-examination of the cranial osteology of the Arctic Alaskan hadrosaurine with implications for its taxonomic status." PLoS ONE 15(5): e0232410. [[doi: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0232410]].<br />
<br />
Woodward, H.N., Freedman Fowler, E.A., Farlow, J.O. & Horner, J. R. (2015) "Maiasaura, a model organism for extinct vertebrate population biology: a large sample statistical assessment of growth dynamics and survivorship" Paleobiology, 41(4), 503-527. [[doi:10.1017/pab.2015.19]]<br />
<br />
Xing, H., Mallon, J.C. & Currie, M.L. (2017) "Supplementary cranial description of the types of Edmontosaurus regalis (Ornithischia: Hadrosauridae), with comments on the phylogenetics and biogeography of Hadrosaurinae" PLoS ONE, 12(4), e0175253. [[doi:10.1371/journal.pone.0175253]]<br />
<br />
http://en.wikipedia.org/wiki/Trachodon_mummy<br />
<br />
Glut, D.F. (1997) "Dinosaurs: The Encyclopedia" wyd. McFarland & Company<br />
<br />
Horner, J.R. & Woodward, H.N. (2011) "Riddle of the Humongous Hadrosaurs: What these giants reveal about dinosaur ontogeny, evolution, and ecology" [w:] Hadrosaur Symposium Abstracts, Royal Tyrrell Museum of Paleontology, Drumheller, Alberta, Canada, 66. [abstrakt<br />
<br />
Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University, Princeton i Oxford.<br />
<br />
Paul, G.S. (online 2010) "Mass estimate table" http://www.gsdino.com/data.html</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]] <br />
[[Kategoria:Ornithischia]] <br />
[[Kategoria:Ornithopoda]]<br />
[[Kategoria:Iguanodontia]]<br />
[[Kategoria:Hadrosauridae]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Północna]]<br />
[[Kategoria:Kanada]]<br />
[[Kategoria:USA]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Kampan]]<br />
[[Kategoria:Mastrycht]]<br />
[[Kategoria:rodzaj wielogatunkowy]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Calamosaurus&diff=32195
Calamosaurus
2024-03-24T22:07:24Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do poprawy i aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Calamosaurus''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
|-<br />
| [[Eryk Sroka]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Calamosaurus'' (kalamozaur)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 3,5 m<br />
|-<br />
! '''Wysokość''':<br />
| 0.9 m<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| 150 kg<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Wielka Brytania]], (Wyspa Wight)<br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| 140-125 [[Ma]]<br />
<br />
<small>wczesna [[kreda]] (środkowy [[berrias]]-późny [[hoteryw]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Coelurosauria]]<br />
<br />
[[Tyrannoraptora]]?<br />
<br />
[[Compsognathidae]]??/[[Tyrannosauroidea]]??<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Calamosaurus.jpg|400px|]]<br />
<small>Autor: Holotyp Clamosaurusa (BMNH R901) [http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cc/Calamosaurus.jpg]</small><br />
|}<br />
<br />
==Odkrycie==<br />
Szczątki kalamozaura zostały odkryte przez angielskiego duchownego Williama Foxa w osadach Formacji Wassex na wyspie Wight.<br />
<br />
==Materiał Kopalny==<br />
[[Holotyp]] kalamozaura o numerach katalogowych BMNH R901 składa się z 2 kręgów szyjnych. [[Richard Lydekker]] przypisał mu także kość piszczelową BMNH R186.<br />
<br />
==Opis==<br />
Został opisany w roku 1889 przez Richarda [[Richard Lydekker|Lydekkera]], który natrafił na jego szczątki podczas katalogowania kolekcji znalezisk księdza Foxa. Początkowo nazwał go ''Calamospondylus'', zauważając jego podobieństwo do [[Coelurus|celura]]. Jednakże nazwa Calamospondylus została już użyta w roku 1866, co ciekawe przez samego księdza Foxa który odkrył szczątki ''Calamosaurusa'' i którego Richard uhonorował nadając teropodowi epitet gatunkowy ''"foxi"''. W roku 1891 [[Richard Lydekker|Lydekker]] zmienił jego nazwę na obecną. <br />
<br />
==Budowa==<br />
Kalamozaur był smukłym, małym drapieżnikiem. Naish wraz z współpracownikami w 2001 roku oszacowali jego rozmiary na ok 3.5 metra długości oraz że prawdopodobnie miał małą głowę opierając się na budowie kręgów szyjnych. <br />
<br />
==Dieta==<br />
Niewątpliwie kalamozaur był mięsożercą żywiącym się drobnymi jaszczurkami i owadami, jednakże wysnuto hipotezę że jego czaszka była pozbawiona zębów i wyposażona w rogowy dziób co by wskazywało że mógł być wszystkożerny jak [[Ornithomimosauria|ornitomimozaury]].<br />
<br />
==Pozycja Systematyczna==<br />
Pozycja systematyczna kalamozaura jest bliżej niesprecyzowana, uważa się go za bazalnego celurozaura. Często jest uznawany za synonim wcześniej wspomnianego [[Calamospondylus|kalamospondyla]], jednakże ich materiały kopalne są tak skąpe że niemożliwa jest analiza porównawcza szczątków tych teropodów. W nowoczesnej opinii uważany jest za wątpliwego teropoda jednakże może być ważnym celurozaurem w świetle nauki. Jego szczątki wykazują duże podobieństwa do [[Dilong|dilonga]], co wskazuje na to, że może być jego bliskim krewniakiem i należeć do [[Tyrannosauroidea|tyranozauroidów]].<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Jego nazwa powstała z połączenia greckich słów ''"kalami"'' co oznacz trzcina oraz ''"sauros"'' czyli jaszczurka i oznacza tyle co ''"trzcinowy jaszczur"''. Epitet gatunkowy ''"foxi"'' honoruje odkrywcę szczątków ks. [[William Fox|Williama Foxa]].<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Calamosaurus''<br />
| {{Kpt|[[Richard Lydekker|Lydekker]]}}, [[1889]]<br />
|-<br />
! ''C. foxi''<br />
| {{Kpt|Lydekker}}, 1889<br />
|}<br />
[[Kategoria:Do poprawy - niezajęte]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Calamosaurus&diff=32194
Calamosaurus
2024-03-24T22:07:06Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do poprawy i aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Calamosaurus''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
|-<br />
| [[Eryk Sroka]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Calamosaurus'' (kalamozaur)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 3,5 m<br />
|-<br />
! '''Wysokość''':<br />
| 0.9 m<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| 150 kg<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Wielka Brytania]], (Wyspa Wight)<br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| 140-125 [[Ma]]<br />
<br />
<small>wczesna [[kreda]] (środkowy [[berrias]]-późny [[hoteryw]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Coelurosauria]]<br />
<br />
[[Tyrannoraptora]]?<br />
<br />
[[Compsognathidae]]??/[[Tyrannosauroidea]]??<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Calamosaurus.jpg|400px|]]<br />
<small>Autor: Holotyp Clamosaurusa (BMNH R901) [http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cc/Calamosaurus.jpg]</small><br />
|}<br />
<br />
==Odkrycie==<br />
Szczątki kalamozaura zostały odkryte przez angielskiego duchownego Williama Foxa w osadach Formacji Wassex na wyspie Wight.<br />
<br />
==Materiał Kopalny==<br />
[[Holotyp]] kalamozaura o numerach katalogowych BMNH R901 składa się z 2 kręgów szyjnych. [[Richard Lydekker]] przypisał mu także kość piszczelową BMNH R186.<br />
<br />
==Opis==<br />
Został opisany w roku 1889 przez Richarda [[Richard Lydekker|Lydekkera]], który natrafił na jego szczątki podczas katalogowania kolekcji znalezisk księdza Foxa. Początkowo nazwał go ''Calamospondylus'', zauważając jego podobieństwo do [[Coelurus|celura]]. Jednakże nazwa Calamospondylus została już użyta w roku 1866, co ciekawe przez samego księdza Foxa który odkrył szczątki ''Calamosaurusa'' i którego Richard uhonorował nadając teropodowi epitet gatunkowy ''"foxi"''. W roku 1891 [[Richard Lydekker|Lydekker]] zmienił jego nazwę na obecną. <br />
<br />
==Budowa==<br />
Kalamozaur był smukłym, małym drapieżnikiem. Naish wraz z współpracownikami w 2001 roku oszacowali jego rozmiary na ok 3.5 metra długości oraz że prawdopodobnie miał małą głowę opierając się na budowie kręgów szyjnych. <br />
<br />
==Dieta==<br />
Niewątpliwie kalamozaur był mięsożercą żywiącym się drobnymi jaszczurkami i owadami, jednakże wysnuto hipotezę że jego czaszka była pozbawiona zębów i wyposażona w rogowy dziób co by wskazywało że mógł być wszystkożerny jak [[Ornithomimosauria|ornitomimozaury]].<br />
<br />
==Pozycja Systematyczna==<br />
Pozycja systematyczna kalamozaura jest bliżej niesprecyzowana, uważa się go za bazalnego celurozaura. Często jest uznawany za synonim wcześniej wspomnianego [[Calamospondylus|kalamospondyla]], jednakże ich materiały kopalne są tak skąpe że niemożliwa jest analiza porównawcza szczątków tych teropodów. W nowoczesnej opinii uważany jest za wątpliwego teropoda jednakże może być ważnym celurozaurem w świetle nauki. Jego szczątki wykazują duże podobieństwa do [[Dilong|dilonga]], co wskazuje na to, że może być jego bliskim krewniakiem i należeć do [[Tyrannosauroidea|tyranozauroidów]].<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Jego nazwa powstała z połączenia greckich słów ''"kalami"'' co oznacz trzcina oraz ''"sauros"'' czyli jaszczurka i oznacza tyle co ''"trzcinowy jaszczur"''. Epitet gatunkowy ''"foxi"'' honoruje odkrywcę szczątków ks. [[William Fox|Williama Foxa]].<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Calamosaurus''<br />
| {{Kpt|[[Richard Lydekker|Lydekker]]}}, [[1889]]<br />
|-<br />
! ''C. foxi''<br />
| {{Kpt|Lydekker}}, 1889<br />
|}<br />
[[Kategoria:Do poprawy-niezajęte]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Dilong&diff=32193
Dilong
2024-03-24T21:55:44Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia i ?aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Dilong''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
|[[Eryk Sroka]] <br />
[[Kamil Kamiński]]<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
[[Tomasz Skawiński]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Dilong'' (dilong)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| ok. 1,5-1,6 m (osobnik dojrzewający)<br />
<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| 20-30 kg<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| Chiny – zachodnia część prowincji Liaoning<br />
<br />
<small>([[formacja]] [[Yixian]] - warstwy Lujiatun)</small><br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| 125-123 [[Ma]]<br />
<br />
<small>[[wczesna kreda]] ([[barrem]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Coelurosauria]]<br />
<br />
? [[Tyrannosauroidea]]<br />
<br />
??? [[Proceratosauridae]]<br />
<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Dilong paradoxus VQER 35.JPG|400px|]] <br />
<small>Rekonstrukcja dilonga. Autor: Conty [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dilong_paradoxus_VQER_35.JPG].</small><br />
|-<br />
! colspan=2 | Mapa znalezisk:<br />
|-<br />
| colspan=2 |<br />
<display_points type="terrain" zoom=4><br />
41°48′N, 123°26′E~Liaoning, Chiny<br />
</display_points><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Dilong'' był małym, bazalnym [[Tyrannosauroidea|tyranozauroidem]] zamieszkującym tereny dzisiejszych Chin a dokładniej prowincji Liaoning w okresie [[wczesna kreda|wczesnej kredy]] (wiek jest niepewny, w tabeli podano za Rogers i in., 2015). Jego ciało pokryte było prymitywnymi piórami. Mimo odkrycia dobrze zachowanych szczątków, dokładna klasyfikacja dilonga budzi pewne kontrowersje.<br />
<br />
==Odkrycie i opis==<br />
Dilong został opisany na podstawie szczątków 4 osobników w 2004 r. przez zespół paleontologów w składzie: [[Xu Xing]], [[Mark Norell]], [[Kuang Xuewen]], [[Wang Xiaolin]], [[Zhao Qi]] oraz [[Jia Chengkai]].<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Holotyp]] (IVPP V14243, osobnik dojrzewający): niekompletna czaszka z żuchwą, środkowy kręg szyjny, tylny kręg grzbietowy, żebra, gastralia, 12 tylnych kręgów ogonowych, łopatka, kość krucza, ramienna, promieniowa, kość biodrowa, łonowa, kości udowe, piszczelowe i strzałkowe, kości śródstopia II-IV oraz paliczki tylnych kończyn.<br />
<br />
[[Paratyp]]y: <br />
(IVPP V14242, osobnik dojrzewający): niekompletna czaszka, kręgi przedkrzyżowe, w tym środkowe kręgi szyjne, kości śródstopia III-IV, część paliczków i pazur tylnej kończyny.<br />
<br />
TNP01109: niekompletna czaszka<br />
<br />
Materiał przypisany:<br />
(IVPP V11579, także osobnik dojrzewający): kości szczękowe, kość łzowa, fragmenty kości jarzmowej, kość zaoczodołowa, łuskowa, płatowa, kątowa górna, niepełna kość zębowa, zęby, obrotnik (axis), dźwigacz (atlas), 6 kręgów szyjnych, żebra szyjne, 2.-7. i 3 inne kręgi grzbietowe, 5 żeber, gastralia, 1.-10. kręgi ogonowe, 9 szewronów, łopatka, kość krucza, 3 żebra mostkowe, dystalne części kości ramiennej i promieniowej, kości śródręcza I-III, paliczki i pazury kończyn przednich, fragmenty kości biodrowej, kość łonowa, kulszowa, udowa, kości piszczelowe, fragmenty kości strzałkowej, kości śródstopia, paliczki i pazury tylnych kończyn.<br />
Wg Mortimera (2016 online) okaz ten może być odrębnym gatunkiem. <br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa rodzajowa ''Dilong'' pochodzi od chińskich słów „di” (cesarz) oraz „long” (smok), i oznacza tyle co "cesarski smok". Epitet gatunkowy ''paradoxus'' jest przełożonym na łacinę słowem pochodzącym z języka starożytnych greków παράδοξον, i oznacza "sprzeczny z przyjętą wiedzą". Odnosi się to do zaskakujących w momencie odkrycia cech tego zwierzęcia (upierzenie, niewielkie rozmiary i lekka budowa w porównaniu do późniejszych krewniaków). <br />
<br />
==Budowa i rozmiary==<br />
2 najbardziej kompletne szkielety dilonga mierzyły 1,5-1,6 m długości, przy czym należą one do osobników niedojrzałych. [[Holtz]] (2012) podaje dla tego teropoda długość 1,5 m. Czaszka największego okazu miała 16,6 cm długości ([[Mortimer]], 2016 online). W porównaniu z tyranozaurydami była ona stosunkowo niska i lekko zbudowana, a nozdrza zewnętrzne były bardzo duże Kości nosowe były połączone i miały wypukłą powierzchnię grzbietową, formując wraz z kośćmi łzowymi grzebień w kształcie litery „Y”. Był on jednak znacznie mniejszy niż u guanlonga. Czaszka cechowała się także rozszerzoną puszką mózgową i pneumatyzacją wielu kości, m.in. łuskowych, jarzmowych i kwadratowych. Tak jak u pozostałych tyranozauroidów, zęby kości przedszczękowej były mniejsze niż dalsze, gęsto upakowane i w przekroju miały kształt litery „D”. Zęby znajdujące się w kości szczękowej i zębowej były silnie bocznie spłaszczone i przypominały zęby [[Velociraptorinae|welociraptorynów]], ''[[Eotyrannus]]'' i młodych [[Tyrannosauridae|tyranozaurydów]] (Xu i in., 2004). <br />
[[Plik:Dilong__psittacosaurus_by_abelov2014-d8y1ouu.jpg|400px|thumb|right|Dilong polujący na psittakozaury. Autor: ABelov2014. [http://abelov2014.deviantart.com/art/Dilong-Psittacosaurus-540915222].]]<br />
<br />
Szyja dilonga była proporcjonalnie dłuższa niż u późniejszych krewniaków. Kręgi szyjne były opistoceliczne (tyłowklęsłe) i miały niskie wyrostki kolczyste. Ich stosunkowo niskie trzony mieściły duże otwory pneumatyczne. Tylne kręgi grzbietowe miały znacznie większe, długie, niespneumatyzowane i amficeliczne (dwuwklęsłe) trzony. Wyrostki kolczyste były niskie, a wyrostki poprzeczne – szerokie. Tylne kręgi ogonowe nie miały wyrostków kolczystych ani poprzecznych.<br />
<br />
Kończyny przednie były stosunkowo długie i miały 3 palce, co odróżnia je od 2-palczastych, krótkich kończyn tyranozaurydów. Widać jednak podobieństwo do innych tyranozauroidów, np. w budowie kości ramiennej. Jedną z niezwykłych cech dilonga była bardzo duża kość krucza, o długości stanowiącej 70% długości łopatki. Kość udowa była krótsza od kości piszczelowej, co w połączeniu ze stosunkowo długim śródstopiem prawdopodobnie pozwalało dilongowi szybko biegać. W stosunku do póżnokredowych tyranozauroidów szkielet omawianego teropoda był słabiej spneumatyzowany (Xu i in., 2004).<br />
<br />
Ciało dilonga było pokryte prymitywnymi, prosto zbudowanymi prapiórami. Na skamieniałościach są one widoczne wokół żuchwy i na ogonie jako nitkowate struktury. Różniły się one wyraźnie od piór współczesnych ptaków, pozbawione były stosiny (górnej części pióra o czworokątnym przekroju) i najprawdopodobniej służyły do termoregulacji. Dorosłe tyranozaurydy odnalezione w Mongolii i Albercie (Kanada) posiadały skórę pozbawioną tych struktur. W 2004 roku Xu i jego współpracownicy wysnuli hipotezę, że tyranozauroidy miały różne typy pokrycia skóry w różnych częściach ciała, i że posiadanie ich zależało od wieku zwierzęcia, czyli że okrywę w postaci piór posiadały osobniki młode i z wiekiem zatracały je, ponieważ nie były im już potrzebne do termoregulacji.<br />
<br />
==Filogeneza==<br />
Po opisaniu ''Dilong'' był uważany za jednego z najstarszych i najbardziej prymitywnych przedstawicieli Tyrannosauroidea. Jednakże analiza wykonana w roku 2007 przez [[Alan Turner|Turnera]] i współpracowników, badająca pokrewieństwo między [[Coelurosauria|celurozaurami]] (w tym dilonga) wykazała, że nie należy on do tyranozauroidów. Przeciwnie, umieścili oni rodzaj ''Dilong'' dwie pozycje wyżej nad tyranozauroidami, jako bardziej zaawansowany od [[Coelurus|celura]], ale prymitywniejszy od [[Compsognathidae|kompsognatydów]]. Jednak późniejsze badania przeważnie nadal umieszczały dilonga w Tyrannosauroidea (np. [[Mark Loewen|Loewen]] i in., 2013), inne z kolei wykazywały, że jest on bliższy ptakom (np. [[Michael Lee|Lee]] i [[Trevor Worthy|Worthy]], 2012, [[Han Fenglu|Han]] i in., 2014). Wg niektórych analiz (np. [[Coelurosauria#Evans_i_in..2C_2013|Evans i in., 2013]]; [[Coelurosauria#Porfiri_i_in..2C_2014|Porfiri i in., 2014]]) ''Dilong'' należał do rodziny [[Proceratosauridae]]. Wg większości (np. wspomniany Loewen i in., 2013) dilong był bardziej zaawansowanym tyranozauroidem. Dokładna pozycja tego teropoda jest więc nadal niejasna.<br />
[[Plik:Dilong and eomaia by alexanderlovegrove-d900332.jpg|400px|thumb|right|Dilong polujący na ssaki. Autor: Alexander Lovegrove. [http://alexanderlovegrove.deviantart.com/art/Dilong-and-Eomaia-544199582].]]<br />
<br />
==Paleoekologia i paleobiologia==<br />
Formacja Yixian, gdzie znaleziono szczątki dilonga, została stosunkowo dobrze poznana. Reprezentuje ona zróżnicowane środowiska leśne, zamieszkiwane przez liczne dinozaury, ssaki, ptaki, pterozaury i inne zwierzęta ([[Zhou Zhonghe|Zhou]], 2006). Panował tam wówczas klimat umiarkowany chłodny, średnia roczna temperatura wynosiła ok. 10° C ([[Romain Amiot|Amiot]] i in., 2011). <br />
<br />
Ofiarami dilonga mogły padać niewielkie prymitywne ceratopsy ''[[Liaoceratops]]'' i ''[[Psittacosaurus]]'' oraz ornitopody ''[[Jeholosaurus]]''. Mógł też polować na liczne w jego środowisku ssaki, ptaki, jaszczurki i inne mniejsze zwierzęta. Oprócz zwierząt roślinożernych dilong koegzystował z wieloma innymi teropodami, najczęściej niewielkimi, jak ''[[Caudipteryx]]'' czy kompsognatyd ''[[Huaxiagnathus]]'', oraz być może z dużym, także opierzonym tyranozauroidem ''[[Yutyrannus]]''.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
| {{V|''Dilong''}}<br />
| {{Kpt|[[Xu Xing|Xu]], [[Mark Norell|Norell]], [[Kuang Xuewen|Kuang]], [[Wang Xiaolin|Wang]], [[Zhao Qi|Zhao]]}} i {{Kpt|[[Jia Chengkai|Jia]]}}, [[2004]]<br />
|-<br />
| {{V|''Dilong paradoxus''}}<br />
| {{Kpt|[[Xu Xing|Xu]], [[Mark Norell|Norell]], [[Kuang Xuewen|Kuang]], [[Wang Xiaolin|Wang]], [[Zhao Qi|Zhao]]}} i {{Kpt|[[Jia Chengkai|Jia]]}}, [[2004]]<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Amiot, R.; Wang, X.; Zhou, Z.; Xiaolin Wang, X.; Buffetaut, E.; Lécuyer, C.; Ding, Z.; Fluteau, F.; Hibino, T.; Kusuhashi, N.; Mo, J.; Suteethorn, V.; Yuanqing Wang, Y.; Xu, X.; Zhang, F. (2011). ''"Oxygen isotopes of East Asian dinosaurs reveal exceptionally cold Early Cretaceous climates''". Proceedings of the National Academy of Sciences 108(13): 5179–5183. [[doi:10.1073/pnas.1011369108]]<br />
<br />
Averianov, A.O., Krasnolutskii, S.A. & Ivantsov, S.V. (2010) ''"A new basal coelurosaur (Dinosauria: Theropoda) from the Middle Jurassic of Siberia"'' Proceedings of the Zoological Institute RAS 314: 42-57. [http://www.zin.ru/journals/trudyzin/doc/vol_314_1/tz_314_1_averianov.pdf]<br />
<br />
Holtz, T. (2012) ''Dinosaurs'' (suplement).<br />
<br />
Lee, M.S.Y. & Worthy, T.H. (2012) ''"Likelihood reinstates ''Archaeopteryx'' as a primitive bird"'' Biology Letters 8(2): 299-303. [[doi: 10.1098/rsbl.2011.0884]]<br />
<br />
Loewen, M.A., Irmis, R.B., Sertich, J.J.W., Currie, P.J. & Sampson, S.D. (2013) ''"Tyrant Dinosaur Evolution Tracks the Rise and Fall of Late Cretaceous Oceans"'' PLoS ONE 8(11): e79420. [[doi:10.1371/journal.pone.0079420]]<br />
<br />
Mortimer, M. (2016) online. [http://theropoddatabase.com/Tyrannosauroidea.html#Dilongparadoxus]<br />
<br />
Rogers, C. S., Hone, D. W., McNamara, M. E., Zhao, Q., Orr, P. J., Kearns, S. L., & Benton, M. J. (2015) ''"The Chinese Pompeii? Death and destruction of dinosaurs in the Early Cretaceous of Lujiatun, NE China"'' Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 427: 89-99. [[doi:10.1016/j.palaeo.2015.03.037]]<br />
<br />
Turner, A.H., Pol, D., Clarke, J.A., Erickson, G.M., & Norell, M. (2007) ''"A basal dromaeosaurid and size evolution preceding avian flight"'' Science 317: 1378-1381 [http://science.sciencemag.org/content/317/5843/1378]<br />
<br />
Xu, X.; Norell, M. A.; Kuang, X.; Wang, X.; Zhao, Q.; Jia, C. (2004). ''"Basal tyrannosauroids from China and evidence for protofeathers in tyrannosauroids"''. Nature 431(7009): 680–684. [[doi:10.1038/nature02855]]<br />
<br />
Zhou, Z (2006). ''"Evolutionary radiation of the Jehol Biota: chronological and ecological perspectives"''. Geological Journal 41: 377–393. [[doi:10.1002/gj.1045]]<br />
<small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Tetanurae]]<br />
[[Kategoria:Coelurosauria]]<br />
[[Kategoria:Tyrannosauroidea]]<br />
[[Kategoria:Chiny]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Barrem]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Q&diff=32192
Q
2024-03-24T21:53:28Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div>{{Szablon:ABC}}<br />
{| class="wikitable" style="text-align:center" align="center"<br />
| <small>''[[Q_ważne|Pokaż tylko '''ważne''' taksony]]''</small><br />
|}<br />
{{Szablon:Pomoc_spis}}<br />
<br />
<small><br />
{| class="wikitable sortable"<br />
|-<br />
! width="200px"|Nazwa<br />
! [[Historia dinozaurologii|Rok]]<br />
! width="170px"|Klasyfikacja<br />
! Kraj<br />
! width="70px"|Wiek<br />
!width="250px" class=unsortable|Uwagi<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
| '''''[[Qantassaurus|Qantassaurus intrepidus]]'''''<br />
|[[1999]]<br />
|[[Ornithischia]]: [[Iguanodontia]]<br />
|[[Australia]]<br />
|{{wKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Qianlong|Qianlong shouhu]]'''''<br />
|[[2023]]<br />
|[[Sauropodomorpha]]:[[Sauropodiformes]]<br />
|[[Chiny]]<br />
|{{wJura}}<br />
|-<br />
|''[[Qianzhousaurus|Qianzhousaurus sinensis]]''<br />
|[[2014]]<br />
|<br />
|<br />
|<br />
|= '''''[[Alioramus|Alioramus remotus]]'''''<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Qiaowanlong|Qiaowanlong kangxii]]'''''<br />
|[[2009]]<br />
|[[Sauropoda]]: [[Titanosauriformes]]<br />
|[[Chiny]]<br />
|{{wKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Qijianglong|Qijianglong guokr]]'''''<br />
|[[2015]]<br />
|[[Sauropoda]]: [[Mamenchisauridae]]<br />
|[[Chiny]]<br />
|{{pJura}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Qingxiusaurus|Qingxiusaurus youjiangensis]]'''''<br />
|[[2008]]<br />
|[[Sauropoda]]: [[Titanosauria]]<br />
|[[Chiny]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Qinlingosaurus|Qinlingosaurus luonanensis]]'''''<br />
|[[1996]]<br />
|[[Sauropoda]]: [[Titanosauriformes]]<br />
|[[Chiny]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Qiupalong|Qiupalong henanensis]]'''''<br />
|[[2011]]<br />
|[[Theropoda]]: [[Ornithomimosauria]]<br />
|[[Chiny]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Qiupanykus|Qiupanykus zhangi]]'''''<br />
|[[2018]]<br />
|[[Theropoda]]: [[Alvarezsauroidea]]<br />
|[[Chiny]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Quaesitosaurus|Quaesitosaurus orientalis]]'''''<br />
|[[1983]]<br />
|[[Sauropoda]]: [[Titanosauria]]<br />
|[[Mongolia]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|- style="background-color:Khaki"<br />
|'''''[[Quetecsaurus|Quetecsaurus rusconii]]'''''<br />
|[[2014]]<br />
|[[Sauropoda]]: [[Titanosauria]]<br />
|[[Argentyna]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|-<br />
|''[[Quilmesaurus|Quilmesaurus curriei]]''<br />
|[[2001]]<br />
|[[Theropoda]]: [[Abelisauridae]]<br />
|[[Argentyna]]<br />
|{{pKreda}}<br />
|''[[nomen dubium]]''<br />
|}<br />
</small><br />
<includeonly>#'''''[[Qantassaurus]]'''''<br />
#<small>''[[Qianzhousaurus]]'' = ''[[Alioramus]]''</small><br />
#'''''[[Qiaowanlong]]'''''<br />
#'''''[[Qijianglong]]'''''<br />
#'''''[[Qingxiusaurus]]'''''<br />
#'''''[[Qinlingosaurus]]'''''<br />
#'''''[[Qiupalong]]'''''<br />
#'''''[[Qiupanykus]]'''''<br />
#'''''[[Quaesitosaurus]]'''''<br />
#'''''[[Quetecsaurus]]'''''<br />
#<small>''[[Quilmesaurus]]'' (''[[nomen dubium]]'')</small><br />
</includeonly><br />
<br />
{{Szablon:ABC}}</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Gorgosaurus&diff=32191
Gorgosaurus
2024-03-24T21:27:48Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia i aktualizacji.<br />
<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Gorgosaurus''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
| [[Adrian Tkocz]]<br />
[[Tomasz Sokołowski]]<br />
<br />
[[Marcin Szermański]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Gorgosaurus'' (gorgozaur)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| do 10 m<br />
<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| do ok. 2,5 t<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Kanada]] - prowincje Alberta i Saskatchewan<br />
<br />
<small>(formacja [[Dinosaur Park]])</small><br />
<br />
być może [[USA]] - stan Montana<br />
<br />
<small>(formacja [[Judith River]])</small><br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| 77-75,5<ref>Loewen, M.A., Irmis, R.B., Sertich, J.J.W., Currie, P.J. & Sampson, S.D. (2013) "Tyrant Dinosaur Evolution Tracks the Rise and Fall of Late Cretaceous Oceans" PLoS ONE 8(11), e79420. [[doi:10.1371/journal.pone.0079420]]</ref> Ma<br />
<br />
<small>późna [[kreda]] ([[kampan]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Coelurosauria]]<br />
<br />
[[Tyrannosauroidea]]<br />
<br />
[[Tyrannosauridae]]<br />
<br />
[[Albertosaurinae]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Gorgosaurus_palaeontological_miscellanea_by_andreacau-d4dezo6.jpg|400px]]<br />
<small>Autor: [[Andrea Cau]] [http://andreacau.deviantart.com/art/Palaeontological-Miscellanea-264399126].</small><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Gorgosaurus'' to tyranozauryd żyjący w późnej kredzie na zachodzie [[Ameryka Północna|Ameryki Północnej]]. Był dużym, aktywnym drapieżnikiem. Długość sięgała dziesięciu metrów, a masa przekraczała dwie tony. Potężne szczęki uzbrojone w wielkie zęby w połączeniu z długimi, silnymi nogami czyniły z niego doskonałe narzędzie do zabijania. ''Gorgosaurus'' był smuklejszy od większości tyranozaurydów, prawdopodobnie był też szybszy. Gorgozaur jest dobrze poznanym teropodem - jego szczątki są najczęściej znajdowanymi pozostałościami tyranozauroidów. Pozwoliło to na dokładne poznanie jego ortogenezy, kolei losu różnych osobników i innych aspektów biologicznych. <br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa ''Gorgosaurus'' znaczy "agresywny jaszczur" (greckie ''gorgos'' - "agresywny, srogi" + gr. ''sauros'' - "jaszczurka"). Epitet gatunkowy (''libratus'') oznacza po łacinie "zbalansowany".<br />
<br />
==Budowa==<br />
Jak na tyranozauryda przystało, był drapieżnikiem atakującym swoje ofiary za pomocą szczęk uzbrojonych w wiele dużych zębów. Natomiast jego przednie kończyny były małe i być może nie nadawały się do walki a już na pewno nie byly główną bronią. W ewolucji nadrodziny [[Tyrannosauroidea]] da się zauważyć tendencję do powiększania rozmiarów czaszki i jednoczesnej redukcji przednich kończyn. Największa czaszka gorgozaura ma 99 cm długości - niewiele mniej od czaszki masywniejszego daspletozaura. Była ona duża w stosunku do reszty ciała, lecz jej masę zmniejszały otwory - tzw. okna. Wspólną cechą ''[[Albertosaurus]]'' i ''Gorgosaurus'' jest budowa czaszki - obie są długie w stosunku do wysokości, w porównaniu do ''[[Daspletosaurus]]'' i innych tyranozaurydów. Koniec pyska był zaokrąglony, kości nosowe i ciemieniowe były zrośnięte około linii środkowej czaszki, jak u innych przedstawicieli [[Tyrannosauridae]]. Oczodół był raczej okrągły niż owalny. Gorgozaur posiadał także charakterystyczne guzy nad oczami. Zbudowane były one z kości łzowej, podobnie jak u albertozaura i daspletozaura. Gorgozaura odróżnia od tego pierwszego kształt kości dookoła puszki mózgowej. Zęby są typowe dla tyranozaurydów - występuje charakterystyczny heterodontyzm. Gorgozaur miał, tak jak inne tyranozaurydy, osiem zębów przedszczękowych (wyrastających z kości przedszczękowej, na samym przedzie czaszki). Są one mniejsze od pozostałych i są ciasno upakowane. W przekroju mają kształt litery "D". Wyjątkową cechą gorgozaura jest pierwszy ząb z kości szczękowej, ma bowiem ten sam kształt, co te znajdujące się na przedzie szczęk. Pozostałe zęby w przekroju są bardziej owalne w porównaniu do zębów innych tyranozaurów, u których mają one kształt bardziej sztyletowaty. ''Gorgosaurus'' miał od 26 do 30 zębów szczękowych (oraz 8 przedszczękowych) i 30 do 34 w żuchwie. Cecha ta zbliża go do ''Albertosaurus'' i ''Daspletosaurus''. ''[[Tarbosaurus]]'' i ''[[Tyrannosaurus]]'' mają nieco mniej zębów. Budową reszty ciała przypomina pozostałe tyranozaurydy. ''Gorgosaurus'' miał silną szyję wygiętą w charakterystyczny dla teropodów kształt litery "S". Przednie łapki są skarłowaciałe i mają tylko dwa funkcjonalne palce; znane są osobniki z trzema kośćmi nadgarstka. Kończyny tylne są dłuższe niż u innych dinozaurów mięsożernych i uzbrojone są w trzy pazury umieszczone z przodu. Natomiast pierwszy palec jest niewielki i umiejscowiony z tyłu stopy - nie stykał się on z podłożem podczas poruszania się zwierzęcia. Kość piszczelowa jest dłuższa od kości udowej, co pozwala przypuszczać, że gorgozaur mógł szybko biegać. Lecz u osobników większych proporcje obu kości są mniej więcej równe - sugeruje to utratę zdolności do szybkiego poruszania się wśród starszych i większych osobników. Ogon dinozaura pełnił funkcję przeciwwagi i umożliwiał sprawny bieg. Gorgozaur jest jednym z nielicznych dinozaurów, u których odnaleziono odciski skóry. Takie ślady naukowcy przypisują też innym kilku tyranozaurydom - ''Albertosaurus'', ''Daspletosaurus'', ''Tarbosaurus'' oraz ''Tyrannosaurus''. Odciski skóry gorgozaura nie zawierają łusek.<br />
<br />
[[Plik:Gorgosaurus_libratus_TMP_91.36.500_Currie_2003_APP.PNG|300px|thumb|right|Czaszka. Od góry: widok boczny, dolny, górny. Źródło: Currie, 2003.]]<br />
<br />
[[Plik:Gorgosaurus_Scott_Hartman.jpg|300px|thumb|right|Rekonstrukcja szkieletu (młody osobnik). Autor: Scott Hartman [http://www.skeletaldrawing.com/theropods].]]<br />
<br />
==Środowisko życia==<br />
''Gorgosaurus'' żył na bujno zarośniętych równinach zalewowych w zachodniej części Ameryki Północnej, która podzielona była wtedy morzem wewnętrznym na dwie części. Tyranozauryd ten żył w tej zachodniej części w kampanie, około 76 do 75 milionów lat temu. Zaczęły się wtedy wypiętrzać Góry Skaliste, od których płynęły wielkie rzeki w kierunku śródlądowego morza. Klimat był subtropikalny z występującą sezonowością. Zdarzały się czasem susze, które były przyczyną wysokiej śmiertelności wśród wielkich stad roślinożernych dinozaurów. Pozostały po nich całe stosy skamieniałości. Około 73 milionów lat temu morze rozdzielające obie części Ameryki Północnej zaczęło się powiększać i zalewać te tereny. Fauna i flora pochodząca ze środowiska gorgozaura była niezwykle bogata, jak na ekosystem znany jedynie z wykopalisk. Drzewa iglaste formowały sklepienie lasu, a inne rośliny rosnące w ich cieniu to paprotniki (w tym drzewiaste) i rośliny okrytonasienne. W formacji tej znaleziono wiele skamielin zwierzęcych. W rzekach i ich ujściach pływały liczne ryby np. niszczukokształtne, jesiotry, a nawet rekiny i płaszczki. W środowisku wodnym żyło także wiele żab, płazów ogoniastych, żółwi, krokodyli, jaszczurek i przypominających gawiale champsozaurów. Ponad nimi latały pterozaury i ptaki (np. ''Cimolopteryx'' sp.). Na lądzie żyły ssaki – wieloguzkowce, łożyskowce i torbacze, oraz jaszczurki - teidy, scynki, warany i padalce. Na wybrzeżach żyły nielotne ptaki z grupy Hesperornithes - ''Baptornis'' sp. Ale dominowały wielkie dinozaury. Wędrowały w ogromnych stadach [[Ceratopsidae|ceratopsydy]] takie jak ''[[Centrosaurus]]'', ''[[Chasmosaurus]]'' oraz [[Hadrosauridae|hadrozaurydy]], między innymi: ''[[Gryposaurus]]'', ''[[Lambeosaurus]]'' i ''[[Parasaurolophus]] walkeri''. Żyły tam także [[Ankylosauria|dinozaury pancerne]] – ''[[Euoplocephalus]]'', ''[[Edmontonia]]'' i ''[[Panoplosaurus]]'', a także mniejsze [[Pachycephalosauridae|pachycefalozaurydy]]: ''[[Hanssuesia]]'' i ''[[Stegoceras]]''. Fauna teropodów obejmuje [[Ornithomimidae|ornitomimidy]] - ''[[Ornithomimus]]'' i ''[[Struthiomimus]]'', [[Oviraptorosauria|owiraptory]] - ''[[Chirostenotes]]'' - oraz [[Deinonychosauria|deinonychozaury]]: ''[[Troodon]]'', ''[[Dromaeosaurus]]'' czy ''[[Saurornitholestes]] langstoni''. Znaleziono także szczątki [[Therizinosauridae|terizinozaurydów]], [[Ceratopsia|ceratopsa]] podobnego do ''[[Pachyrhinosaurus]]'' i niewielkiego [[Ornithopoda|ornitopoda]]. Nie natrafiono natomiast na pozostałości średniej wielkości drapieżników - ich niszę ekologiczną wypełniały zapewne młode dwóch rodzajów dużych mięsożerców: gorgozaura i daspletozaura.<br />
[[Plik:Gorgosaurus in Japan white background.jpg|300px|thumb|right|Czaszka. Rekonstrukcja szkieletu . Autor: Kabacchi. [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gorgosaurus_in_Japan_white_background.jpg].]]<br />
<br />
==Koegzystencja z ''Daspletosaurus''==<br />
W formacji Dinosaur Park ''Gorgosaurus'' żył razem z rzadszym tyranozaurynem - ''[[Daspletosaurus]]''. To jeden z nielicznych przykładów współwystępowania dwóch tyranozaurydów. Podobna sytuacja miała miejsce w Mongolii, gdzie ''[[Tarbosaurus]]'' żył obok mniejszego krewniaka - ''[[Alioramus]]''. Ponadto, także ''[[Tyrannosaurus]]'' być może egzystował razem z innym tyranozaurydem - ''[[Nanotyrannus]]''. W obu przypadkach mogły to być młode osobniki obu rodzajów. Jednak, jeżeli chodzi o gorgozaura i daspletozaura, sprawa wygląda inaczej - obaj mięsożercy są bardzo podobnej wielkości. W zapisie kopalnym mamy jeszcze sporo przykładów współwystępowania dużych drapieżnych dinozaurów. Na przykład we wczesnokredowej Afryce, gdzie razem żyły ''[[Kryptops]]'', ''[[Eocarcharia]]'' i ''[[Suchomimus]]''. W tym wypadku miały one z pewnością inne nisze pokarmowe - zuchomim był prawdopodobnie rybożerny, ale relacje między dwoma pozostałymi nie zostały jeszcze wyjaśnione, jednak inna budowa szczęk wskazuje raczej na inne nisze pokarmowe. Sytuacja z gorgozaurem i daspletozaurem przypomina bardziej późnojurajską Amerykę Północną, gdzie ''[[Allosaurus]]'' żył obok ''[[Torvosaurus]]'' i ''[[Saurophaganax]]''. Podobna sytuacja miała też miejsce w środkowojurajskiej Francji – żyły tam duże teropody ''[[Dubreuillosaurus]]'', ''[[Poekilopleuron]]'', ''[[Piveteausaurus]]'' oraz prawdopodobnie czwarta forma. W tych przypadkach mamy do czynienia z bardzo podobnymi do siebie drapieżnikami - pod względem budowy i wielkości. W dzisiejszych ekosystemach podobnej wielkości drapieżniki zajmują odrębne nisze ekologiczne dzięki innym zwyczajom i rozmieszczeniu. W roku [[1970]] [[Dale Russell]] zasugerował odrębność nisz pokarmowych obu rodzajów. Otóż według niego pospolitszy ''Gorgosaurus'' polował na hadrozaurydy, a masywniejszy i rzadszy ''[[Daspletosaurus]]'' na potencjalnie trudniejsze do upolowania ceratopsydy i dinozaury pancerne. Jednak w Montanie znaleziono daspletozaura (oznaczono go numerem OTM 200) ze szczątkami młodego hadrozauryda w okolicach żołądka. W przeciwieństwie do innych współczesnych im dinozaurów drapieżniki te nie preferowały niżej lub wyżej położonych terenów. Jednak wydaje się, że ''Gorgosaurus'' był częściej spotykany na obszarach północnych, np. w formacji Dinosaur Park w Kanadzie, a ''[[Daspletosaurus]]'' preferował obszary znajdujące się na południu. To samo da się zaobserwować u innych grup dinozaurów. Jedna z podrodzin ceratopsów - [[Chasmosaurinae]] i płaskogłowe dinozaury kaczodziobe ([[Saurolophinae]]) są częściej spotykane na południu. Druga grupa ceratopsów - [[Centrosaurinae|centrozauryny]] i grzebieniaste dinozaury kaczodziobe ([[Lambeosaurinae]]) preferowały północne obszary. [[Thomas Holtz|Holtz]] wyciągnął z tego wniosek, że tyrannozauryny (''[[Daspletosaurus]]'' i ''[[Tyrannosaurus]]''), chasmozauryny i hadrozauryny były ściślej powiązane ze sobą więzami pokarmowymi. Potwierdzają to znaleziska z późniejszego okresu - w późnym mastychcie tyranozauryny (''[[Tyrannosaurus]]''), chasmozauryny (''[[Triceratops]]'') i hadrozauryny (''[[Edmontosaurus]]'') są szeroko rozpowszechnione, a centrozauryny, albertozauryny nie są już spotykane, natomiast lambeozauryny, o ile jeszcze tam żyły, są bardzo rzadkie.<br />
[[Plik:Dr. Bob Bakker with Dino.jpg|300px|thumb|right|Słynny paleontolog Robert Bakker przy szkielecie gorgozaura. Autor zdjęcia: Ed Shippul [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dr._Bob_Bakker_with_Dino.jpg].]]<br />
<br />
==''Gorgosaurus'' = ''Albertosaurus''?==<br />
''Gorgosaurus/Albertosaurus libratus'' i ''[[Albertosaurus]] sacrophagus'' to z pewnością odrębne gatunki. Oba zwierzęta są taksonami siostrzanymi - łączy je wiele synapomorfii w budowie czaszki. Podobieństwa anatomiczne skłaniają niektórych badaczy do uznania gorgozaura za młodszy synonim albertozaura. W roku [[1922]] [[William Matthew]] i [[Barnum Brown]] uznali je za odrębne rodzaje. W roku [[1970]] [[Dale Russell]] zsynomizował oba taksony. [[Philip Currie]] uważa je za odrębne, zauważa on, że różnice anatomiczne obu rodzajów są tak liczne jak między ''[[Daspletosaurus]]'' a ''[[Tyrannosaurus]]'', które uważa się bez wątpienia za odrębne gatunki. <br />
[[Plik:Gorgosaurus by johnson mortimer-da6hf6p.jpg|300px|thumb|right|Rekonstrukcja opierzonego gorgozaura. Autor: Johnson Mortimer. [http://johnson-mortimer.deviantart.com/art/Gorgosaurus-615552289].]]<br />
<br />
W 2017 r. Dalman i Lucas opisali doskonale zachowaną kość zębową ''Gorgosaurus libratus''. Na tej podstawie wyliczyli cztery różnice w budowie żuchwy między gorgozaurem i albertozaurem. Zdaniem autorów ich analiza wspiera pogląd o odrębności obu rodzajów. <br />
<br />
==Historia odkryć==<br />
Typowy gatunek (i jedyny ważny) - ''Gorgosaurus libratus'' został po raz pierwszy opisany przez Lawrence'a Lambe w roku [[1914]]. [[Holotyp]] (CNM 2120) to prawie kompletny szkielet mierzący 8,25 m długości wraz z czaszką, odkryty w [[1913]] roku przez Charlesa M. Sternberga w formacji Dinosaur Park w Kanadzie. Był to pierwszy tyranozauryd ze znalezioną dłonią, którą zaadaptowano później także do gatunku ''[[Tyrannosaurus]] rex''. Mniej więcej tym samym czasie odnaleziono cztery kolejne czaszki ''G. libratus'', trzy z nich razem ze szkieletem. Zostały opisane przez Matthewa i Browna w [[1923]] roku. Obaj opisali też piąty szkielet ''Gorgosaurus'' (AMNH 5664), znaleziony i sprzedany do ich muzeum przez Sternberga w [[1917]] roku. Był on mniejszy od innych osobników, miał niższą i delikatniejszą czaszkę i dłuższe proporcjonalnie nogi. Posiadał on także niezrośnięte szwy między kośćmi, a są to cechy typowe dla młodych zwierząt, lecz mimo tego paleontolodzy nadali szczątkom nową nazwę gatunkową - ''G. sternbergi''. Obecnie uważa się go za młodego ''G. libratus''. Później znaleziono jeszcze wiele innych osobników. W roku [[1856]] [[Joseph Leidy]] opisał dwa przedszczękowe zęby pochodzące od tyranozauryda, znalezione w Montanie. Ponieważ były wielkie i nieznany był ich właściciel, nadał im nazwę ''[[Deinodon]]'' ("straszny ząb"). Matthew i Brown w roku [[1922]] uznali, że są one nieodróżnialne od tych znanych z rodzaju ''Gorgosaurus'', lecz z powodu braku szkieletu deinodona, nie zsynomizowali tych dwóch [[rodzaj]]ów. Pomimo że zęby te są bardzo podobne do zębów gorgozaura, to nie ustalono, czy rzeczywiście do niego należały. Generalnie zęby tyranozaurydów są bowiem bardzo podobne do siebie i nie da się ustalić z pewnością, że należały do konkretnego rodzaju. Dzisiaj deinodont uważany jest za rodzaj nieważny - ''[[nomen dubium]]''. Największym znalezionym gorgozaurem jest okaz oznaczony numerem katalogowym RTMP 94.12.602 - mierzył on 10 m długości. Szkielet pochodzi od zwierzęcia, które w chwili śmierci miało 18 lat i zawiera czaszkę, strzemiączko, obojczyk i kość udową. Szkielet jednego z okazów z Montany (TCMI 2001.89.1) zawiera wiele patologii, takich jak: zagojona rana na nodze i żebru, pęknięcia kręgów, infekcja żuchwy i stałe ubytki w uzębieniu, a także, co nie jest pewne, guz mózgu. Nie wiadomo jednak, czy gorgozaury odnalezione w Montanie należą do typowego gatunku ''G. libratus'', czy to może nowy gatunek gorgozaura.<br />
[[Plik:Gorgosaurus libratus by raph04art-danyd21.jpg|300px|thumb|right|Para gorgozaurów śledząca stado dinozaurów rogatych. Autor: Raph04art.. [http://raph04art.deviantart.com/art/Gorgosaurus-Libratus-644896153 ].]]<br />
<br />
==Gatunki przeniesione do innych rodzajów==<br />
Wiele skamielin zostało nieprawidłowo zaliczonych do rodzaju ''Gorgosaurus'' w ciągu dwudziestego wieku. Kompletna czaszka młodego tyranozauryda (CMNH 7541), znaleziona w formacji [[Formacja Hell Creek|Hell Creek]] (Montana - [[USA]]), została nazwana ''G. lancensis'' przez Charles'a Whitney'a Gilmore'a w [[1946]]. Została ona przemianowana później na ''[[Nanotyrannus]] lancensis'' przez Boba Bakkera i innych w [[1988]]. Dzisiaj czaszka ta uważana jest przez wielu za pochodzącą od młodego osobnika ''[[Tyrannosaurus]] rex'' i co za tym idzie również za młodszy synonim tyranozaura. [[Evgeny Maleev]] nadał nazwy ''Gorgosaurus lancinator'' i ''Gorgosaurus novojilovi'' dwóm tyranozaurydowym szczątkom pochodzących od małych osobników (PIN 553-1 i PIN 552-2). Pochodzą one z formacji Nemegt z Mongolii i zostały znalezione w [[1955]] roku. Mniejszego z nich [[Kenneth Carpenter]] przemianował na ''[[Maleevosaurus]] novojilovi'' w [[1992]] roku. Oba uważane są za młode osobniki ''[[Tarbosaurus]] bataar''. Podsumowując, obecnie znany jest jeden gatunek gorgozaura - ''G. libratus''. Kilka szkieletów z formacji Judith River z Montany prawdopodobnie także należy do rodzaju ''Gorgosaurus'', lecz nie jest pewne czy nie powinny należeć do nowego gatunku gorgozaura.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Gorgosaurus''<br />
| {{Kpt|[[Lawrence Lambe|Lambe]]}}, [[1914]]<br />
|-<br />
! ''G. libratus''<br />
| {{Kpt|Lambe}}, 1914<br />
|-<br />
| =''[[Deinodon]] libratus''<br />
| ({{Kpt|Lambe}}, 1914) {{Kpt|[[William Matthew|Matthew]]}} i {{Kpt|[[Barnum Brown|Brown]]}}, [[1922]]<br />
|-<br />
| =''Gorgosaurus'' "sternbergi"<br />
| {{Kpt|Matthew}} i {{Kpt|Brown}}, 1922<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| =''Gorgosaurus sternbergi''<br />
| {{Kpt|Matthew}} i {{Kpt|Brown}}, 1923<br />
|-<br />
| =''[[Deinodon]] sternbergi''<br />
| ({{Kpt|Matthew}} i {{Kpt|Brown}}, 1923) {{Kpt|Kuhn}}, 1965<br />
|-<br />
| =''[[Albertosaurus]] libratus''<br />
| ({{Kpt|Lambe}}, 1914) {{Kpt|[[Dale Russell|Russell]]}}, [[1970]]<br />
|-<br />
| =''[[Albertosaurus]] sternbergi''<br />
| ({{Kpt|Matthew}} i {{Kpt|Brown}}, 1923) {{Kpt|Russell}}, [[1970]]<br />
|-<br />
| ''G. lancensis''<br />
| {{Kpt|[[Charles Gilmore|Gilmore]]}}, [[1946]]<br />
| = ''[[Nanotyrannus]] lancensis''<br />
|- <br />
| ''G. lancinator''<br />
| {{Kpt|[[Evgeny Maleev|Maleev]]}}, [[1955]]<br />
| = ''[[Tarbosaurus]] bataar''<br />
|-<br />
| ''G. novojilovi''<br />
| {{Kpt|Maleev}}, 1955<br />
| = ''[[Tarbosaurus]] bataar''<br />
|}<br />
<br />
==Wybrana bibliografia==<br />
<small><br />
Currie, Philip J. (2003). "Cranial anatomy of tyrannosaurids from the Late Cretaceous of Alberta". Acta Palaeontologica Polonica 48 (2): 191-226.<br />
<br />
Currie, Philip J.; Hurum, Jørn H; & Sabath, Karol. (2003). "Skull structure and evolution in tyrannosaurid phylogeny". Acta Palaeontologica Polonica 48 (2): 227-234.<br />
<br />
Dalman, S.G., Lucas, S.G. (2017). "On the dentary in the Fukui Prefectural Dinosaur Museum of ''Gorgosaurus libratus'' (Theropoda: Tyrannosauridae) from the Dinosaur Park Formation (Upper Cretaceous) of Alberta, Canada". Memoir of the Fukui Prefectural Dinosaur Museum 16: 17-27 [https://www.dinosaur.pref.fukui.jp/archive/memoir/memoir016-017.pdf].<br />
<br />
http://en.wikipedia.org/wiki/Gorgosaurus<br />
<br />
http://dml.cmnh.org/2007Apr/msg00238.html<br />
<br />
http://dml.cmnh.org/2008Mar/msg00195.html<br />
<br />
http://home.comcast.net/~eoraptor/Tyrannosauroidea.html<br />
<br />
http://theropoda.blogspot.com/2008/07/il-triumvirato-gondwaniano-e-la.html<br />
<br />
http://www.dinozaury.com/forum/viewtopic.php?p=3633&highlight=#3633<br />
<br />
<References/></small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Tetanurae]]<br />
[[Kategoria:Coelurosauria]]<br />
[[Kategoria:Tyrannosauroidea]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Północna]]<br />
[[Kategoria:Kanada]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Kampan]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Chakisaurus&diff=32190
Chakisaurus
2024-03-24T21:24:46Z
<p>Taurovenator: /* Materiał kopalny i lokalizacja */</p>
<hr />
<div>{{DISPLAYTITLE:''Chakisaurus''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Michał Siedlecki]]<br />
|Korekta = <br />
|nazwa = ''Chakisaurus'' (czakizaur)<br />
|długość = <br />
|wysokość = <br />
|masa = <br />
|dieta = roślinożerny<br />
|miejsce = [[Argentyna]] - Neuquén<br />
<small>([[formacja]] [[Huincul]])</small><br />
|czas = {{Występowanie|97|93}}<br />
ok.97-93 [[Ma]]<br><br />
<small>[[późna kreda]] (środkowy [[cenoman]] - wczesny [[turon]])</small><br />
|systematyka = <br />
[[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Ornithischia]]<br />
<br />
[[Ornithopoda]]<br />
<br />
[[Iguanodontia]]<br />
<br />
[[Elasmaria]]<br />
|grafika = Chakisaurus.png<br />
|podpis = Rekonstrukcja. Autor: UnexpectedDinoLesson [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Chakisaurus.png]<br />
|PorównanieGrupa = <br />
|PorównanieDługość = <br />
|mapa = <br />
<display_points type="terrain" zoom=5><br />
39°23'52.37'' S, 68°37'4.30'' W~miejsce znalezienia szczątków czakizaura<small>.<br />
</display_points><br />
}}<br />
==Wstęp==<br />
''Chakisaurus'' to rodzaj [[Ornithopoda|ornitopoda]] z grupy [[Elasmaria]] żyjący na terenie dzisiejszej Argentyny na początku epoki późnej kredy.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa rodzajowa oznacza "jaszczur gwanako" (połączenie greckiego ''saurus'' (jaszczur) i tehuelczeńskiego ''chaki'' (stare gwanako)). Epitet gatunkowy z języka Mapucze oznacza "zwinny".<br />
<br />
==Materiał kopalny i lokalizacja==<br />
[[Holotyp]] (MPCA Pv 816) to niekompletny szkielet pozaczaszkowy obejmujący tylne części łuków kręgowych 12. i 13. kręgu grzbietowego, prawy wyrostek boczny z tylnej części kręgu grzbietowego (znajdującego się przed 12.), izolowany trzon kręgu grzbietowego, częściową kość krzyżową (obejmującą niekompletny trzon 5., niekompletne powierzchnie brzuszne kręgów 4. i 5. oraz prawie kompletny 6. kręg krzyżowy), 3 przednie (prawdopodobnie od 4. do 6.) kręgi ogonowe, 4 przednie kręgi ogonowe (znajdujące się po 6.), 5 tylnych kręgów ogonowych, bliższą część szewronu, krętarz główny lewej k. udowej, niekompletny tylny koniec prawej k. piszczelowej, przedni i tylny koniec lewej k. strzałkowej,, prawą k. piętowę, i 2 paliczki (nie będące paliczkami pazurów) palca stopy IV. Nie jest znany jego dokładny wiek, ale wydaje się dojrzalszy od pozostałych okazów.<br />
<br />
[[Paratyp|Paratypy]] to 3 okazy: MPCA Pv 882 - 5 trzonów przednich kręgów grzbietowych, kompletna lewa k. ramieniowa i oba tylne końce k. udowych. Ze względu na brak zrośnięcia się łuków nerwowych wspomnianych kręgów oraz na chropowatą powierzchnię k. ramieniowej wydaje się, że należał do osobnika młodocianego, MPCA Pv 823 - kolejny osobnik młodociany znany z bliższej części prawej k. łokciowej oraz MPCA Pv 814 - 8 trzonów kręgów grzbietowych, 2 bliższe końce żeber, 2 bliższe końce szewronów, dalsza część prawej k. promieniowej, paliczek palca stopy IV-3 lub IV-4 oraz paliczek pazura stopy IV lub II.<br />
<br />
Materiał przypisany to MPCN Pv 846 - prawdopodobnie czwarty kręg szyjny.<br />
<br />
Wszystkie okazy znaleziono na tym samym stanowisku Rezerwat Przyrodniczy Pueblo Blanco w pokładach [[cenoman|cenomańsko]]-[[turon|turońskiej]] [[formacja|formacji]] [[Huincul]]. Okaz typowy był oddalony od pozostałych szczątków o ok. 0,5 km, a pozostałe okazy zostały znalezione w tym samym miejscu pomieszane ze sobą.<br />
<br />
==Budowa i paleobiologia==<br />
Czakizaur był stosunkowo podobny do mniejszych przedstawicieli [[klad|kladu]] Elasmaria, takich jak [[Notohypsilophodon|notohypsilofodon]], czy [[Anabisetia|anabisetia]] (dzielił z nią podobne proporcje ciała i rozmiar). Budowa jego kręgów ogonowych wskazuje, że koniec jego ogona był zagięty w dół. Cecha ta była znana do tej pory tylko u [[Titanosauria|tytanozaurów]], m.in. tych które współżyły z czakizaurem np: [[Chucarosaurus|czukarozaur]] lub [[Argentinosaurus|argentynozaur]]. Ponadto, budowa ogona tego ornitopoda podobna do tej obecnej u [[Coelurosauria|celurozaurów]] wskazuje, że czakizaur potrafił szybko biegać, m.in. w celu ucieczki przed drapieżnikami pokroju [[Overoraptor|oweroraptora]] lub [[Aoniraptor|aoniraptora]]. <br />
<br />
==Paleoekologia==<br />
Szczątki czakizaura zostały znalezione razem z innymi dinozaurami, sfenodontami, nieokreślonymi łuskonośnymi, żółwiami z rodziny Chelidae oraz krokodylami z kladu Eusuchia. Po więcej informacji zob. [[Meraxes#Paleoekologia]].<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
| {{V|''Chakisaurus''}}<br />
| {{Kpt|Alvarez-Nogueira, Rozadilla, Agnolín, Garcia Marsà, Motta}} i {{Kpt|[[Novas]]}}, [[2024]]<br />
|-<br />
| {{V|''C. nekul''}}<br />
| {{Kpt|Alvarez-Nogueira, Rozadilla, Agnolín, Garcia Marsà, Motta}} i {{Kpt|Novas}}, 2024<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Alvarez-Nogueira, R.; Rozadilla, S.; Agnolín, F.L.; Garcia Marsà, J.A.; Motta, M.J.; Novas, F.E. (2024). "A new ornithopod from the Upper Cretaceous (Huincul Formation) of Northwestern Patagonia, Argentina. Implications on elasmarian postcranial anatomy". Cretaceous Research (In press): 105874. [https://doi.org/10.1016%2Fj.cretres.2024.105874]<br />
<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Ornithischia]]<br />
[[Kategoria:Ornithopoda]]<br />
[[Kategoria:Iguanodontia]]<br />
[[Kategoria:Iguanodontia bazalne]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Południowa]]<br />
[[Kategoria:Argentyna]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Cenoman]]<br />
[[Kategoria:Turon]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Cetiosaurus&diff=32189
Cetiosaurus
2024-03-24T21:20:04Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Cetiosaurus''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Marcin Szermański]]<br />
[[Tomasz Sokołowski]]<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
<br />
[[Łukasz Czepiński]]<br />
<br />
[[Krzysztof Lichota]]<br />
<br />
[[Jakub Starzyński]]<br />
<br />
[[Tomasz Skawiński]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Cetiosaurus'' (cetiozaur)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 16 m*<br />
<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| 11 t*<br />
<br />
|-<br />
! '''[[:Kategoria:Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Wielka Brytania]] - hrabstwo Oksford<br />
<br />
<small>(formacja [[Forest Marble]])</small>, <br />
<br />
i być może [[Rutland]], <br />
<br />
<small>kamieniołom Great Casterton (formacja [[Rutland]])*</small><br />
|-<br />
! '''[[:Kategoria:Stratygrafia|Czas występowania]]'''<br />
| 168,7-164,7 [[Ma]]*<br />
<br />
<small>środkowa [[jura]] (późny [[bajos]] – późny [[baton]])*</small><br />
<br />
<small>* Dotyczy jedynie ''C. oxoniensis''</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Sauropodomorpha]]<br />
<br />
[[Sauropoda]]<br />
<br />
[[Eusauropoda]]<br />
<br />
[[Cetiosauridae]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Cetiosaurus_oxoniensis_skeletal.png|400px|]]<br />
<small>Rekonstrukcja ''C. oxoniensis''. Autor: Jaime A. Headden [http://qilong.wordpress.com/2013/10/07/im-just-gonna-leave-these-here/#more-3279].</small><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Cetiosaurus'' to [[rodzaj]] prymitywnego zauropoda żyjącego we wczesnej i środkowej jurze na terenie Wielkiej Brytanii. Niektóre szkielety z Maroka również nazwano cetiozaurami, ale zapewne to zupełnie inne zwierzęta. Ze względu na zawiłą systematykę jego licznych gatunków, jest często nazywany "[[takson worek|taksonem-workiem]]", tak jak inne europejskie dinozaury opisane w XIX wieku: ''[[Iguanodon]]'' i ''[[Megalosaurus]]''.<br />
<br />
==Historia odkryć i nazewnictwa==<br />
Pierwsze szczątki zostały odnalezione w [[1825]] roku przez Johna Kingdona, lecz nie wiadomo ile szkieletów zostało przez niego odkrytych. Na podstawie tych szczątków Sir [[Richard Owen]] – twórca nazwy [[Dinosauria]] – opublikował po raz pierwszy nazwę ''Cetiosaurus'' w [[1841]] roku, lecz bez podania drugiego (gatunkowego) członu. Na pierwsze gatunki kazał czekać jeden rok: w [[1842]] roku wydał dwie prace o cetiozaurze. Pierwsza z nich dotyczyła trzech gatunków (wszystkie ''[[nomen nudum|nomina nuda]]''), a druga czterech, w tym ówczesnego gatunku typowego ''C. medius'' (wszystkie ''[[nomen dubium|nomina dubia]]''). Większość pozostałych gatunków została również opisana jeszcze w XIX wieku ([[Paul Upchurch|Upchurch]] i in., [[2009]]). Wydaje się, że wraz z rozwojem paleontologii i większej wiedzy późniejszych (XX-wiecznych) naukowców malał trend klasyfikowania pojedynczych kości do "[[takson]]ów-worków", a więc i do cetiozaura.<br />
<br />
==Taksonomia==<br />
Taksonomia cetiozaura jest bardzo zagmatwana – nie było nawet do końca jasne, który gatunek jest gatunkiem typowym; większość autorów uznawała, że ''C. medius'', choć niektórzy – że ''C. brevis'', a jeszcze inni – że rodzaj w ogóle nie ma gatunku typowego (ICZN, 2014). Na chwilę obecną dwa gatunki cetiozaura są uznawane za młodsze [[synonim]]y innych zauropodów, natomiast kolejne dwa są prawdopodobnie przedstawicielami nie [[Cetiosauridae]], a [[Diplodocidae]] i [[Brachiosauridae]], lecz są nazywane "cetiozaurami".<br />
<br />
Upchurch ze swoimi współpracownikami – Martinem i [[Mike Taylor|Taylorem]] ([[2009]]) – zaproponowali program "ratunku" cetiozaura. Stwierdzili, że inny [[gatunek]] (''C. oxoniensis'') może być uznany za nowy [[gatunek typowy]]. Jego materiał kopalny jest diagnostyczny, choć wcześniej sugerowano możliwość jego [[takson]]omiczną odmienność na poziomie [[rodzaj]]owym (Upchurch i Martin, [[2002]]). Po zaakceptowaniu ich apelu przez [[ICZN]] (2014), to ''Cetiosaurus oxoniensis'' ma status ''[[nomen conservandum]]'' (zachowana nazwa) z historycznych powodów (pierwszy nazwany zauropod w dziejach). Jak się jednak okazuje, cetiozaur nie jest tak naprawdę pierwszym nazwanym zauropodem - wcześniej nazwano "[[Rutellum]]" (choć ta nazwa z punktu widzenia nomenklatury zoologicznej nie istnieje) i ''[[Cardiodon]]'' (Delair i Sarjeant, [[2002]]; Taylor, [[2010]]).<br />
<br />
==Gatunki cetiozaura==<br />
===Gatunki ważne===<br />
====''C. oxoniensis''====<br />
Lokalizacja: [[Wielka Brytania]] (hrabstwo Oksford – formacja [[Forest Marble]]; Rutland, kamieniołom Great Casterton; formacja [[Rutland]]).<br />
<br />
Czas: środkowa [[jura]] (późny [[bajos]] – późny [[baton]]; 168,7-164,7 Ma)<br />
<br />
Materiał kopalny:<br />
<br />
[[Lektotyp]]: częściowy szkielet dużego osobnika (OUMNH J13605-12613, J13615,-13616, J13619-13688, J13899).<br />
<br />
Paralektotypy: pozostałości średniej wielkości osobnika zawierający kawałek płyty (?) mostowej, lewą k. ramienną i udową (OUMNH J13614) i pozostałości małego osobnika reprezentowanego przez łopatkę, k. udową, piszczelową i strzałkową (OUMNH J13617-8, J13780-1).<br />
<br />
Przypisany materiał: częściowy szkielet średniej wielkości osobnika (LCM G468.1968) z formacji Rutland (bajos)<br />
<br />
Od 2014 roku [[gatunek typowy]] rodzaju. Międzynarodowa Komisja Nomenklatury Zoologicznej przychyliła się do wniosku Upchurcha i in. ([[2009]]), którzy zaproponowali, by uznać ten [[gatunek]] jako ''[[nomen conservandum]]'', a więc nawet w przypadku unieważnienia gatunku typowego ''C. medius'' zachować ważność całego [[takson]]u jako [[rodzaj]]u. Wynika to z tego, że cetiozaur był (w powszechnej opinii) pierwszym nazwanym zauropodem i szkoda byłoby skreślać z kart nauki ten kawałek historii paleontologii i dinozaurologii.<br />
<br />
===Gatunki nieważne===<br />
====''C. medius''====<br />
Lokalizacja: [[Wielka Brytania]] (hrabstwo Oksford)<br />
<br />
Czas: ?<br />
<br />
Materiał kopalny: trzony jedenastu kręgów ogonowych, żebra, kość śródręcza, pazur tylnej kończyny i niekompletny trzon kręgu grzbietowego.<br />
<br />
[[Gatunek]] przeważnie uznawany za pierwszy gatunek typowy cetiozaura (choć nie jest to całkowicie jasne, niektórzy uznawali za gatunek typowy ''C. brevis''), opisany przez Owena w [[1842]] roku. Co ciekawe, nie był on zamieszczony w pierwszej publikacji na temat cetiozaura – nieco wcześniej w tym samym roku Sir [[Richard Owen]] wydał publikację dotyczącą gatunków: "C. epioolithicus", "C. giganteus" i "C. hypoolithicus". Zrobił to jednak na tyle nieudolnie, że wszystkie trzy są traktowane jako ''[[nomen nudum|nomina nuda]]''. Niestety, ''C. medius'' z naukowego punktu widzenia jest ''[[nomen dubium]]'', ponieważ jego materiał kopalny nie jest diagnostyczny, co – gdy był on jeszcze gatunkiem typowym – wpływało na ważność całego rodzaju ''Cetiosaurus'' (Upchurch i Martin] [[2002]]).<br />
<br />
===="C. epioolithicus"====<br />
Lokalizacja: [[Wielka Brytania]] (hrabstwo West York)<br />
<br />
Czas: nieznany (prawdopodobnie [[jura]])<br />
<br />
Materiał kopalny: nieznana liczba kręgów i elementów śródstopia<br />
<br />
[[Gatunek]] ten został opublikowany w pierwszym raporcie Owena dotyczącym cetiozaura. Ponieważ nie został właściwie opisany (brak diagnozy, ilustracji szczątków) nie spełnia wymogów formalnego zapisu [[ICZN]], a więc ma status ''[[nomen nudum]]''.<br />
<br />
===="C. giganteus"====<br />
Lokalizacja: [[Wielka Brytania]] (hrabstwo Oksford)<br />
<br />
Czas: nieznany (prawdopodobnie [[jura]])<br />
<br />
Materiał kopalny: lewa kość udowa<br />
<br />
[[Gatunek]] ten (tak jak wcześniejszy) został opublikowany w pierwszym raporcie Owena dotyczącym cetiozaura z [[1842]] roku. Publikacja nastąpiła dopiero w [[1870]] i [[1871]] roku (odpowiednio Phillips i Huxley). Niestety opis cechuje kilka istotnych faktów, jak brak ilustracji kości. Dlatego ma także status ''[[nomen nudum]]''. Epitet gatunkowy "giganteus" sugeruje, że być może jego skamieniała kość udowa była bardzo dużych (w porównaniu do innych gatunków cetiozaura) rozmiarów.<br />
<br />
===="C. hypoolithicus"====<br />
Lokalizacja: [[Wielka Brytania]] (hrabstwo Oksford)<br />
<br />
Czas: nieznany (prawdopodobnie [[jura]])<br />
<br />
Materiał kopalny: nieznana liczba kręgów i elementów kończyn<br />
<br />
Kolejny [[gatunek]] nazwany przez Owena ([[1842]]), który ze względu na niewłaściwe podejście do zapisu od strony formalnej jest traktowany jako ''[[nomen nudum]]'' (a więc jego nazwa jest nieoficjalna).<br />
<br />
====''C. brachyurus''====<br />
Lokalizacja: [[Wielka Brytania]] (Kent)<br />
<br />
Czas: ?[[jura]]<br />
<br />
Materiał kopalny: pojedynczy trzon kręgu grzbietowego i ogonowego<br />
<br />
Gatunek opisany w tym samym opracowaniu co pierwszy gatunek typowy – ''C. medius'' – oraz dwa inne: ''C. brevis'' i ''C. longus'' przez Owena w [[1842]] roku. Wg Upchurcha i Martina ([[2002]]) jest ''[[nomen dubium]]'' ze względu na materiał kopalny, którego nie cechują cechy diagnostyczne. Melville ([[1849]]) i Steel ([[1970]]) stwierdzili, że jego skromny materiał kopalny nie reprezentuje cetiozaura (ani żadnego innego zauropoda), a ornitopoda - ''[[Iguanodon]]''. Dlatego też Upchurch i Martin [[2003]] uznali go za [[młodszy synonim]] jednego z gatunków iguanodonta. Obecnie znany jako ''[[Mantellisaurus]]''.<br />
<br />
====''C. brevis''====<br />
Lokalizacja: [[Wielka Brytania]] (Sussex)<br />
<br />
Czas: [[barrem]] - [[walanżyn]]<br />
<br />
Materiał kopalny: kilka(naście?) kręgów ogonowych (BMNH R10390?) oraz osobniki BMNH R2133, R2115, R2544–2550.<br />
<br />
Gatunek ten prawdopodobnie nie ma nic wspólnego z [[Cetiosauridae]], gdyż powinien być zaliczany do [[Titanosauriformes]] (Upchurch i Martin, [[2002]]). Wg Upchurcha i in. ([[2004]]) jest ''[[nomen dubium]]''.<br />
<br />
===="C." ''longus''====<br />
Lokalizacja: [[Wielka Brytania]] (hrabstwo Oksford)<br />
<br />
Czas: [[kimeryd]]<br />
<br />
Materiał kopalny: pojedynczy trzon kręgu grzbietowego i trzy trzony kręgów ogonowych <br />
<br />
Kolejny [[gatunek]], który wg Upchurcha i Martina ([[2002]]) i Upchurcha i in. ([[2004]]) jest ''[[nomen dubium]]'', ze względu na materiał kopalny, którego nie cechują cechy diagnostyczne. Epitet gatunkowy ''longus'' być może sugeruje domniemane duże rozmiary (długość) tego zauropoda tak, jak ma to miejsce w przypadku słynnego ''[[Diplodocus]] longus''.<br />
<br />
====''C. rugulosus''====<br />
[[Gatunek]] ten to młodszy [[synonim]] innego zauropoda opisanego przez Owena – ''[[Cardiodon]] rugulosus''. Jest to tzw. "[[takson]] zębowy". Być może należy do [[Turiasauria]] lub [[Cetiosauridae]].<br />
<br />
====''C. conybearei''====<br />
[[Gatunek]] ten jest młodszym [[synonim]]em innego europejskiego zauropoda, mianowicie ''[[Pelorosaurus]] conybearei''. <br />
<br />
===="''C''". ''glymptonensis''====<br />
Lokalizacja: [[Wielka Brytania]] (hrabstwo Oksford); formacja [[Forest Marble]]<br />
<br />
Czas: późny [[baton]] (165,6 - 164,7 Ma)<br />
<br />
Materiał kopalny: 9 środkowo-dystalnych trzonów kręgów ogonowych<br />
<br />
Wg Upchurcha i in. ([[2004]]) jest to nienazwany diplodokid ([[Diplodocidae]]). Jest być może potencjalnym [[bazalny]]m przedstawicielem tej grupy (Upchurch i Martin, [[2002]]).<br />
<br />
===="''C''". ''humerocristatus''====<br />
[[Paul Barrett|Barrett]] i in. ([[2010]]) przenieśli formalnie ten [[gatunek]] do nowo utworzonego przez siebie [[rodzaj]]u ''[[Duriatitan]]''. Już wcześniej (Upchurch i Martin, [[2002]]; Upchurch i in., [[2004]]) sugerowane było jego należenie nie do [[Cetiosauridae]], a do [[Titanosauriformes]], a być może nawet do [[Brachiosauridae]]. Ostatecznie (Barrett i in., [[2010]]) został uznany za tytanozauriforma.<br />
<br />
====''C. rigauxi''====<br />
Lokalizacja: [[Francja]]<br />
<br />
Czas: [[tyton]]<br />
<br />
Materiał kopalny: [[holotyp]] MHNB 233 to zespół kręgów.<br />
<br />
W przeciwieństwie do większości cetiozaurów i "cetiozaurów" szczątki tego gatunku zostały odnalezione nie w Anglii, a we Francji. Wiek pokładów w których zostały one odnalezione datuje się na [[tyton]]. <br />
<br />
====''C. philippsii''====<br />
Lokalizacja: ?[[Francja]]<br />
<br />
Czas: [[jura]]<br />
<br />
Materiał kopalny: ?<br />
<br />
Kolejny [[gatunek]] (po ''C. rigauxi''), którego opisu autorem jest [[Henri Sauvage]] - prawdopodobnie więc jego skamieniałości pochodzą z terenów Francji. Epitet gatunkowy ''philippsii'' honoruje niejakiego Philippsa - być może nawet autora opisu wcześniejszych gatunków cetiozaura: "''C''". ''glymptonensis'' i ''C. oxoniensis'' (oba [[1871]]).<br />
<br />
====''C. leedsi''====<br />
Lokalizacja: [[Wielka Brytania]] (Wyspa Wight – formacja [[Wessex]]) / [[Wielka Brytania]] (hrabstwo Cambridge – Lower Oxford Clay)**<br />
<br />
Czas: [[barrem]] (130-125 Ma)* / [[kelowej]] (164,7-161,2 Ma)**<br />
<br />
Materiał kopalny: prawie połowa szkieletu pojedynczego osobnika<br />
<br />
<small><br />
- * wg [[William Blows|Blowsa]], [[1995]]<br />
<br />
- ** wg [[Paul Upchurch|Upchurcha]] i in., [[2004]]</small><br />
<br />
Ciekawa jest geneza nazewnictwa tego gatunku: pierwotnie był on opisany jako kolejny [[gatunek]] ''[[Ornithopsis]]'' ([[John Hulke|Hulke]], [[1887]]). Woodward ([[1905]]) przemianował go do ''Cetiosaurus''. Następnie, dwie dekady później, [[Friedrich von Huene|von Huene]] ([[1927]]) zaliczył go jako kolejny [[gatunek]] ''[[Cetiosauriscus]]''. Obecnie jednak jako ważną nazwę traktuje się pierwotną – ''[[Ornithopsis]] leedsi''. Wg [[William Blows|Blowsa]] ([[1995]]) jest to ważny [[gatunek]], lecz być może nawet nie ornitopsa, a nowego [[rodzaj]]u w obrębie [[Brachiosauridae]]; z kolei wg Upchurcha i Martina ([[2002]]) jest ''[[nomen dubium]]'', ze względu na materiał kopalny, którego nie cechują cechy diagnostyczne. Natomiast Upchurch i in. ([[2004]]) uznają go za [[młodszy synonim]] ''[[Cetiosauriscus]] stewarti''.<br />
<br />
====''C. greppini''====<br />
[[Gatunek]] ten to [[synonim]] ''[[Ornithopshis]] greppini''. Później został przeklasyfikowany na ''[[Cetiosauriscus]] greppini'', a w 2020 r. utworzono dla niego osobny rodzaj ''[[Amanzia]]''. Znany jest z co najmniej czterech szkieletów pozaczaszkowych z późnej jury.<br />
<br />
====''C. mogrebiensis''====<br />
Lokalizacja: ?<br />
<br />
Czas: ?<br />
<br />
Materiał kopalny: liczne fragmenty z kilku(nastu?) osobników<br />
<br />
[[Gatunek]] ten – mimo pokaźnego materiału kopalnego (jak na cetiozaura) – też nie posiada cech diagnostycznych, przez co został uznany przez Upchurcha i in. ([[2004]]) za ''[[nomen dubium]]''. Jako jeden z nielicznych gatunków cetiozaura został opisany nie w XIX, a w XX wieku przez [[Albert-Félix Lapparent|Lapparenta]] ([[1955]]).<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa [[rodzaj]]owa ''Cetiosaurus'' znaczy "wielorybi jaszczur". Stało się tak, ponieważ Sir [[Richard Owen]], który opisał ten takson twierdził z początku, że ma do czynienia ze zwierzęciem morskim, a nie lądowym.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Cetiosaurus''<br />
| {{Kpt|[[Richard Owen|Owen]]}}, [[1841]]<br />
|-<br />
! ''C. oxoniensis''<br />
| {{Kpt|Phillips}}, 1871<br />
|-<br />
| = ''[[Ornithopsis]] oxoniensis''<br />
|<br />
|<br />
|-<br />
| ''C. medius''<br />
| {{Kpt|Owen}}, [[1842]]<br />
| ''nomen dubium''<br />
|-<br />
| "C. epioolithicus"<br />
| {{Kpt|Owen}}, 1842<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| "C. giganteus" <br />
| {{Kpt|Owen}}, 1842<br />
| ''nomen nudum''<br />
|-<br />
| "C. hypoolithicus" <br />
| {{Kpt|Owen}}, 1842<br />
| ''nomen nudum''<br />
|-<br />
| ''C. brachyurus''<br />
| {{Kpt|Owen, 1842<br />
| = ''[[Mantellisaurus]] atherfieldensis''<br />
| ({{Kpt|Hooley}}, [[1925]]) {{Kpt|[[Gregory Paul|Paul]]}}, [[2006]]<br />
|-<br />
| ''C. brevis'' <br />
| {{Kpt|Owen}}, 1842<br />
| = ''[[Morosaurus]] brevis''<br />
| ({{Kpt|Owen, 1842)<br />
|-<br />
| "C." ''longus'' <br />
| {{Kpt|Owen}}, 1842<br />
| ''nomen dubium''<br />
|-<br />
| = ''[[Cetiosauriscus]] longus''<br />
| ({{Kpt|Owen}}, [[1842]]) {{Kpt|[[John McIntosh|McIntosh]]}}, [[1990]]<br />
|-<br />
| ''C. rugulosus'' <br />
| {{Kpt|Owen}}, [[1845]]<br />
| = ''[[Cardiodon]] rugulosus''<br />
| {{Kpt|Owen}}, 1840-1845 <br />
|-<br />
| ''C. conybearei''<br />
| <br />
| = ''[[Pelorosaurus]] conybearei''<br />
| {{Kpt|Melville}}, [[1849]]<br />
|-<br />
| "''C''". ''glymptonensis''<br />
| {{Kpt|Phillips}}, [[1871]]<br />
|<br />
|-<br />
| "''C''". ''humerocristatus'' <br />
| {{Kpt|[[John Hulke|Hulke]]}}, [[1874]]<br />
| = ''[[Duriatitan]] humerocristatus'' <br />
| {{Kpt|[[Paul Barrett|Barrett]], Benson}} i {{Kpt|[[Paul Upchurch|Upchurch]]}}, [[2010]]<br />
|-<br />
| = ''[[Pelorosaurus]] humerocristatus''<br />
| ({{Kpt|Hulke}}, 1874) {{Kpt|[[Henri Sauvage|Sauvage]]}}, [[1887]]<br />
|<br />
|<br />
|-<br />
| = ''[[Ornithopsis]] humerocristatus''<br />
| ({{Kpt|Hulke}}, 1874) {{Kpt|[[Richard Lydekker|Lydekker]]}}, [[1888]]<br />
|<br />
|<br />
|-<br />
| ''C. rigauxi''<br />
| {{Kpt|Sauvage}}, 1874<br />
|<br />
|<br />
|-<br />
| ''C. philippsii''<br />
| {{Kpt|Sauvage}}, [[1880]]<br />
|<br />
|<br />
|-<br />
| ''C. leedsi''<br />
| {{Kpt|Woodward}}, [[1905]]<br />
| = ?''[[Ornithopsis]] leedsi''<br />
| {{Kpt|Hulke}}, 1887<br />
|-<br />
| = ''[[Cetiosauriscus]] leedsi''<br />
| {{Kpt|[[Friedrich von Huene|von Huene]]}}, [[1927]]<br />
|<br />
|<br />
|-<br />
| ''C. greppini''<br />
| {{Kpt|von Huene}}, [[1922]]<br />
| = ''[[Amanzia]]'' greppini <br />
| ({{Kpt|von Huene}}, 1922) {{Kpt|[[Daniela Schwarz|Schwarz]], [[Philip Mannion|Mannion]], [[Oliver Wings|Wings]]}} i {{Kpt|[[Christian Meyer|Meyer]]}}, [[2020]]<br />
|-<br />
| = ''[[Ornithopsis]]'' greppini<br />
|-<br />
| = ''[[Cetiosauriscus]]'' greppini<br />
|<br />
|<br />
|<br />
|-<br />
| ''C. mogrebiensis''<br />
| {{Kpt|[[Albert-Félix Lapparent|Lapparent]]}}, [[1955]]<br />
|<br />
|<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Barrett P.M., Benson R.B.J. and Upchurch P. (2010) "Dinosaurs of Dorset: Part II, the sauropod dinosaurs (Saurischia, Sauropoda) with additional comments on the theropods". Proceedings of the Dorset Natural History and Archaeological Society 131: 113–126<br />
<br />
Blows W.T. (1995): The Early Cretaceous sauropod dinosaurs ''Ornithopsis'' and ''Eucamerotus'' from the Isle of Wight, England. Palaeontology 38: 187–197<br />
<br />
Delair J.B. & Sarjeant W.A.S. (2002) "The earliest discoveries of dinosaurs: the records re-examined". Proceedings of the Geologists' Association 113: 185-197.<br />
<br />
International Commission on Zoological Nomenclature (2014) "OPINION 2331 (Case 3472). ''Cetiosaurus'' Owen, 1841 (Dinosauria, Sauropoda): usage conserved by designation of ''Cetiosaurus oxoniensis'' Phillips, 1871 as the type species". Bulletin of Zoological Nomenclature 71 (1): 48–50. [http://www.miketaylor.org.uk/dino/pubs/upchurch-et-al-2009/UpchurchEtAl2009-BZN-case-3472-cetiosaurus-type-species-oxoniensis-DECISION.pdf PDF].<br />
<br />
Naish D, Martill D.M. (2007) Dinosaurs of Great Britain and the role of the Geological Society of London in their discovery: basal Dinosauria and Saurischia. Journal of the Geological Society 164: 493–510. [[doi:10.1144/0016-76492006-032]].<br />
<br />
Paul, G.S. (2010): "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University - Princeton i Oxford.<br />
<br />
Schwarz, D., Mannion, P., Wings, O. & Meyer, C. (2020). "Re-description of the sauropod dinosaur Amanzia ("Ornithopsis/Cetiosauriscus") greppini n. gen. and other vertebrate remains from the Kimmeridgian (Late Jurassic) Reuchenette Formation of Moutier, Switzerland". Swiss Journal of Geosciences. doi:10.1186/s00015-020-00355-5<br />
<br />
Taylor M.P. (2010) "Sauropod dinosaur research: a historical review". Geological Society, London, Special Publications 343: 361-386. [[doi:10.1144/SP343.22]].<br />
<br />
Upchurch P & Martin J. (2002): "The Rutland ''Cetiosaurus'': the anatomy and relationships of a Middle Jurassic British sauropod dinosaur". Palaeontology 45 (6): 1049–1074.<br />
<br />
Upchurch P., Martin J. (2003) "The anatomy and taxonomy of ''Cetiosaurus'' (Saurischia, Sauropoda) from the Middle Jurassic of England". Journal of Vertebrate Paleontology 23 (1): 208–231.<br />
<br />
Upchurch P., Barrett P. M., Dodson P. (2004): Sauropoda. W: David B. Weishampel, Peter Dodson, Halszka Osmólska (red.): The Dinosauria. Wyd. drugie. Berkeley: University of California Press<br />
<br />
Upchurch, P.; Martin, J.; and Taylor, M. (2009): "Case 3472: ''Cetiosaurus'' Owen, 1841 (Dinosauria, Sauropoda): proposed conservation of usage by designation of ''Cetiosaurus oxoniensis'' Phillips, 1871 as the type species". Bulletin of Zoological Nomenclature 66 (1): 51–55.<br />
<br />
http://paleodb.org/cgi-bin/bridge.pl?a=basicTaxonInfo&taxon_no=65160<br />
<br />
http://paleodb.org/cgi-bin/bridge.pl?a=basicTaxonInfo&taxon_no=89205<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Sauropodomorpha]]<br />
[[Kategoria:Sauropoda]]<br />
[[Kategoria:Sauropoda bazalne]]<br />
[[Kategoria:Europa]]<br />
[[Kategoria:Wielka Brytania]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Jura]]<br />
[[Kategoria:Bajos]]<br />
[[Kategoria:Baton]]<br />
[[Kategoria:Takson worek]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Dromaeosaurus&diff=32188
Dromaeosaurus
2024-03-24T21:16:38Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia i aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Dromaeosaurus''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Tomasz Skawiński]]<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Dromaeosaurus'' (dromeozaur)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 1,8 m<br />
<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| ok. 15 kg<br />
<br />
|-<br />
! '''[[:Kategoria:Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Kanada]] – Alberta<br />
<br />
<small>(formacja [[Oldman]])</small><br />
|-<br />
! '''[[:Kategoria:Stratygrafia|Czas występowania]]''':<br />
| 78–76,4 Ma<br />
<br />
<small>[[późna kreda]] ([[kampan]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Coelurosauria]]<br />
<br />
[[Maniraptora]]<br />
<br />
[[Paraves]]<br />
<br />
[[Deinonychosauria]]<br />
<br />
[[Dromaeosauridae]]<br />
<br />
[[Dromaeosaurinae]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Dromaeosaurus skull paris.JPG|400px]]<br />
<br />
<small>Czaszka dromeozaura w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu</small><br />
|-<br />
! colspan=2 | Mapa znalezisk:<br />
<display_points type="terrain" zoom=4><br />
Stevevill, Alberta, Kanada - '''[[formacja]] [[Oldman]]''', Alberta, '''[[Kanada]]'''~<small>''[[Dromaeosaurus]] albertensis'' - [[holotyp]] AMNH FARB 5356.<br />
</display_points><br />
|}<br />
== Wstęp ==<br />
'''''Dromaeosaurus''''' – [[rodzaj]] teropoda z [[klad]]u (rodziny) [[Dromaeosauridae]]. Żył w [[późna kreda|późnej kredzie]], około 78–76,4 mln lat temu, na terenach dzisiejszej [[:Kategoria:Ameryka Północna|Ameryki Północnej]]. Mimo iż ''Dromaeosaurus'' jest jednym z pierwszych opisanych przedstawicieli Dromaeosauridae, ze względu na ubogi materiał kopalny jest jednak jednym z gorzej poznanych.<br />
<br />
== Budowa ==<br />
[[Plik:Dromaeosaurus-scale.png|thumb|Porównanie wielkości ''Dromaeosaurus albertensis'' i człowieka]]<br />
''Dromaeosaurus'' był niewielkim dinozaurem drapieżnym – osiągał długość 1,8 m i masę około 15 kg (np. według badań Therriena i Hendersona z 2007 roku, w których szacowano masę teropodów na podstawie długości czaszki, ''Dromaeosaurus'' ważył 16,29 kg).<br />
<br />
Czaszka [[holotyp]]u mierzy 24 cm długości. Prawdopodobnie należy ona do osobnika dorosłego, na co wskazuje wysoki stopień zrośnięcia kości [[puszka mózgowa|puszki mózgowej]]. Puszka mózgowa ma stosunkowo dużą objętość, jest jednak prymitywnie zbudowana i [[pneumatyzacja|niespneumatyzowana]] (obecny jest jedynie tylny [[zachyłek bębenkowy]]). Kanały półkoliste (przedni i tylny) były zorientowane głównie pionowo. Otwór znajdujący się w kości szczękowej to prawdopodobnie okno promaksillarne (Turner i in. 2012). Szczęki dromeozaura uzbrojone były w zakrzywione ku tyłowi zęby. Ich liczba była jednak stosunkowo niewielka – w kości przedszczękowej znajdowały się prawdopodobnie cztery zęby, w szczękowej – dziewięć, a w zębowej – jedenaście. Liczba ząbkowań na przedniej i tylnej krawędzi zębów kości szczękowej i zębowej jest zbliżona (na 5 mm jest to odpowiednio 15 i 16). Currie stwierdził, że zęby kości przedszczękowej nie są D-kształtne w przekroju (w przeciwieństwie do wielu innych [[Coelurosauria|celurozaurów]], jak np. [[Tyrannosauroidea]]), lecz przypominają zęby [[Saurornitholestes|zaurornitolesta]] (Currie 1995). W późniejszych pracach (Norell i Makovicky 2004, Turner i in. 2012, Choiniere i in. 2013) autorzy podawali, że zęby te jednak są D-kształtne w przekroju, w odróżnieniu od większości pozostałych dromeozaurydów. Zęby osadzone w kości szczękowej mierzą 15 mm długości, natomiast te z kości zębowej – 14 mm (Currie i in. 1990).<br />
<br />
Bardzo niewiele wiadomo o morfologii szkieletu pozaczaszkowego. Stopa była podobna jak u [[Deinonychus|deinonycha]], lecz o stosunkowo krótszych paliczkach (Colbert i Russell 1969).<br />
<br />
== Systematyka ==<br />
[[Plik:Dromaeosaurus feet.JPG|thumb|Stopa dromeozaura. Widoczny sierpowaty pazur na drugim palcu, typowy dla deinonychozaurów (choć nie zachował się on u holotypu dromeozaura)]]<br />
[[Plik:Dromaeosaurus_BW.jpg|thumb|Rekonstrukcja przyżyciowa ''Dromaeosaurus''.<br />{{C}} Nobu Tamura [http://spinops.blogspot.com/]]]<br />
''Dromaeosaurus'' był niewielkim dinozaurem drapieżnym – osiągał długość 1,8 m i masę około 15 kg (np. według badań Therriena i Hendersona z 2007 roku, w których szacowano masę teropodów na podstawie długości czaszki, ''Dromaeosaurus'' ważył 16,29 kg).<br />
<br />
Początkowo ''Dromaeosaurus'' został zaklasyfikowany przez [[William Diller Matthew|Williama Dillera Matthew]] i [[Barnum Brown|Barnuma Browna]] do rodziny Deinodontidae – obecnie będącej synonimem [[Tyrannosauridae]] – jednak spostrzegli oni odmienność dromeozaura od innych przedstawicieli tej rodziny, ustanowili więc dla niego nową podrodzinę – Dromaeosaurinae. Późniejsi autorzy zwykle zgadzali się z taką klasyfikacją albo uznawali dromeozaura za [[celurozaur]]a z rodziny Compsognathidae (lub jej odpowiednika), choć [[Franz Nopcsa|Nopcsa]] zaklasyfikował ten rodzaj do [[Megalosaurinae]], a Colbert i Russell (1969) uważali, że deinonychozaury są grupą odrębną zarówno od [[Carnosauria|karnozaurów]], jak i celurozaurów. Dopiero opisanie [[Deinonychus|deinonycha]] przez [[John Ostrom|Johna Ostroma]] w 1969 roku doprowadziło do przedefiniowania pozycji systematycznej dromeozaura i włączenia go do jednej grupy wraz z deinonychem i [[Velociraptor|welociraptorem]] – zwinnymi i szybkimi dinozaurami drapieżnymi z kredy, charakteryzującymi się sierpowatymi pazurami na drugim palcu stopy, blisko spokrewnionymi z ptakami.<br />
<br />
Dokładna pozycja filogenetyczna dromeozaura wewnątrz Dromaeosauridae nie została ustalona. Np. w analizie przeprowadzonej przez Curriego i Varricchio (2004) był on najbardziej [[bazalny takson|bazalnym]] z uwzględnionych dromeozaurydów. Według Sentera i in. (2004) ''Dromaeosaurus'' zajmuje bardziej zaawansowaną pozycję – jest przedstawicielem dość licznej w gatunki grupy Dromaeosaurinae spośród których jego najbliższym krewnym jest ''[[Utahraptor|Utahraptor ostrommaysorum]]''. Również analiza Turnera i in. (2012) potwierdziła ich bliskie pokrewieństwo. Oprócz nich do Dromaeosaurinae należały również ''[[Atrociraptor]]'' i ''[[Achillobator]]'', choć kwestia dokładnych pokrewieństw pomiędzy tymi taksonami pozostała nierozwiązana (dokładny przegląd hipotez dotyczących filogenezy Dromaeosauridae znajduje się w artykułach o [[Dromaeosauridae#Kladogramy|Dromaeosauridae]] i [[Coelurosauria#Kladogramy|Coelurosauria]]).<br />
<br />
=== Gatunki ===<br />
Jedynym gatunkiem zaliczanym obecnie do rodzaju ''Dromaeosaurus'' jest [[gatunek typowy]] – ''D. albertensis''. [[Oliver Hay|Hay]] (1930) przeniósł do ''Dromaeosaurus'' gatunki ''Laelaps cristatus'', ''L. explanatus'' i ''L. laevifrons'', opisane przez Cope'a z górnokredowych osadów formacji [[Judith River]] w Montanie. Matthew i Brown (1922) wstępnie włączyli ''[[Coelurus|"Coelurus" gracilis]]'', opisany przez Marsha z dolnej kredy Marylandu (jako ?''D. gracilis'') – wszystkie te szczątki są jednak zbyt niekompletne, by można je było przypisać do ''Dromaeosaurus'' (Colbert i Russell 1969). [[Gregory Paul]] (1988) zaproponował, że ''[[Adasaurus|Adasaurus mongoliensis]]'' i ''D. albertensis'' powinny być klasyfikowane w tym samym rodzaju, jednak również ta propozycja nie przyjęła się wśród paleontologów.<br />
<br />
== Paleobiologia ==<br />
[[Plik:Dromaeosaurus_pair_NHM.jpg|thumb|Dwa szkielety dromeozaurów]]<br />
Dromeozaury były niewielkimi dinozaurami drapieżnymi – od momentu opublikowania pracy Ostroma (1969) uważano przeważnie, że przedstawiciele tej grupy polowali stadnie, co zapewne umożliwiałoby im łowić znacznie większe zwierzęta. Jednak w 2007 roku paleontolodzy Brian Roach i Daniel Brinkman zakwestionowali tę koncepcję. W przypadku dromeozaura, przeciwko tej hipotezie świadczy również fakt, że do tej pory znaleziono tylko jeden okaz należący z pewnością do tego rodzaju, co sugeruje, że w swoim ekosystemie był zwierzęciem rzadszym niż inne małe teropody (Currie 1995). Prawdopodobnie ''Dromaeosaurus'' zasiedlał bagniste tereny zalewowe (Norell i Makovicky 2004).<br />
<br />
''Dromaeosaurus'' różnił od wielu innych dromeozaurydów krótszą [[czaszka|czaszką]] i bardziej masywnymi zębami. Budowa żuchwy sugeruje, że dromeozaurydy mogły wykonywać ukąszenia rozcinające ciało ofiary, podobnie jak współczesne warany z Komodo. Ponadto mięśnie odpowiadające za zaciskanie szczęk były prawdopodobnie bardzo dobrze rozwinięte, co świadczy o mocnym zgryzie dromeozaurów – badania Therriena, Hendersona i Ruffa (2005) wykazały, że ''Dromaeosaurus'' mógł zaciskać szczęki z siłą większą niż będący podobnej wielkości ''[[Velociraptor]]'' czy niemal dwukrotnie większy ''Deinonychus''. Sugeruje to, że podczas polowania dromeozaur wykorzystywał szczęki w większym stopniu niż przedstawiciele [[Velociraptorinae]]. Prawdopodobnie nie używał szczęk do przytrzymywania ofiary, lecz do wykonywania silnych, rozcinających ukąszeń. Podobną koncepcję przedstawił już Paul (1988), który sugerował też, że zakrzywiony szpon na stopie mógł być raczej bronią defensywną.<br />
<br />
== Historia odkryć ==<br />
[[Plik:Dromaeosaurus skeleton.JPG|thumb|Szkielet dromeozaura]]<br />
Pierwszy znany szkielet dromeozaura został odkryty w 1914 przez Barnuma Browna podczas wyprawy na tereny grupy Judith River, przeprowadzonej na zlecenie Amerykańskiego Muzeum Historii Naturalnej. Odkrycia dokonano w prowincji Alberta w Kanadzie, na terenie obecnego Prowincjonalnego Parku Dinozaurów, na południowym brzegu rzeki Red Deer, niedaleko Stevevill (obecnie osady formacji [[Oldman]]). Szkielet ten, desygnowany na [[holotyp]] (AMNH FARB 5356), obejmuje niekompletną czaszkę długości 24 cm, żuchwę, kości gnykowe, kilka kości stóp oraz kość I lewego śródręcza. Później do ''D. albertensis'' przypisano również kość czołową z osadów grupy Judith River (Sues 1978), liczne zęby z tej samej grupy (Currie i in. 1990) oraz niekompletną kość zębową (Currie 1987). Materiał ten trudno jednak bezspornie przypisać do tego gatunku. Do ''D. albertensis'' przypisywano również inne elementy – później uznane za należące do ''Saurornitholestes langstoni'' (Currie 1995).<br />
<br />
Nazwa ''Dromaeosaurus albertensis'' nadana przez Matthew i Browna pochodzi od greckich słów δρομευς/''dromeus'' i σαυρος/''sauros'' i oznacza „biegający jaszczur” oraz odnosi się do miejsca znalezienia holotypu – kanadyjskiej prowincji Alberta.<br />
<br />
== Spis gatunków ==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Dromaeosaurus''<br />
| {{Kpt|[[William Diller Matthew|Matthew]]}} i {{Kpt|[[Barnum Brown|Brown]]}}, [[1922]]<br />
|-<br />
! ''D. albertensis''<br />
| {{Kpt|Matthew}} i {{Kpt|Brown}}, 1922<br />
|-<br />
| ''D. gracilis''<br />
| ({{Kpt|[[Othniel Marsh|Marsh]]}}, [[1888]]) {{Kpt|Matthew}} i {{Kpt|Brown}}, 1922<br />
| ''[[nomen dubium]]'', = ''[[Coelurus#C._gracilis|"Coelurus" gracilis]]''<br />
|-<br />
| ''D. cristatus''<br />
| ({{Kpt|[[Edward Cope|Cope]]}}, [[1876]]) {{Kpt|[[Oliver Hay|Hay]]}}, [[1930]]<br />
| ''[[nomen dubium]]'', = ''[[Dryptosaurus#D._cristatus|"Dryptosaurus" cristatus]]''<br />
|-<br />
| ''D. explanatus''<br />
| ({{Kpt|Cope}}, 1876) {{Kpt|Hay}}, 1930<br />
| ''[[nomen dubium]]'', = ''[[Dryptosaurus#D._explanatus|"Dryptosaurus" explanatus]]''<br />
|-<br />
| ''D. laevifrons''<br />
| ({{Kpt|Cope}}, 1876) {{Kpt|Hay}}, 1930<br />
| ''[[nomen dubium]]'', = ''[[Dryptosaurus#D._laevifrons|"Dryptosaurus" laevifrons]]''<br />
|}<br />
<br />
== Bibliografia ==<br />
<small>Choiniere J.N., Clark J.M., Forster C.A., Norell M.A., Eberth D.A., Erickson G.M., Chu H., Xu, X. 2013. A juvenile specimen of a new coelurosaur (Dinosauria: Theropoda) from the Middle-Late Jurassic Shishugou Formation of Xinjiang, People's Republic of China. Journal of Systematic Palaeontology. [[doi:10.1080/14772019.2013.781067]].<br />
<br />
Colbert E.H., Russell D.A. 1969. The small Cretaceous dinosaur ''Dromaeosaurus''. American Museum Novitates 2380: 1–49. [http://hdl.handle.net/2246/2590 PDF].<br />
<br />
Currie P.J. 1987. Bird-like characteristics of the jaws and teeth of troodontid theropods (Dinosauria, Saurischia). Journal of Vertebrate Paleontology 7: 72–81. [[doi:10.1080/02724634.1987.10011638]].<br />
<br />
Currie P.J. 1995. New information on the anatomy and relationships of ''Dromaeosaurus albertensis'' (Dinosauria: Theropoda). Journal of Vertebrate Paleontology 15: 576–591. [[doi:10.1080/02724634.1995.10011250]].<br />
<br />
Currie P.J., Varricchio D.J. 2004. A new dromaeosaurid from the Horseshoe Canyon Formation (Upper Cretaceous) of Alberta, Canada. W: Currie P.J., Koppelhus E.B., Shugar M.A., Wright J.L. (red.). Feathered Dragons. Studies on the Transition from Dinosaurs to Birds. Bloomington: Indiana University Press, s. 112–132. ISBN 978-0-253-34373-4.<br />
<br />
Currie P.J., Rigby J.K., Sloan R.E. 1990. Theropod teeth from the Judith River Formation of southern Alberta, Canada. W: Currie P.J., Carpenter K. (red.). Dinosaur systematics: approaches and perspectives. Cambridge: Cambridge University Press, s. 107–125. ISBN 9780521438100.<br />
<br />
Matthew W.D., Brown B. 1922. The family Deinodontidae, with notice of a new genus from the Cretaceous of Alberta. Bulletin of the American Museum of Natural History 46: 367–385. [http://hdl.handle.net/2246/1300 PDF].<br />
<br />
Norell M.A., Makovicky P.J. 2004. Dromaeosauridae. W: Weishampel D.B., Dodson P., Osmólska H. (red.). The Dinosauria. Wyd. II. Berkeley: University of California Press, s. 196–209. ISBN 9780520242098. [[doi:10.1525/california/9780520242098.003.0012]].<br />
<br />
Ostrom J.H. 1969. Osteology of ''Deinonychus antirrhopus'', an unusual theropod from the Lower Cretaceous of Montana. Peabody Museum of Natural History Bulletin 30: 1–165.<br />
<br />
Paul G.S. 1988. The Wonderful and Spectacular Dromaeosaurian Sickle-Claws. W: Predatory Dinosaurs of the World. Nowy Jork: Simon & Schuster, s. 357–370. ISBN 0671619462.<br />
<br />
Roach B.T., Brinkman D.L. 2007. A reevaluation of cooperative pack hunting and gregariousness in ''Deinonychus antirrhopus'' and other nonavian theropod dinosaurs. Bulletin of the Peabody Museum of Natural History 48: 103–138. [http://dx.doi.org/10.3374%2F0079-032X(2007)48%5B103%3AAROCPH%5D2.0.CO;2 doi:10.3374/0079-032X(2007)48[103:AROCPH&#93;2.0.CO;2].<br />
<br />
Senter P., Barsbold R., Britt B.B., Burnham D.B. 2004. Systematics and evolution of Dromaeosauridae (Dinosauria, Theropoda). Bulletin of the Gunma Museum of Natural History 8: 1–20.<br />
<br />
Sues H.-D. 1978. A new small theropod dinosaur from the Judith River Formation (Campanian) of Alberta Canada. Zoological Journal of the Linnean Society 62: 381–400. [[doi:10.1111/j.1096-3642.1978.tb01049.x]].<br />
<br />
Therrien F., Henderson D.M. 2007. My theropod is bigger than yours... or not: estimating body size from skull length in theropods. Journal of Vertebrate Paleontology 27: 108–115. [http://dx.doi.org/10.1671/0272-4634(2007)27%5B108%3AMTIBTY%5D2.0.CO;2 doi:10.1671/0272-4634(2007)27[108:MTIBTY&#93;2.0.CO;2].<br />
<br />
Therrien F., Henderson D.M., Ruff C.B. 2005. Bite me: biomechanical models of theropod mandibles and implications for feeding. W: Carpenter K. (red.). The Carnivorous Dinosaurs. Bloomington: Indiana University Press, s. 179–237. ISBN 0253345391.<br />
<br />
Turner A.H., Makovicky P.J., Norell M.A. 2012. A review of dromaeosaurid systematics and paravian phylogeny. Bulletin of the American Museum of Natural History 371: 1–206. [[doi:10.1206/748.1]].</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]] <br />
[[Kategoria:Saurischia]] <br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Tetanurae]]<br />
[[Kategoria:Coelurosauria]]<br />
[[Kategoria:Paraves]]<br />
[[Kategoria:Dromaeosauridae]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Północna]]<br />
[[Kategoria:Kanada]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Kampan]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Giraffatitan&diff=32187
Giraffatitan
2024-03-24T21:13:38Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do dużej aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Giraffatitan''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
[[Dawid Mika]]<br />
| [[Daniel Madzia]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Giraffatitan'' (żyrafatytan)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 22-23 (do 25-26?) m<br />
<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| 23-38 (do 34-55?) t<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Tanzania]] - Mtwara<br />
<br />
<small>(formacja [[Tendaguru]])</small><br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| (?165-) 153-145 [[Ma]]<br />
<br />
<small>późna [[jura]] (późny [[kimeryd]]-[[tyton]])<br />
<br />
być może od środkowej jury ([[kelowej]]-[[tyton]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Sauropodomorpha]]<br />
<br />
[[Sauropoda]]<br />
<br />
[[Macronaria]]<br />
<br />
[[Titanosauriformes]]<br />
<br />
[[Brachiosauridae]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Brachiosaurus-brancai_jconway.jpg|400px|]]<br />
<small>Autor: John Conway [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Brachiosaurus-brancai_jconway.jpg]</small><br />
|-<br />
! colspan=2 | Mapa znalezisk:<br />
|-<br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Giraffatitan brancai'' to duży, afrykański, późnojurajski zauropod, którego nazwa [[rodzaj]]owa oznacza "żyrafi tytan". Znany głównie pod uprzednią nazwą ''[[Brachiosaurus]] brancai'' jest jednym z najsłynniejszych dinozaurów. <br />
<br />
''Giraffatitan'' został odnaleziony w słynnych osadach Tendaguru (zob. [[Elaphrosaurus#Paleoekologia]]).<br />
<br />
==Materiał kopalny i jego historia==<br />
''Giraffatitan'' znany jest z wielu skamieniałości, razem dających niemal kompletny obraz jego osteologii. Łącznie znaleziono ponad 30 osobników, najwięcej w warstwach późnokimerydzkich (ogniwo [[Middle Dinosaur]]). Szczątki, które początkowo uznano za [[holotyp]], okazały się należeć do dwóch osobników - większy i bardziej kompletny MB.R.2181 (wcześniej HMN SII, obecnie [[paralektotyp]]) i mniejszy MB.R.2180 (wcześniej HMN SI, obecnie [[lektotyp]]). Oba znajdują się w Berlinie. HMN SII jest jednym z najsłynniejszych i największych szkieletów dinozaurów, które można podziwiać w muzeach.<br />
<br />
[[Lektotyp]] (MB.R.2180, wcześniej HMN SI) to czaszka i kręgi szyjne (2-7).<br />
<br />
[[Paralektotyp]] (MB.R.2181, wcześniej HMN SII), który może być w rzeczywistości innym gatunkiem, zawiera fragmenty czaszki, w tym kości żuchwy, 11 [[kręg]]ów szyjnych i żebra szyjne, 7 kręgów grzbietowych, niemal wszystkie żebra, dystalne kręgi ogonowe, szewrony oraz kości kończyn i obręczy: lewą łopatkę, kości krucze, płyty mostkowe (''sternal plates''), kompletną prawą kończynę przednią i niekompletną lewą, obie kości łonowe, część lewej kości udowej i prawe: kość strzałkową i piszczelową. Jeden z kręgów (4 grzbietowy) może nie należeć do tego osobnika, lecz do lektotypu i bardziej przypomina nienazwanego afrykańskiego brachiozauryda BMNH R5937, który wydaje się być bliżej spokrewniony z północnoamerykańskim ''[[Brachiosaurus]]''.<br />
<br />
==Wymiary==<br />
[[Lektotyp]] ma 22,5 m długości (w tym 8,5 m to szyja), a jego masę szacuje się obecnie na około 23 ([[Mike Taylor|Taylor]], [[2009]]), 26 (Henderson, [[2004]]), 20-35 (Bates i in., 2015) lub 38 ton (Gunga i in., [[2008]]). Znaleziono kość strzałkową o 13% większą od tej, którą ma MB.R.2181. Jeśli ten osobnik miał te same proporcje, to mógł mierzyć 25-26 m długości i osiągać masę odpowiednio 33, 37 lub nawet 55 ton. <br />
<br />
==''Giraffatitan'' a ''Brachiosaurus'' - odrębność rodzajowa==<br />
''Giraffatitan'' został początkowo opisany jako [[gatunek]] [[rodzaj]]u ''[[Brachiosaurus]]'', obok typowego ''Brachiosaurus altithorax'', z którym obecnie łączą go cztery [[synapomorfia|synapomorfie]]. Obecnie nie ma podstaw do uznawania, że te dwa są ze sobą bliżej spokrewnione niż z innymi brachiozaurydami (D'Emic, 2012).<br />
<br />
Pierwszym naukowcem, który zasugerował, że afrykański [[gatunek]] nie należy do ''Brachiosaurus'' był Lull (w [[1919]] roku). Zostało to jednak zignorowane przez badaczy. W [[1988]] roku Gregory S. [[Paul]] zauważył, że afrykański ''Brachiosaurus brancai'' znacząco różni się od północnoamerykańskiego ''Brachiosaurus altithorax''. Owe różnice dotyczyły proporcji i różnych aspektów budowy. [[Gregory Paul]] opisał więc podrodzaj brachiozaura, który nazwał ''Giraffatitan''. W [[1991]] r. [[George Olshevsky]] użył nazwy ''Giraffatitan'' jako rodzajowej, jednak nie zyskało to szerokiej akceptacji.<br />
<br />
Dopiero w [[2009]] roku, po wnikliwych porównaniach obu gatunków [[Mike Taylor]] wykazał znaczące i liczne (przynajmniej 26) różnice w budowie. Pewne z nich są widoczne już na pierwszy rzut oka - dłuższy o ok. 23% tułów i zapewne też ogon u brachiozaura, kształt czaszek (choć pochodząca z [[USA]] nie może obecnie z całą pewnością być przypisana do brachiozaura) i większa o 23% masa brachiozaura (mimo zbliżonych rozmiarów obu), która w większej części była dźwigana przez kończyny przednie. Oba różnią się od siebie bardziej niż np. zawsze uważane za odrębne [[rodzaj]]e zauropodów ''[[Diplodocus]]'' i ''[[Barosaurus]]''. <br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Giraffatitan''<br />
| {{Kpt|[[Gregory Paul|Paul]]}}, [[1988]]<br />
|-<br />
! ''G. brancai''<br />
| ({{Kpt|[[Werner Janensch|Janensch]]}}, [[1914]]) {{Kpt|[[Gregory Paul|Paul]]}}, [[1988]]<br />
|-<br />
| = ''[[Brachiosaurus]] brancai'' <br />
| {{Kpt|[[Werner Janensch|Janensch]]}}, [[1914]]<br />
|-<br />
| = ''[[Brachiosaurus]] fraasi''<br />
| {{Kpt|[[Werner Janensch|Janensch]]}}, [[1914]]<br />
|-<br />
| = ''[[Brachiosaurus]]'' (''Giraffatitan'') ''brancai''<br />
| ({{Kpt|[[Werner Janensch|Janensch]]}}, [[1914]]) {{Kpt|[[Gregory Paul|Paul]]}}, [[1988]]<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Źródła naukowe:<br />
<br />
Bates, K.T., Falkingham, P.L., Macaulay, S., Brassey, C., Maidment, S.C.R. (2015) "Downsizing a giant: re-evaluating Dreadnoughtus body mass" Biology Letters, 11, 20150215<br />
<br />
Bussert, R., Heinrich W-D., Aberhan, M. (2009) "The Tendaguru Formation (Late Jurassic to Early Cretaceous, southern Tanzania): definition, palaeoenvironments, and sequence stratigraphy" Fossil Record 12(2): 141-174.<br />
<br />
Canudo, J. I.; Royo-Torres, R.; Cuenca-Bescós, G. (2008) "A new sauropod: Tastavinsaurus sanzi gen. et sp. nov. from the Early Cretaceous (Aptian) of Spain". Journal of Vertebrate Paleontology 28(3):712-731.<br />
<br />
Chure, D., Britt, B.B., Whitlock, J.A. & Wilson, J.A. (2010) "First complete sauropod dinosaur skull from the Cretaceous of the Americas and the evolution of sauropod dentition". Naturwissenschaften, 97: 379–391. [[doi:10.1007/s00114-010-0650-6]]<br />
<br />
D'Emic, M. (2012) "The early evolution of titanosauriform sauropod dinosaurs" Zoological Journal of the Linnean Society, 166, 624-671. [[doi:10.1111/j.1096-3642.2012.00853.x]]<br />
<br />
Gunga, H.-C., Suthau, T., Bellmann, A., Stoinski, S., Friedrich, A., Trippel, T., Kirsch, K., Hellwich, O. (2008). "A new body mass estimation of Brachiosaurus brancai Janensch, 1914 mounted and exhibited at the Museum of Natural History (Berlin, Germany"). Fossil Record 11(1):28-33. [[doi:10.1002/mmng.200700011]]<br />
<br />
Ksepka, D.T & Norell, M.A. (2010) "The Illusory Evidence for Asian Brachiosauridae: New Material of Erketu ellisoni and a Phylogenetic Reappraisal of Basal Titanosauriformes" American Museum Novitates, 3700, 1-27. [[doi:10.1206/3700.2]]<br />
<br />
Taylor, M. P. (2009) "A re-evaluation of Brachiosaurus altithorax Riggs 1903 (Dinosauria, Sauropoda) and its generic separation from Giraffatitan brancai (Janensch 1914) ". Journal of Vertebrate Paleontology 29(3):787-806.<br />
<br />
Taylor, M. P. (2011) "Correction: A re-evaluation of Brachiosaurus altithorax Riggs, 1903 (Dinosauria, Sauropoda) and its generic separation from Giraffatitan brancai (Janensch, 1914)" Journal of Vertebrate Paleontology, 31(3), 727.<br />
<br />
Inne:<br />
<br />
http://svpow.wordpress.com/2009/03/16/brachiosaurus-both-bigger-and-smaller-than-you-think-incomplete/<br />
<br />
http://svpow.wordpress.com/2009/09/09/brachiosaurus-brancai-is-not-brachiosaurus/#comment-4633<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Sauropodomorpha]]<br />
[[Kategoria:Sauropoda]]<br />
[[Kategoria:Macronaria]]<br />
[[Kategoria:Brachiosauridae]]<br />
[[Kategoria:Afryka]]<br />
[[Kategoria:Tanzania]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Jura]]<br />
[[Kategoria:Kimeryd]]<br />
[[Kategoria:Tyton]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Guanlong&diff=32186
Guanlong
2024-03-24T21:00:58Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia i aktualizacji.<br />
<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Maciej Ziegler]], [[Dawid Mazurek]], [[Marcin Pałdyna]]<br />
| [[Tomasz Sokołowski]], [[Adrian Tkocz]]<br />
<br />
|}<br />
</small><br />
----<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left" <br />
! colspan=2 | ''Guanlong'' (guanlong)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| ok. 3 m<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| ok. 75 kg<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Chiny]] - Sinciang<br />
<br />
<small>formacja [[Shishugou]]</small><br />
|- <br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| ~159,5-159 [[Ma]]<ref>za Choiniere i in., 2013</ref><br />
<br />
<small>późna [[jura]] ([[oksford]])</small><br />
|- <br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]] <br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Avetheropoda]]<br />
<br />
(?) [[Coelurosauria]]<br />
<br />
? [[Tyrannosauroidea]] <br />
<br />
?? [[Proceratosauridae]]<br />
<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Guanlong_wucaii_by_alexandernevsky.jpg|400px]]<br />
<small>Autor: Alexander Lovegrove [http://alexandernevsky.deviantart.com/art/Guanlong-wucaii-72657356]</small><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Guanlong'' ("smok w koronie") to prawdopodobnie [[bazalny]] [[tyranozauroid]], którego odkrycie pozwala zrozumieć ewolucję tej grupy, gdyż miał cechy łączącego go z innymi prymitywnymi [[celurozaur]]ami. Epitet gatunkowy (chińskie ''wucai'' - "pięć kolorów") odnosi się do wielokolorowych skał, w których odnaleziono guanlonga. <br />
<br />
==Odkrycie, tafonomia i materiał kopalny==<br />
''Guanlong wucaii'' znany jest jak na razie z dwóch szkieletów znalezionych w okolicy Wucaiwan w Kotlinie Dżungarskiej, w północno-zachodnich Chinach, blisko granicy z Mongolią i Kazachstanem. Jeden z nich ([[holotyp]] IVPP V14531) należał do dorosłego osobnika (12-letniego, który zakończył wzrost w wieku 7 lat) - zawiera on niekompletną czaszkę z żuchwą, przedni kręg grzbietowy, kość krzyżową, liczne kręgi ogonowe oraz praktycznie kompletne kości kończyn przednich, tylnych i miednicy. Natomiast drugi ([[paratyp]] IVPP V14532) należał do znacznie mniejszego, młodego guanlonga (6-letniego), jest niemal kompletny: zawiera ciąg kręgów przedkrzyżowych, krzyżowych i część ogonowych oraz kości kończyn i obręczy. Co ciekawe, znaleziono je w niezwykłych dołach - prawdopodobnie dinozaury za życia utknęły w błocie składającym się z wody i pyłu wulkanicznego (zob. opis ''[[Limusaurus#Pu.C5.82apki_na_limuzaury_i_etymologia|Limusaurus]]''). Dinozaur ten został opisany w czasopiśmie Nature z dziewiątego lutego 2006 r. przez [[Xu Xing|Xu Xinga]] i współpracowników. <br />
<br />
==Budowa==<br />
Do ciekawych cech guanlonga należy duży grzebień kostny, w którym za życia znajdowały się worki powietrzne, służące być może do wydawania dźwięków w czasie godów. Podobna struktura znajdowała się u też u ''[[Proceratosaurus]]''. W przedniej części pyska miał zęby w kształcie litery "D", co jest charakterystyczne dla tyranozauroidów (ale zob. [[Tyrannosauroidea#Czaszka]]). Przednie trójpalczaste kończyny u tego dinozaura były proporcjonalnie znacznie dłuższe od tych, które miały późniejsze formy tej grupy. <br />
<br />
==Filogeneza, ''Guanlong'' a ''Monolophosaurus''==<br />
[[Plik:Guanlong_Nobu_Tamura.jpg|300px|thumb|right|Rekonstrukcja. Autor: Nobu Tamura [http://spinops.blogspot.com/2012/06/guanlong-wucaii.html].]]<br />
<br />
Dominuje hipoteza, że ''Guanlong'' to [[bazalny]] [[tyranozauroid]], prawdopodobnie należący do [[Proceratosauridae]] (zob. [[Tyrannosauroidea#Kladogramy]] i [[Coelurosauria#Kladogramy]]). Według innej, raczej odrzucanej obecnie hipotezy (np. [[Stephen Brusatte|Brusatte]] i in., 2010), którą przedstawił [[Thomas Carr|Carr]] na konferencji Society Vertebrate Paleontology w 2006 roku, ''Guanlong'' jest [[takson siostrzany|siostrzanym taksonem]] lub młodym nieco starszego geologicznie ''[[Monolophosaurus]]''. Oba [[tetanur]]y miały na głowie charakterystyczny kostny grzebień i kilka innych cech wspólnych (Carr i in., 2006; Brusatte i in., 2010), z których niektóre (np. duży otwór nosowy) są też obecne u innych taksonów (''[[Proceratosaurus]]'', ''[[Yutyrannus]]''; [[Oliver Rauhut|Rauhut]] i in., 2010; [[Xu Xing|Xu]] i in., 2012). [[Gregory Paul|Paul]] w 2010 roku utworzył nawet kombinację ''Monolophosaurus wucaii'' (żeby było ciekawiej, oba umieszcza w [[Sinraptoridae]]), jednak jak sam zastrzega, jego książka nie ma charakteru formalnej propozycji. Według wkupionej na tyranozauroidach [[analiza filogenetyczna|analizy filogenetycznej]] Carra (2006) [[klad]] ''Guanlong''+''Monolophosaurus'' należy do [[Carnosauria]] a wg opublikowanej przez [[Tyrannosauroidea#Carr_i_Williamson.2C_2010|Carra i Williamsona w 2010]] roku klad ten znajduje się na zewnątrz [[Coelurosauria]]. Przeciw hipotezie o tożsamości ''Guanlong'' i ''Monolophosaurus'' świadczą badania histologiczne [[holotyp]]u ''Guanlong'', liczne [[autapomorfia|autapomorfie]] obu oraz wiele [[synapomorfia|synapomorfii]] [[Coelurosauria]] obecnych u ''Guanlong'' (Brusatte i in., 2010). Wg niepublikowanych analiz (Mortimer, online) guanlong może być celurozaurem bliższym [[takson]]owi [[Maniraptoriformes]] niż Tyrannosauroidea.<br />
<br />
== Spis gatunków ==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Guanlong''<br />
| [[Xing Xu|Xu]], [[Clark]], [[Forster]], [[Norell]], [[Erickson]], [[Eberth]], [[Jia]] i [[Zhao]], [[2006]]<br />
|-<br />
! ''G. wucaii''<br />
| Xu, Clark, Forster, Norell, Erickson, Eberth, Jia i Zhao, 2006<br />
|}<br />
<br />
== Bibliografia ==<br />
<small>Brusatte, S.L., Benson, R.B.J., Currie, P.J. & Zhao, X. (2010) "The skull of Monolophosaurus jiangi (Dinosauria: Theropoda) and its implications for early theropod phylogeny and evolution" Zoological Journal of the Linnean Society, 158, 573–607. doi:10.1111/j.1096-3642.2009.00563.x.<br />
<br />
Carr, T.D. & Williamson, T.E. (2010) "Bistahieversor sealeyi, gen. et sp. nov., a new tyrannosauroid from New Mexico and the origin of deep snouts in Tyrannosauroidea" Journal of Vertebrate Paleontology, 30, 1-16.<br />
<br />
Choiniere, J. N., Xu, X., Clark, J. M., Forster, C. A., Guo, Y. & Han, F. (2010A) "A Basal Alvarezsauroid Theropod from the Early Late Jurassic of Xinjiang, China" Science, 327, 965, 571-574. DOI: 10.1126/science.1182143<br />
<br />
Choiniere, J.N., Clark, J.M., Forster, C.A. & Xu, X. (2010B) "A basal coelurosaur (Dinosauria: Theropoda) from the Late Jurassic (Oxfordian) of the Shishugou Formation in Wucaiwan, People's Republic of China" Journal of Vertebrate Paleontology, 30(6), 1773-1796. doi: 10.1080/02724634.2010.520779<br />
<br />
Choiniere, J.N., Clark, J.M., Forster, C.A., Norell, M.A., Eberth, D.A., Erickson, G.M., Chu, H. & Xu, X. (2013) "A juvenile specimen of a new coelurosaur (Dinosauria: Theropoda) from the Middle-Late Jurassic Shishugou Formation of Xinjiang, People's Republic of China" Journal of Systematic Palaeontology. [[doi:10.1080/14772019.2013.781067]]<br />
<br />
Eberth, D.A., Xu, X & Clark, J.M. (2010) "Dinosaur death pits from the Jurassic of China" PALAIOS, 25(2), 112–125.<br />
<br />
Rauhut, O.W.M., Milner, A.C. & Moore-Fay, S. (2010) "Cranial osteology and phylogenetic position of the theropod dinosaur Proceratosaurus bradleyi (Woodward, 1910) from the Middle Jurassic of England" Zoological Journal of the Linnean Society, 158, 155-195.<br />
<br />
Xu, X., Clark, J.M., Forster, C.A., Norell, M.A., Erickson, G.M., Eberth, D.A., Jia, C. & Zhao, Q. (2006) "A basal tyrannosauroid dinosaur from the Late Jurassic of China" Nature, 439, 715-718.<br />
<br />
Xu, X., Wang, K., Zhang, K., Ma, Q., Xing, L., Sullivan, C., Hu, D., Cheng, S., Wang, S. (2012) "A gigantic feathered dinosaur from the Lower Cretaceous of China" Nature, 484, 92-95. [[doi:10.1038/nature10906]]<br />
<br />
Zhao, X., Benson, R.B.J., Brusatte, S.L. & Currie, P.J. (2010) "The postcranial skeleton of Monolophosaurus jiangi (Dinosauria: Theropoda) from the Middle Jurassic of Xinjiang, China, and a review of Middle Jurassic Chinese theropods" Geological Magazine, 147(1), 13–27. doi:10.1017/S0016756809990240.<br />
<br />
Mortimer, online: http://home.comcast.net/~eoraptor/Coelurosauria.htm#Guanlongwucaii<br />
<br />
Carr, T. (2006) "Is Guanlong a tyrannosauroid or a subadult Monolophosaurus?" Journal of Vertebrate Paleontology, 26(3), 48A.<br />
<br />
Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University - Princeton i Oxford.<br />
<br />
<references/></small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]] <br />
[[Kategoria:Saurischia]] <br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Tetanurae]]<br />
[[Kategoria:Coelurosauria]]<br />
[[Kategoria:Tyrannosauroidea]]<br />
[[Kategoria:Azja]]<br />
[[Kategoria:Chiny]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Jura]]<br />
[[Kategoria:Oksford]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Nigersaurus&diff=32185
Nigersaurus
2024-03-24T20:59:32Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Nigersaurus''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Maciej Ziegler]]<br />
|Korekta = [[Marcin Szermański]], [[Tomasz Sokołowski]]<br />
|nazwa = ''Nigersaurus'' (nigerzaur)<br />
|długość = 9 m<br />
|masa = 5-8 t<br />
|wysokość = <br />
|dieta = <br />
|miejsce = [[Niger]]<br />
<br />
<small>formacja [[Elrhaz]]</small><br />
|czas = {{Występowanie|114|110}}<br />
114-110 [[Ma]]<br />
<br />
<small>"środkowa" [[kreda]] (późny [[apt]] – wczesny [[alb]])</small><br />
|systematyka = [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Sauropodomorpha]]<br />
<br />
[[Sauropoda]]<br />
<br />
[[Eusauropoda]]<br />
<br />
[[Neosauropoda]]<br />
<br />
[[Diplodocoidea]]<br />
<br />
[[Rebbachisauridae]]<br />
<br />
[[Rebbachisaurinae]]<br />
|grafika = Nigersaurus.png<br />
|podpis = Materiał kopalny i wybrane szczegóły budowy. <br>Autor: Carol Abraczinskas, źródło: Sereno i in., 2007.<br />
|PorównanieGrupa = <br />
|PorównanieDługość = <br />
|mapa = <br />
}}<br />
==Wstęp==<br />
''Nigersaurus'' był rebbachizaurydem występującym w Afryce w "środkowej" kredzie. Jest on ważnym odkryciem - jego niezwykła czaszka dostarczyła wielu informacji o odżywianiu się diplodokoidów. Okazało się, że posiadał on baterie zębowe, które znane są od dawna u przedstawicieli [[Ceratopsia|ceratopsów]] i [[Ornithopoda|ornitopodów]]. Jest jednym z najczęściej znajdowanych rodzajów w formacji [[Elrhaz]]. ''Nigersaurus'' był prawdopodobnie roślinożercą żerującym na niskiej roślinności.<br />
<br />
==Budowa==<br />
{{Szablon: diagnoza}}<br />
Jak na zauropoda, nigerzaur był niewielki i lekko zbudowany. Czaszka była ekstremalnie lekko zbudowana, baterie zębowe skupione były na samym przodzie czaszki. Jego pysk był bocznie rozszerzony i skierowany dokładnie na płaszczyznę gruntu, pod kątem prawie 70 stopni w stosunku do szyi. Wiele cech czaszki tego rebbachizauryda jest zupełnie wyjątkowych wśród zauropodomorfów. Są to zamkniecie górnego okna skroniowego, pięć dodatkowych okien po bocznej stronie czaszki oraz baterie zębowe. Wiele otworów ma także dolna szczęka. Zewnętrzne otwory nosowe są duże, wydłużone i tylko częściowo cofnięte. Końce dolnej i górnej szczęki mają liczne odciśnięte nerwowo-naczyniowe rowki, sugerujące keratynowe pokrycie pyska. Mogły one również świadczyć o posiadaniu za życia wydatnych warg, pomocnych przy przytrzymywaniu obgryzanych liści. Odlew czaszki nigerzaura daje kompletny - na miarę możliwości, jakie daje badanie tego organu wyłącznie z kości - wgląd na budowę mózgu zauropodów. Zęby były wymieniane raz na miesiąc. Kształtem przypominały dłuto. Całkowita liczba używanych i tkwiących jeszcze wewnątrz czaszki zębów zastępczych szacowana jest na ponad 500.<br />
<br />
Szyja była dość krótka (ok. 130% długości grzbietu) i składała się z 13 kręgów. Trzony przedkrzyżowych kręgów miały więcej pustej przestrzeni (worków powietrznych) niż samej kości.<br />
<br />
==Pozycja filogenetyczna i ewolucja diplodokoidów==<br />
[[Plik:Nigersaurus2.png|thumb|right|300px|Rekonstrukcje czaszki ''Nigersaurus'' i budowa mózgu zauropodomorfów. Źródło: Sereno i in., 2007.]] <br />
<br />
''Nigersaurus'' należy do jednej z grup diplodokoidów - [[Rebbachisauridae]]. W [[analiza kladystyczna|analizach kladystycznych]] najbliżej mu do ''[[Demandasaurus]]'' (np. wg [[José Carballido|Carballido]] i in., [[2012]]) z Hiszpanii. [[Paul Sereno|Sereno]] i in. ([[2007]]) przypuszczają, że mniejsze rozmiary ciała, stosunkowo krótka szyja i przystosowanie do żywienia się nisko rosnącą roślinnością są wyjściową cechą powstałej w środkowej jurze grupy [[Diplodocoidea]]. Sereno i [[Jeffrey Wilson|Wilson]] ([[2005]]) przekonują, że baterie zębowe wyewoluowały wcześniej w kredzie, bowiem zęby bardzo podobne do znanych u ''Nigersaurus'' znaleziono w datowanych na [[barrem]] (130-125 [[Ma]]) osadach w Wielkiej Brytanii - na wyspie Wight. <br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
Znaleziono wiele osobników, lecz żadnego kompletnego. [[Holotyp]] (MNN GDF512) to częściowo rozbita czaszka i częściowo artykułowana szyja. Sereno i in. ([[1999]]) uznają także łopatkę, kończyny przednie i tylne jako część holotypu.<br />
<br />
Niekompletny szkielet opisany przez Taqueta w [[1976]] roku także prawdopodobnie jest osobnikiem ''Nigersaurus''. <br />
<br />
==Etymologia==<br />
''Nigersaurus'' znaczy "jaszczur z Nigru". Epitet gatunkowy nadano na cześć Philippe'a Taqueta, francuskiego paleontologa, którego ekspedycje w latach [[1965]]-[[1972]] zainicjowały eksplorację paleontologiczną Nigru na dużą skalę.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Nigersaurus''<br />
| {{Kpt|[[Paul Sereno|Sereno]]}}, {{Kpt|[[Allison Beck|Beck]]}}, {{Kpt|[[Didier Dutheil|Dutheil]]}}, {{Kpt|[[Hans Larsson|Larsson]]}}, {{Kpt|Lyon}}, {{Kpt|[[Bourahima Moussa|Moussa]]}}, {{Kpt|[[Rudyard Sadleir|Sadleir]]}}, {{Kpt|[[Christian Sidor|Sidor]]}}, {{Kpt|[[David Varricchio|Varricchio]]}}, {{Kpt|[[Gregory Wilson|Wilson]]}} i {{Kpt|[[Jeffrey Wilson|Wilson]]}}, [[1999]]<br />
|-<br />
! ''N. taqueti''<br />
| {{Kpt|Sereno, Beck, Dutheil, Larsson, Lyon, Moussa, Sadleir, Sidor, Varricchio, Wilson}} i {{Kpt|Wilson}}, 1999<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Carballido, J.L.; Salgado, L.; Pol, D.; Canudo, J.I.; Garrido, A. (2012). "A new basal rebbachisaurid (Sauropoda, Diplodocoidea) from the Early Cretaceous of the Neuquén Basin; evolution and biogeography of the group". Historical Biology: An International Journal of Paleobiology 24 (6): 631–654. [[doi:10.1080/08912963.2012.672416]]<br />
<br />
Fernández-Baldor, T.F., Canudo, J.I., Huerta, P., Montero, D., Pereda Suberbiola, X. & Salgado, L. (2011) "Demandasaurus darwini, a new rebbachisaurid sauropod from the Early Cretaceous of the Iberian Peninsula. Acta Palaeontologica Polonica 56(X): xxx-xxx. [[doi:10.4202/app.2010.0003]]<br />
<br />
Sereno, P.C., Beck, A.L., Dutheil, D.B., Larsson, H.C.E., Lyon, G.H., Moussa, B., Sadleir, R.W., Sidor, C.A., Varricchio, D.J., Wilson, G. P. & Wilson, J.A. (1999) "Cretaceous Sauropods from the Sahara and the Uneven Rate of Skeletal Evolution Among Dinosaurs" Science, 286(5443), 1342-1347.<br />
<br />
Sereno, P.C., Wilson, J.A., Witmer, L.M., Whitlock, J.A., Maga, A., Ide, O. & Rowe, T.A. (2007) Structural Extremes in a Cretaceous Dinosaur. PLoS ONE 2(11): e1230. [[doi:10.1371/journal.pone.0001230]]<br />
<br />
Wilson, J.A. & Sereno, P.C. (2005) "Structure and Evolution of a Sauropod Tooth Battery" [w:] Curry Rogers, K. & Wilson, J.A. (ed.) "The Sauropods: Evolution and Paleobiology" University of California Press, Berkeley, ISBN 0-520-24623-3.<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Sauropodomorpha]]<br />
[[Kategoria:Sauropoda]]<br />
[[Kategoria:Diplodocoidea]]<br />
[[Kategoria:Rebbachisauridae]]<br />
[[Kategoria:Afryka]]<br />
[[Kategoria:Niger]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Apt]]<br />
[[Kategoria:Alb]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Bellulornis&diff=32184
Bellulornis
2024-03-24T20:57:27Z
<p>Taurovenator: /* Spis gatunków */</p>
<hr />
<div>{{DISPLAYTITLE:''Bellulornis''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Michał Siedlecki]]<br />
|Korekta = <br />
|nazwa = ''Bellulornis'' (bellulornis)<br />
|długość = <br />
|wysokość = <br />
|masa = <br />
|dieta = <br />
|miejsce = [[Chiny]] - Liaoning<br />
<small>([[formacja]] [[Jiufotang]])</small><br />
|czas = {{Występowanie|121|118.9}}<br />
ok. 121-118,9 [[Ma]]<br><br />
<small>[[wczesna kreda]] (wczesny-środkowy [[apt]])</small><br />
|systematyka = <br />
[[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Avialae]]<br />
<br />
[[Pygostylia]]<br />
<br />
[[Ornithothoraces]]<br />
<br />
[[Ornithuromorpha]]<br />
<br />
|grafika = Hongshanornis.jpg<br />
|podpis = Rekonstrukcja przyżyciowa [[Hongshanornis|hongszanornisa]]. Być może bellulornis wyglądał podobnie. Autor: Pavel Riha. ([https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hongshanornis.jpg])<br />
|PorównanieGrupa = <br />
|PorównanieDługość = <br />
|mapa = <br />
}}<br />
==Wstęp==<br />
''Bellulornis'' to rodzaj [[Avialae|awiala]] z grupy [[Ornithuromorpha|ornituromorfów]] żyjącego na terenie dzisiejszych Chin w drugiej połowie epoki wczesnej kredy.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa rodzajowa oznacza "piękny ptak" (od łacińskiego ''bellul'' (piękny) oraz greckiego ''ornis'' (ptak)), co odnosi się do zachowania się szkieletu tego ptaka w pozycji przypominającej tancerza (rozłożone na boki kończyny). Epitet gatunkowy znaczy "prosty pazur" (od łacińskich ''rectus'' (prosty) i ''unguis'' (szpon) co odnosi się do kształtu pazurów dłoni. Wstępnie bellulornis został nazwany jako ''Bellulia'' ("piękna"), lecz ta nazwa rodzajowa została już wcześniej wykorzystana jako nazwa dla grupy gatunków ciem (Fibiger, 2008), przez co autorzy opisu tego awiala musieli zmienić jego nazwę rodzajową.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Holotyp]] (IVPP V17970) to prawie kompletny szkielet pozaczaszkowy, przy którym zachowały się zachowane odciski lotek i sterówek. W obszarze żołądka znaleziono liczne gastrolity.<br />
<br />
==Budowa i systematyka==<br />
Bellulornis był całkiem dużym awialem podobnym nieco do [[Hongshanornis|hongszanornisa]], czy [[Schizooura|schizoury]], różniąc się od nich prawie prostymi pazurami ręki oraz masywną kością śródstopia IV. Analiza filogenetyczna umieściła bellulornisa jako bardziej zaawansowanego ornituromorfa niż [[Archaeorchynchus|archeorynch]], czy [[Jianchangornis|dzianczangornis]], lecz bardziej bazalny niż [[Hongshanornithidae|hongszanornitidy]], czy [[Yanornis|janornis]] oraz jako takson siostrzany szizoury.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
| {{V|''Bellulornis''}}<br />
| {{Kpt|Wang, Zhou}} i {{Kpt|Zhou}}, [[2016]]b<br />
|-<br />
| = ''Bellulia''<br />
| {{Kpt|Wang, Zhou}} i {{Kpt|Zhou}}, 2016a<br />
| nazwa zajęta (Fibiger, 2008)<br />
|-<br />
| = "Bellulornis"<br />
| {{Kpt|Wang, Zhou}} i {{Kpt|Zhou}}, 2016<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| {{V|''B. rectusunguis''}}<br />
| {{Kpt|Wang, Zhou}} i {{Kpt|Zhou}}, 2016b<br />
|-<br />
| = ''Bellulia rectusunguis''<br />
| {{Kpt|Wang, Zhou}} i {{Kpt|Zhou}}, 2016a<br />
| nazwa zajęta (Fibiger, 2008)<br />
|-<br />
| = "Bellulornis rectusunguis"<br />
| {{Kpt|Wang, Zhou}} i {{Kpt|Zhou}}, 2016<br />
| ''nomen nudum''<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Fibiger, M. (2008). "Revision of the Micronoctuidae (Lepidoptera: Noctuoidea). Part 2, Taxonomy of the Belluliinae, Magninae and Parachrostiinae" (PDF). Zootaxa. 1867: 1–136.<br />
<br />
Wang, M.; Zhou, Z.; Zhou, S. (2016a). "A new basal ornithuromorph bird (Aves: Ornithothoraces) from the Early Cretaceous of China with implication for morphology of early Ornithuromorpha". Zoological Journal of the Linnean Society. 176 (1): 207–223. [https://doi.org/10.1111%2Fzoj.12302]<br />
<br />
Wang, M.; Zhou, Z.; Zhou, S. (2016b)."Renaming of Bellulia Wang, Zhou & Zhou, 2016". Zoological Journal of the Linnean Society 177 (3): 695. [https://doi.org/10.1111%2Fzoj.12397]<br />
</small><br />
[[Kategoria:Avialae]]<br />
[[Kategoria:Pygostylia]]<br />
[[Kategoria:Ornithothoraces]]<br />
[[Kategoria:Ornithuromorpha]]<br />
[[Kategoria:Azja (ptaki)]]<br />
[[Kategoria:Chiny (ptaki)]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik (ptaki)]]<br />
[[Kategoria:Kreda (ptaki)]]<br />
[[Kategoria:Apt (ptaki)]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Eoraptor&diff=32183
Eoraptor
2024-03-24T20:55:08Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia i aktualizacji.<br />
<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Maciej Ziegler]], [[Sebastian Oziemski]], [[Kamil Kamiński]]<br />
|Korekta = [[Marcin Szermański]], [[Karol Sabath]], [[Łukasz Czepiński]], [[Adrian Tkocz]]<br />
|nazwa = ''Eoraptor'' (eoraptor)<br />
|długość = 1 (1,7?) m<br />
|wysokość = <br />
|masa = kilka kg<br />
|dieta = wszystkożerny / roślinożerny<br />
|miejsce = [[Argentyna]] <br />
<small>San Juan ([[formacja]] [[Ischigualasto]])</small><br />
|czas = {{Występowanie|232|230}}<br />
232-230 [[Ma]]<br />
<br />
<small>[[późny trias]] (późny [[karnik]])</small><br />
|systematyka = <br />
[[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
? [[Eusaurischia]]<br />
<br />
? [[Sauropodomorpha]] / ? [[Theropoda]]<br />
<br />
?? [[Guaibasauridae]]<br />
|grafika = Eoraptor_1_by_Kahless28.jpg<br />
|podpis = Autor: [[Jakub Kowalski]] [http://kahless28.deviantart.com].<br />
|PorównanieGrupa = Saurischia_bazalne<br />
|PorównanieDługość = 1<br />
|mapa = <br />
}}<br />
==Wstęp==<br />
''Eoraptor'' to wczesny i mały dinozaur [[Saurischia|gadziomiedniczny]] – prawdopodobnie zauropodomorf lub prymitywny teropod. Było to szybkie i zwinne zwierzę. <br />
<br />
==Odkrycie i lokalizacja==<br />
W [[1991]] roku Martinez odkrył szczątki zwierzęcia, a wstępny opis naukowy ukazał się w [[1993]] roku ''Eoraptor'' dostarczył wielu informacji na temat ewolucji wczesnych dinozaurów. Miał już dinozaurze cechy włącznie z wyspecjalizowaną panewką stawu biodrowego, umożliwiającą dinozaurom przyjęcie postawy z nogami pionowo ustawionymi pod tułowiem.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Holotyp]] (PVSJ 512) to niemal kompletny szkielet, któremu brakuje jedynie tylnych kręgów ogonowych. Może być młody ([[Tykoski]], [[2005]] - nieopublikowane). <br />
[[Plik: Eoraptor_NT_small.jpg|300px|thumb|right|Rekonstrukcja na tle sylwetki człowieka. Autor: Nobu Tamura [http://spinops.blogspot.com/2015/07/eoraptor-lunensis.html?q=Eoraptor].]]<br />
<br />
==Budowa i interpretacja==<br />
''Eoraptor'' przypominał mocno rodzaj ''[[Panphagia]]''. Jego czaszka była lekko zbudowana, z nieznacznie powiększonymi nozdrzami zewnętrznymi. Eoraptor miał nietypowe uzębienie. Tylna cześć jego szczęk zaopatrzona była w zakrzywione, ostre zęby, zaś te znajdujące się na samym przodzie górnej szczęki były liściokształtne i przypominały zęby zauropodomorfów. Piłkowanie zębów było większe i zorientowane bardziej pionowo niż miało to miejsce u typowych teropodów ([[Paul Sereno|Sereno]] i in., 2013). Bezzębny przedni koniec kości zębowej, który był otoczony przez parę widocznych otworów naczyniowych, mógł być miejscem przyczepu niewielkiego dziobu, jak u (innych?) [[bazalny]]ch zauropodomorfów. Wg Martineza i współpracowników budowa zębów wskazuje na wszystkożerność lub nawet całkowitą roślinożerność omawianego dinozaura. ''Eoraptor'' miał staw śródżuchwowy, co łączy go z teropodami; u eoraptora staw ten był jednak słabiej rozwinięty.<br />
<br />
Trzony kręgów były wydrążone, ale bez wyraźnych śladów pneumatyzacji. Wszystkie kości długie miały wydrążone trzony. Kość promieniowa i łokciowa były masywniejsze, dłoń proporcjonalnie krótsza, a jej pazury – mniej zakrzywione niż u ''[[Eodromaeus]]''. Budowa paliczków dłoni wykazywała cechy typowe dla bazalnych zauropodomorfów. Dłoń miała pięć palców, ale dwa ostatnie były wyraźnie zredukowane. Tylne kończyny były bardziej masywne niż u eodroma, a kość piszczelowa przewyższała długością kość udową, co wskazuje na zdolność do szybkiego biegu (Sereno i in., 2013). <br />
[[Plik: Royal_Ontario_Museum_Eoraptor.JPG|300px|thumb|right|Zrekonstruowany szkielet. Autor zdjęcia: The Lord of Allosaurus [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Royal_Ontario_Museum_Eoraptor.JPG].]]<br />
<br />
Autorzy opisu (Sereno i in., 1993) uznali eoraptora za teropoda, co było później powielane w licznych publikacjach. Późniejsze badania klasyfikowały go jak bazalnego teropoda lub bardziej prymitywnego przedstawiciela [[Saurischia]] (Nesbit i in., 2009). W niektórych pracach uznawano go również za bazalnego zauropodomorfa (np. Martinez i in. [2011]; Sereno i in. [2013]). Dokładna pozycja systematyczna eoraptora pozostaje więc niejasna.<br />
<br />
==Rozmiary==<br />
[[Plik: Eoraptor_Japan.jpg|300px|thumb|right|Zrekonstruowany szkielet. Autor zdjęcia: Kentaro Ohno [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Eoraptor_Japan.jpg].]]<br />
[[Paul Sereno|Sereno]] i in. ([[1993]]) ocenili długość eoraptora na 1 metr. Inne wyniki daje oszacowanie [[Gregory Paul|Paul]]a ([[2010]]) i [[Michael Mortimer|Mortimer]]a - który wskazuje, że podana przez Sereno i in. ([[1993]]) długość 1 m jest bazowana na bardzo krótkim jak na bazalnego gadziomiednicznego dinozaura ogonie - eoraptor więc mógł wg nich osiągać 1,7 m.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa ''Eoraptor'' to połączenie greckiego ''eos'' (świt, początek), co odnosi się do prymitywnej budowy i wczesnego okresu występowania i łacińskiego ''raptor'' (rabuś), wiążącego się z drapieżnością i łapami przystosowanymi do chwytania (później okazało się, że nazwa jest raczej nietrafna, bo eoraptor prawdopodobnie był wszystkożercą). Epitet gatunkowy (''lunensis''; od łac. ''luna'', księżyc i łac. -''ensis'', miejsce) pochodzi od miejsca znalezienia - Doliny Księżycowej.<br />
<br />
==Paleoekologia==<br />
[[Plik: Eoraptor%26Herrerasaurus.jpg|300px|thumb|right|Eoraptor pożerający jaszczurkę w towarzystwie herrerazaura. Autor: Melissa Frankford [https://www.deviantart.com/mmfrankford/art/Herrerasaurus-and-Eoraptor-93935819].]]<br />
''Eoraptor'' żył obok innych prymitywnych dinozaurów, m.in. roślinożernego ''[[Pisanosaurus]]'' i większego od siebie drapieżnika - ''[[Herrerasaurus]]''. Ten drugi mógł stanowić realne zagrożenie dla eoraptora. Oprócz dinozaurów żyło tam mnóstwo innych zwierząt – rynchozaury, dicynodonty czy aetozaury. Największym drapieżnikiem tego ekosystemu był potężny rauizuch ''Sarcosuchus''. <br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
|{{V|''Eoraptor''}}<br />
| {{Kpt|[[Paul Sereno|Sereno]], [[Catherine Forster|Forster]], [[Raymond Rogers|Rogers]]}} i {{Kpt|[[Alfredo Monetta|Monetta]]}}, [[1993]]<br />
|-<br />
|{{V|''Eoraptor lunensis''}}<br />
| {{Kpt|Sereno, Forster, Rogers}} i {{Kpt|Monetta}}, 1993<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Balter, M. (2011) "Pint-Sized Predator Rattles The Dinosaur Family Tree" Science, 331 (6014), 134. doi: 10.1126/science.331.6014.134<br />
<br />
Bonaparte, J.F., Brea, G., Schultz, C.L. & Martinelli, A.G. (2007) "A new specimen of ''Guaibasaurus candelariensis'' (basal Saurischia) from the Late Triassic Caturrita Formation of southern Brazil" Historical Biology, 19(1), 73-82<br />
<br />
Brusatte, S.L., Nesbitt, S.J., Irmis, R.B., Butler, R.J., Benton, M.J. & Norell, M.A. (2010B) "The origin and early radiation of dinosaurs" Earth-Science Reviews, 101, 68–100.<br />
<br />
Langer, M.C., Ezcurra, M.D., Bittencourt, J.S. & Novas, F.E. (2009) "The origin and early evolution of dinosaurs" Biological Reviews, 84, 1-56.<br />
<br />
Martinez, R.N., Sereno, P.C., Alcober, O.A., Colombi, C.E., Renne, P.R., Montanez, I.P. & Currie, B.S. (2011) "A basal dinosaur from the dawn of the dinosaur era in southwestern Pangaea" Science, 331, 206-210. doi: 10.1126/science.1198467<br />
<br />
Nesbitt, S.J., Smith, N.D., Irmis, R.B., Turner, A.H., Downs, A. & Norell, M.A. (2009) "A complete skeleton of a Late Triassic saurischian and the early evolution of dinosaurs" Science, 326, 1530-1533.<br />
<br />
Sereno, P.C. (2007) "The phylogenetic relationships of early dinosaurs: a comparative report" Historical Biology, 19, 145-155.<br />
<br />
Sereno, P.C., Forster, C.A., Rogers, R.R. & Monetta, A.M. (1993) "Primitive dinosaur skeleton from Argentina and the early evolution of Dinosauria" Nature, 361, 64-66.<br />
<br />
Sereno, P.C., Martínez, R.N. & Alcober, O.A. (2013) "Osteology of Eoraptor lunensis (Dinosauria, Sauropodomorpha)" Journal of Vertebrate Paleontology, 32(6 - supplement, Memoir 12, "Basal sauropodomorphs and the vertebrate fossil record of the Ischigualasto Formation (Late Triassic: Carnian-Norian) of Argentina"), 83–179. [[doi:10.1080/02724634.2013.820113]].<br />
<br />
Mortimer, online: http://home.comcast.net/~eoraptor/Non-t ... orlunensis<br />
<br />
Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University<br />
<br />
Tykoski, R.S (2005) "Anatomy, Ontogeny, and Phylogeny of Coelophysoid Theropods" Dysertacja doktorska, University of Texas<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Sauropodomorpha]]<br />
[[Kategoria:Sauropodomorpha bazalne]]<br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Theropoda bazalne]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Południowa]]<br />
[[Kategoria:Argentyna]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Trias]]<br />
[[Kategoria:Karnik]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Ornithomimus&diff=32182
Ornithomimus
2024-03-24T20:52:17Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia i aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Ornithomimus''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
| [[Marcin Szermański]], [[Adrian Tkocz]], [[Krzysztof Lichota]],<br />
<br />
[[Kamil Kamiński]]<br />
|}<br />
</small><br />
----<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left" <br />
! colspan=2 | ''Ornithomimus'' (ornitomim)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| do 5 m<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| do 423 kg<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[USA]] i [[Kanada]]<br />
|- <br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| 68-66 Ma<br />
<br />
<small>późna [[kreda]] (późny [[mastrycht]])</small><br />
|- <br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]] <br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Coelurosauria]]<br />
<br />
[[Ornithomimosauria]]<br />
<br />
[[Ornithomimidae]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Struthiomimus.JPG|400px]]<br />
<small>Szkielet ?''O. sedens'' (?BHI 1266) z Oxford University Museum of Natural History.<br />
<br />
[http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Struthiomimus.JPG Fot.: Ballista]</small><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Ornithomimus'' jest jednym z szerzej znanych dinozaurów strusiopodobnych i jednym z ostatnich i najbardziej [[zaawansowany]]ch przedstawicieli swojego rodu. Żył w zachodniej części Ameryki Północnej w późnej kredzie. Ogólną budową przypomina innych [[zaawansowany]]ch przedstawicieli [[Ornithomimosauria]]. Jego nazwa znaczy "naśladujący ptaka".<br />
Po raz pierwszy opisany przed [[Othniel Marsh|Marsh]]a w 1890 roku, ornitomim dał nazwę rodzinie [[Ornithomimidae]] i grupie [[Ornithomimosauria]].<br />
<br />
==Gatunki==<br />
===Ważne i potencjalnie ważne gatunki===<br />
====''O. velox''====<br />
[[Plik:Ornithomimus_velox.jpg|300px|thumb|right|[[Syntyp]]y ''O. velox'' (źródło: [[Othniel Marsh|Marsh]], 1890).]]<br />
<br />
'''Opisany''': [[Othniel Marsh|Marsh]], 1890<br />
<br />
'''Status''': ważny<br />
<br />
'''Lokalizacja''': USA - Kolorado ([[formacja Denver]]), ?Wyoming ([[formacja Ferris]]?)<br />
<br />
'''Wiek''': 68-66 Ma (późny mastrycht)<br />
<br />
'''Materiał kopalny''': [[syntyp]]y to niekompletna dolna część kończyny tylnej - poczynając od dołu piszczeli (YPM 542) oraz kości śródręcza i dłoni (YPM 548). Przypisany materiał to 2 pazury, paliczek, kręg ogonowy z formacji Denver oraz być może też m.in. paliczek i pazur z formacji Ferris. Z formacji Scollard w Albercie pochodzi okaz TMP 1993.104.1 (kości przednich kończyn i gastralia). M.in. z powodu uszkodzeń materiału kopalnego trudno go porównać z holotypem ''O. velox'' (Nottrodt, 2022). Wg Mortimera (online) bardziej przypomina on jednak ''[[Dromiceiomimus]]''. <br />
<br />
'''Komentarz''': typowy [[gatunek]] [[rodzaj]]u ''Ornithomimus''. Śródstopie jest dość masywne. Okaz typowy jest mniejszy od [[holotyp]]u ''O. edmontonicus'' o ok. 1/3. Epitet gatunkowy oznacza "szybki".<br />
<br />
====''O. sedens''====<br />
[[Plik:Struthiomimus_sedens_BHI_1266.png|300px|thumb|right|Rekonstrukcja BHI 1266 wykonana na potrzeby oszacowania masy. [http://dx.doi.org/10.1371/journal.pone.0004532.g008 Źródło: Bates i in., 2011].]]<br />
<br />
'''Opisany''': Marsh, 1892<br />
<br />
'''Status''': ?nieważny (?''[[nomen dubium]]'')<br />
<br />
'''Lokalizacja''': USA - Wyoming ([[formacja Lance]]), ?Montana ([[formacja Hell Creek]]), ?Kanada - Saskatchewan ([[formacja Frenchman]]), Alberta (formacja [[Scollard]])<br />
<br />
'''Wiek''': 68-66 Ma (późny [[mastrycht]])<br />
<br />
'''Materiał kopalny''': [[holotyp]] (USNM 4736) to kręgi krzyżowe (3-6), ogonowe (1-12), 6 szerwonów, częściowe kości biodrowe, proksymalna część k. łonowej i kości kulszowe. Do tego gatunku może też należeć bardziej kompletny szkielet (BHI 1266) zawierający czaszkę, kręgi szyjne ([[atlas|dźwigacz]], [[axis|obrotnik]], 3-10), niekompletne kręgi grzbietowe (1-3), 10 żeber, gastralia oraz prawie kompletne kości kończyn i obręczy. Do tego taksonu mogą też należeć inne szczątki, np. Longrich (2008) przypisał też 3 pazury i niekompletny szkielet UCMP 154569. W 2022 r. Nattrodt opisała jako ''Ornithomimus'' sp. fragmentaryczny szkielet (TMP 1998.026.1) zawierający kości tylnych kończyn i pojedynczy szewron z osadów formacji Scollard w Albercie. Jest on podobnej wielkości, co BHI 1266. <br />
<br />
'''Komentarz''': nie ma pewności do do diagnostyczności szczątków. Jeśli jest ważny, to był to stosunkowo duży gatunek, osiągający ok. 5 m długości. Pazury były dość proste a kończyny przednie smukłe.<br />
<br />
===Nieważne gatunki===<br />
====''O. edmontonicus''====<br />
<br />
Problematyczny jest status tego najbardziej znanego gatunku ''Ornithomimus'', z reguły uważanego w literaturze za drugi ważny gatunek omawianego rodzaju. Często uznaje się go nieprawidłowo za [[starszy synonim]] wcześniej nazwanych ''[[Struthiomimus]] brevitertius'' [[William Parks|Parks]], 1926 i ''Struthiomimus samueli'' Parks, 1928. Zob. ''[[Dromiceiomimus#D._samueli|Dromiceiomimus samueli]]''.<br />
<br />
====''O. grandis''====<br />
'''Opisany''': Marsh, 1890<br />
<br />
'''Status''': ?nieważny (?''[[nomen dubium]]'')<br />
<br />
'''Lokalizacja''': USA - Montana (Eagle Sandstone)<br />
<br />
'''Wiek''': 83-76 Ma (wczesny [[kampan]])<br />
<br />
'''Materiał kopalny''': [[holotyp]] to III kość śródstopia.<br />
<br />
'''Komentarz''': Holtz (2004) wylicza go jako nienazwanego [[tyranozauryd]]a.<br />
<br />
====''O. minutus''====<br />
'''Opisany''': Marsh, 1892<br />
<br />
'''Lokalizacja''': USA - Kolorado ([[formacja Laramie]])<br />
<br />
'''Wiek''': 68-66 Ma (późny [[mastrycht]]<br />
<br />
'''Materiał kopalny''': [[holotyp]] to obecnie zagubione części kości śródstopia (II-IV ). Przypisany materiał (oznaczony USNM 2909) to dystalna połowa drugiej kości śródstopia i dwa dystalne paliczki. <br />
<br />
'''Komentarz''': kiedyś uważany za maleńki [[gatunek]] [[rodzaj]]u ''Ornithomimus'' (mierzył ok. 30 cm i ważył mniej niż 1 kg a szacowana długość kości udowej to 6-9 cm). Później za [[dromeozauryd]]a lub pterozaura. Obecnie przeważa pogląd, że to [[alwarezzauryd]], prawdopodobnie blisko spokrewniony z należącym do [[Parvicursorinae]] ''[[Albertonykus]]''.<br />
<br />
====''O. tenuis''====<br />
'''Opisany''': Marsh, 1890<br />
<br />
'''Lokalizacja''': USA - Montana ([[formacja Judith River]])<br />
<br />
'''Wiek''': 78-74 Ma ([[kampan]])<br />
<br />
'''Materiał kopalny''': [[holotyp]] (USNM 5814) to dystalna część III kości śródstopia.<br />
<br />
'''Komentarz''': Gilmore (1920) stwierdził, że fragment kości przypomina bardziej [[tyranozauryd]]y a nie [[ornitomimidy]]. Russell (1972) uznał go za [[troodontyd]]a, lecz nie napisał na jakiej podstawie. Zdaniem Mortimera (online) przypomina raczej tyranozaurydy. Być może to młody ''[[Gorgosaurus]]'' lub ''[[Daspletosaurus]]'', które znane są z tej samej formacji.<br />
<br />
== Spis gatunków ==<br />
===Ważne i potencjalnie ważne===<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Ornithomimus''<br />
| {{Kpt|[[Othniel Marsh|Marsh]]}}, 1890<br />
|-<br />
! ''O. velox''<br />
| {{Kpt|Marsh}}, 1890<br />
|-<br />
! ?''O''. ''sedens''<br />
| {{Kpt|Marsh}}, 1892 <br />
| ''[[nomen dubium]]''?<br />
|-<br />
| =''[[Struthiomimus]] sedens''<br />
| ({{Kpt|Marsh}}, 1892) {{Kpt|Farlow}}, 2001<br />
|-<br />
|}<br />
<br />
===Gatunki przeniesione===<br />
{| class="wikitable"<br />
| ''O''. ''affinis''<br />
| {{Kpt|[[Charles Gilmore|Gilmore]]}}, 1920<br />
| =''[[Dryosaurus]] affinis''<br />
|-<br />
| ''O. altus''<br />
| {{Kpt|[[Lawrence Lambe|Lambe]]}}, 1902<br />
| =''[[Struthiomimus]] altus''<br />
|-<br />
| ''O. antiquus''<br />
| ({{Kpt|[[Joseph Leidy|Leidy]]}}, 1865) {{Kpt|Baird}} i {{Kpt|[[John Horner|Horner]]}}, 1979<br />
| =''[[Coelosaurus]] antiquus''<br />
|-<br />
| ''O. asiaticus''<br />
| {{Kpt|Gilmore}}, 1933<br />
| =''[[Archaeornithomimus]] asiaticus''<br />
|-<br />
| ''O. brevitertius''<br />
| ({{Kpt|Parks}}, 1926) {{Kpt|Russell}}, 1930<br />
| =''[[Dromiceiomimus]] brevitertius''<br />
|-<br />
| ''O. bullatus''<br />
| ({{Kpt|[[Halszka Osmólska|Osmólska]], [[Ewa Roniewicz|Roniewicz]]}} i {{Kpt|[[Rinchen Barsbold|Barsbold]]}}, 1972) {{Kpt|[[Gregory Paul|Paul]]}}, 1988<br />
| =''[[Gallimimus]] bullatus''<br />
|-<br />
| ''O. currellii''<br />
| ({{Kpt|Parks}}, 1933) {{Kpt|Russell}} i {{Kpt|Chamney}}, 1967<br />
| =''[[Dromiceiomimus]] brevitertius''<br />
|-<br />
| ''O. edmontonicus''<br />
| {{Kpt|[[Charles M. Sternberg|Sternberg]]}}, 1933 <br />
| =''[[Dromiceiomimus]] brevitertius''<br />
|-<br />
| ''O. edmontonensis''<br />
| {{Kpt|Sternberg}}, 1933 <br />
| =''[[Dromiceiomimus]] brevitertius''<br />
|-<br />
| ''O. elegans''<br />
| {{Kpt|Parks}}, 1933<br />
| =''[[Elmisaurus]] elegans''<br />
|-<br />
| ''O. ingens''<br />
| ({{Kpt|Parks}}, 1933) {{Kpt|Russell}} i {{Kpt|Chamney}}, 1967<br />
| =''[[Dromiceiomimus]] brevitertius''<br />
|-<br />
| ''O. lonzeensis''<br />
| ({{Kpt|Dollo}}, 1903) {{Kpt|Kuhn}}, 1965<br />
| =''[[Megalosaurus]] lonzeensis''<br />
|-<br />
| ''O. mirandus''<br />
| ({{Kpt|Leidy}}, 1868) {{Kpt|Hay}}, 1930<br />
| =''[[Aublysodon]] mirandus''<br />
|-<br />
| ''O. samueli''<br />
| ({{Kpt|Parks}}, 1928) {{Kpt|Russell}}, 1930<br />
| =''[[Dromiceiomimus]] samueli''<br />
|-<br />
|}<br />
<br />
===Gatunki nienależące zapewne do ''Ornithomimus''===<br />
{| class="wikitable"<br />
| "''O''." ''grandis''<br />
| {{Kpt|Marsh}}, 1890 <br />
|-<br />
| =''[[Deinodon]] grandis''<br />
| ({{Kpt|Marsh}}, 1890) {{Kpt|[[Henry Osborn|Osborn]]}}, 1916<br />
|-<br />
| =''[[Aublysodon]] grandis''<br />
| ({{Kpt|Marsh}}, 1890) {{Kpt|[[Friedrich von Huene|von Huene]]}}, 1932<br />
|-<br />
! "''O''." ''minutus''<br />
| {{Kpt|Marsh}}, 1892<br />
|-<br />
| =''[[Dromaeosaurus]] minutus''<br />
| ? ({{Kpt|Marsh}}, 1892)<br />
|-<br />
| =''[[Troodon]] minutus''<br />
| ({{Kpt|Marsh}}, 1892) {{Kpt|[[George Olshevsky|Olshevsky]]}}, 2000<br />
|-<br />
| "''O''." ''tenuis''<br />
| {{Kpt|Marsh}}, 1890<br />
| ''[[nomen dubium]]''<br />
|-<br />
| =''[[Struthiomimus]] tenuis''<br />
| ({{Kpt|Marsh}}, 1890) {{Kpt|Osborn}}, 1916<br />
|-<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small>Bates, K.T., Manning, P.L., Hodgetts, D. & Sellers, W.I. (2009) "Estimating mass properties of dinosaurs using laser imaging and 3D computer modelling" PLoS ONE, 4 (2), e4532. [[doi:10.1371/journal.pone.0004532]]<br />
<br />
Claessens, L., Loewen, M. & Lavender, Z. (2011) "A Reevaluation of the Genus Ornithomimus Based on New Preparation of the Holotype of O.velox and New Fossil Discoveries" SVP Program and Abstracts Book, 2011, 90<br />
<br />
Holtz, T.R. (2004) "Tyrannosauroidea" [w:] Weishampel, D.B., Dodson, P. & Osmólska, H. "The Dinosauria" Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 111-136.<br />
<br />
Longrich, N. (2008) "A new, large ornithomimid from the Cretaceous Dinosaur Park Formation of Alberta, Canada: Implications for the study of dissociated dinosaur remains" Palaeontology, 51(4), 983-997.<br />
<br />
Longrich, N.R. & Currie, P.J. (2009) "Albertonykus borealis, a new alvarezsaur (Dinosauria: Theropoda) from the Early Maastrichtian of Alberta, Canada: Implications for the systematics and ecology of the Alvarezsauridae" Cretaceous Research, 30, 239-252.<br />
<br />
Makovicky, P.J., Kobayashi, Y. & Currie, P.J. (2004) "Ornithomimosauria" [w:] Weishampel, D.B., Dodson, P. & Osmólska, H. "The Dinosauria" Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 137-150.<br />
<br />
Mortimer, M (2019 online) [https://theropoddatabase.com/Ornithomimosauria.htm#Dromiceiomimusbrevitertius].<br />
<br />
Nottrodt, R.E. (2022). “First articulated ornithomimid specimens from the upper Maastrichtian Scollard Formation of Alberta, Canada.” Journal of Vertebrate Paleontology. [[DOI: 10.1080/02724634.2021.2019754]].<br />
<br />
Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University - Princeton i Oxford</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]] <br />
[[Kategoria:Saurischia]] <br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Tetanurae]]<br />
[[Kategoria:Coelurosauria]]<br />
[[Kategoria:Ornithomimosauria]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Północna]]<br />
[[Kategoria:USA]]<br />
[[Kategoria:Kanada]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Mastrycht]]<br />
[[Kategoria:Rodzaj wielogatunkowy]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Lambeosaurus&diff=32181
Lambeosaurus
2024-03-24T20:51:12Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do aktualizacji.<br />
<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Lambeosaurus''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| "[[dinek]]"<br />
[[Maciej Ziegler]]<br />
| [[Tomasz Sokołowski]]<br />
[[Adrian Tkocz]]<br />
<br />
[[Marcin Szermański]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Lambeosaurus'' (lambeozaur)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 9-9,5 m<br />
<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| 4 t<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Kanada]] - Alberta <br />
<br />
<small>(formacja [[Dinosaur Park]])</small><br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| 76-74,5 Ma<br />
<br />
<small>późna [[kreda]] ([[kampan]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Ornithischia]]<br />
<br />
[[Cerapoda]]<br />
<br />
[[Ornithopoda]]<br />
<br />
[[Iguanodontia]]<br />
<br />
[[Hadrosauridae]] <br />
<br />
[[Lambeosaurinae]]<br />
<br />
[[Lambeosaurini]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Lambeosaurus_magnicristatus_Nobu_Tamura.jpg|400px|]]<br />
<small> ''L. magnicristatus''. Autor: Nobu Tamura [http://spinops.blogspot.com/2012/07/lambeosaurus-magnicristatus.html]</small><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
Lambeozaur to przedstawiciel rodziny [[Hadrosauridae]], czyli dinozaurów kaczodziobych. Nazwa ''Lambeosaurus'' oznacza "jaszczur Lambego"; od nazwiska pierwszego odkrywcy, paleontologa [[Lawrence Lambe|Lambe'a]], który na początku nadał mu nazwę ''[[Trachodon]] marginatus'' (okaz oznaczony SGR 419). Pierwszą osobą, która dokładnie opisała lambeozaura był Dr. [[William Parks]] w [[1923]] roku. Odkryto wiele skamieniałości tego hadrozaura. Są wśród nich także skamieniałe odciski stóp i skóry.<br />
<br />
==Wygląd i zachowanie==<br />
Lambeozaur był jednym z większych dinozaurów ptasiomiedniczych. Dorosły osobnik osiągał rozmiary od 9 m. Był zwierzęciem czworonożnym, mógł przyjmować również postawę dwunożną. Na głowie posiadał grzebień przypominający siekierę (u ''L. lambei'') lub grzebień podobny nieco do tego, jaki miał ''[[Corythosaurus]]'', lecz większy i zwrócony bardziej do przodu (''L. magnicristatus''). Prawdopodobnie służył on do nawoływania innych osobników w stadzie. Mógł być jaskrawo ubarwiony, szczególnie u samców do popisów godowych lub ostrzegania przed wrogiem. Badania wykazały, że część mózgu lambeozaurów odpowiedzialna za węch była dość mała i słabo rozwinięta. Oznacza to, że czub nie wyewoluował po to, żeby wzmocnić zmysł węchu. Potwierdziły to badania porównawcze innych, spokrewnionych gatunków dinozaurów. Inne prace, prowadzone przez zespół naukowców, sugerują, że czuby lambeozaurów mogły służyć jako rezonatory, do wydawania niskich, wibrujących dźwięków. Analiza budowy kości ucha dowodzi, że odbierały one dźwięki o niskich częstotliwościach. Kończyny przednie były o wiele krótsze od tylnych. Każda kończyna przednia miała po 4 palce - trzy z nich tworzyły coś na podobieństwo kopyta, a mały palec był wolny. Kończyny tylne były zakończone trzema palcami. Raczej niepopierana jest dziś hipoteza mówiąca o głównie wodnym trybie życia dinozaurów kaczodziobych. Argumenty za nią przemawiające to dość opływowy kształt ciała i wspomniane już skostniałe ścięgna, wyglądające na zbyt ciężkie i podatne na uszkodzenia na lądzie. Z drugiej jednak strony taka budowa, usztywniająca znacznie tułów, nie wyklucza lądowego trybu życia zwierzęcia, które spędza większość czasu na czterech kończynach.<br />
<br />
==Pożywienie==<br />
[[Plik:Lambeosaurus_lambei_Julius_Csotonyi.PNG|300px|thumb|right|''L. lambei''. Autor: Julius Csotonyi [http://dx.doi.org/10.1371/journal.pone.0067182.g006].]]<br />
<br />
''Lambeosaurus'' żywił się głównie szyszkami, owocami, paprociami, miłorzębami, skrzypami oraz magnoliami. Zrywał je dziobem, a następnie przesuwał do licznych zębów policzkowych, które miażdżyły pokarm na łatwą do strawienia papkę. Lambeozaur miał ponad 100 zębów w każdej z kilku baterii. Zęby były stale zmieniane przez nowe. W postawie dwunożnej mógł sięgać po roślinność na wysokość 4 m.<br />
<br />
==Środowisko==<br />
Lambeozaur żył podczas kredy, około 75,5-74,5 milionów lat temu, obok innych roślinożernych dinozaurów takich jak: [[Ceratopsia|ceratopsy]] (''[[Chasmosaurus]]'', ''[[Centrosaurus]]'', ''[[Styracosaurus]]''), [[Ankylosauridae|ankylozauryd]]y (''[[Euoplocephalus]]''), [[Nodosauridae|nodozauryd]]y (''[[Edmontonia]]''), [[Pachycephalosauria|pachycefalozaur]]y (''[[Prenocephale]] brevis''). Na lambeozaura polowały [[teropod]]y z [[rodzaj]]ów ''[[Daspletosaurus]]'' i ''[[Gorgosaurus]]''. ''Lambeosaurus'' żył w wielkich stadach razem z innymi dinozaurami kaczodziobymi takimi jak ''[[Corythosaurus]]'', ''[[Gryposaurus]]'', ''[[Prosaurolophus]]''. Ulubionym środowiskiem tego dinozaura były tereny przyrzeczne i podmokłe. Klimat był cieplejszy niż w dzisiejszej Albercie, występowały pory suche.<br />
<br />
==Gniazda==<br />
''Lambeosaurus'', podobnie jak inne hadrozaury pokrywał jaja roślinnością tworząc naturalny inkubator, który zatrzymywał ciepło w gnieździe. W jednym z takich gniazd znajdowało się ponad 20 jaj.<br />
<br />
==Gatunki==<br />
[[Plik:Lambeosaurus_lambei_BW.jpg|300px|thumb|right|Gatunki ''Lambeosaurus'', identyfikacja czaszek jako należących do poszczególnych gatunków i płci może być niepoprawna. Autor: Nobu Tamura [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lambeosaurus_lambei_BW.jpg].]]<br />
<br />
Niegdyś wyróżniano bardzo wiele [[gatunek|gatunków]] lambeozaura, z których później dużą część uznano za będące w różnych stadiach rozwoju osobniki należące do tego samego gatunku. Jednym z przykładów to skamieniała górna szczęka (GSC 1092) młodego lambeozaura, którego na początku zaliczano do gatunku ''Didanodon altidens''. Pojawiały się sugestie, że wszystkie lambeozaury to jeden dymorficzny gatunek. Występują jednak różnice w trajektorii rozwoju osobniczego i stratygrafii. Obecnie za ważne uważa się dwa lub trzy gatunki:<br />
<br />
===''L. lambei''===<br />
Jest to [[gatunek typowy]]. Żył nieco wcześniej niż ''L. magnicristatus'' (75,5-75 [[Ma]]). Jego grzebień składał się z dwóch części - przedniej pustej w środku oraz mocnego szpikulca z tyłu. Znaleziono ponad 20 osobników, w tym ponad 15 czaszek osobników w różnych stadiach rozwoju.<br />
<br />
===''L. magnicristatus''===<br />
Żył 75-74,5 Ma. Miał duży grzebień w charakterystycznym kształcie - podobny do tego, który miał [[corythosaurus|korytozaur]] lub [[Hypacrosaurus|hypakrozaur]], lecz ukierunkowany wyraźnie do przodu. Pewny materiał kopalny to jedynie dwa szkielety.<br />
<br />
===''L. clavinitialis''===<br />
Najwcześniejszy z gatunków lambeozaura - żył ok. 76 Ma. Choć jest oddzielony stratygraficznie, nie ma pewności co do jego ważności - być może to samice ''L. lambei'' albo ewentualnie też ''L. magnicristatus''.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Lambeosaurus''<br />
| [[William Parks|Parks]], [[1923]]<br />
|-<br />
| = "Didanodon"<br />
| [[Henry Osborn|Osborn]], [[1902]]<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| = ''Tetragonosaurus''<br />
| Parks, [[1931]]<br />
|-<br />
! ''L. lambei''<br />
| Parks, [[1923]]<br />
|-<br />
! ?=''L. clavinitialis''<br />
| [[Charles M. Sternberg|Sternberg]], [[1935]]<br />
| ''[[nomen dubium]]'' ?<br />
|-<br />
| =''Tetragonosaurus praeceps''<br />
| Parks, 1931<br />
|-<br />
| =''[[Corythosaurus]]'' ''frontalis''<br />
| Parks, 1935<br />
|-<br />
! ''L. magnicristatus''<br />
| Sternberg, 1935 ''emend''. Wilfarth, [[1938]]<br />
|-<br />
| =''L. magnicristatum''<br />
| Sternberg 1935<br />
|-<br />
| ''L''. ''laticaudus''<br />
| [[William Morris|Morris]], [[1981]]<br />
| =''[[Magnapaulia]] laticaudus''<br />
|-<br />
| ''L. paucidens''<br />
| ([[Othniel Marsh|Marsh]], [[1889]])<br />
| = ''[[Hadrosaurus]] paucidens''<br />
| ''nomen dubium''<br />
|}<br />
<br />
==Wybrana bibliografia==<br />
<small>Evans, D. C. (2007) "Ontogeny and evolution of lambeosaurine dinosaurs (Ornithischia: Hadrosauridae)" Dysertacja doktorska, University of Toronto, 1-529.<br />
<br />
Evans, D. C. & Reisz, R. R. (2007) "Anatomy and relationships of Lambeosaurus magnicristatus, a crested hadrosaurid (Dinosauria: Ornithischia) from the Dinosaur Park Formation, Alberta" Journal of Vertebrate Paleontology, 27(2): 373-393.<br />
<br />
Gates, Terry A.; Sampson, Scott D.; Delgado de Jesíşs, Carlos R.; Zanno, Lindsay E.; Eberth, David; Hernandez-Rivera, René; Aguillón Martínez, Martha C.; and Kirkland, James I. (2007). "Velafrons coahuilensis, a new lambeosaurine hadrosaurid (Dinosauria: Ornithopoda) from the Late Campanian Cerro del Pueblo Formation, Coahuila, Mexico". Journal of Vertebrate Paleontology 27 (4): 917–930.<br />
<br />
Arbour, V. M.; Burns, M. E.; and Sissons, R. L. (2009). "A redescription of the ankylosaurid dinosaur Dyoplosaurus acutosquameus Parks, 1924 (Ornithischia: Ankylosauria) and a revision of the genus". Journal of Vertebrate Paleontology 29 (4): 1117-1135. doi:10.1671/039.029.0405<br />
<br />
Albert Prieto-Márquez, Luis M. Chiappe & Shantanu H. Joshi (2012). The Lambeosaurine Dinosaur ''Magnapaulia laticaudus'' from the Late Cretaceous of Baja California, Northwestern Mexico. ''PLoS ONE'' '''7'''(6): e38207. [http://dx.doi.org/journal.pone.0038207 doi:10.1371/journal.pone.0038207]<br />
<br />
http://www.users.qwest.net/~jstweet1/lambeosaurinae.htm<br />
<br />
http://en.wikipedia.org/wiki/Lambeosaurus<br />
<br />
Douglas Palmer - "Atlas Prehistorii"</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Ornithischia]]<br />
[[Kategoria:Ornithopoda]]<br />
[[Kategoria:Iguanodontia]]<br />
[[Kategoria:Hadrosauridae]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Północna]]<br />
[[Kategoria:Kanada]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Kampan]]<br />
[[Kategoria:rodzaj wielogatunkowy]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Gallimimus&diff=32180
Gallimimus
2024-03-24T20:50:03Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Gallimimus''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
| [[Tomasz Sokołowski]]<br />
|}<br />
</small><br />
----<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left" <br />
! colspan=2 | ''Gallimimus'' (galimim)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 6-8 m<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| ok. 500 kg<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Mongolia]]<br />
<br />
<small>(formacja [[Nemegt]])</small><br />
|- <br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| 71-68 Ma<br />
<br />
<small>późna [[kreda]] (wczesny [[mastrycht]])</small><br />
|- <br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]] <br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Coelurosauria]]<br />
<br />
[[Ornithomimosauria]]<br />
<br />
[[Ornithomimidae]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Gallimimus_Scott_Hartman.jpg|400px]]<br />
<small>Autor: Scott Hartman [http://www.skeletaldrawing.com/theropods]</small><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Gallimimus'' to [[rodzaj]] strusiokształtnego dinozaura znany z późnokredowej Mongolii. Jest największym znanym przedstawicielem [[Ornithomimidae]]. Został on opisany przez Polki – [[Halszka Osmólska|Halszkę Osmólską]], [[Ewa Roniewicz|Ewę Roniewicz]] i pochodzącego z Mongolii [[Rinchen Barsbold|Rinchena Barsbolda]] w [[1972]] roku.<br />
<br />
Galimima możemy oglądać w filmie "Park Jurajski" gdzie [[tyrannosaurus|tyranozaur]] atakuje ich stado i zabija jednego z nich. <br />
<br />
Do ''Gallimimus'' należy jeden [[gatunek]] - ''G. bullatus''. Drugi gatunek - ''G''. "mongoliensis" nigdy nie został formalnie zaliczony do ''Gallimimus''.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
''Gallimimus'' znaczy "naśladujący kurę", co wiąże się z budową przednich kręgów szyjnych, przypominających znane u grzebiących. Epitet [[gatunek|gatunkowy]] (''bullatus'') odnosi się do niezwykłej "kapsuły" mieszczącej się w podstawie czaszki, pochodzi on od łacińskiego ''bulla'' - złotej kapsuły noszonej na szyi przez młodych patrycjuszy rzymskich.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
3 prawie kompletne szkielety, czaszki i fragmenty szkieletu pozaczaszkowego, w tym osobników młodych. [[Holotyp]]em jest prawie kompletny szkielet IGM 100/11.<br />
<br />
==Budowa i paleobiologia==<br />
[[Plik:Gallimimus_Steveoc86.jpg|300px|thumb|right|Rekonstrukcja ''Gallimimus''. Autor: Stephen O'Connor [http://en.wikipedia.org/wiki/File:Gallimimus_Steveoc86.jpg].]]<br />
<br />
Jak inne [[ornitomimid]]y był przystosowany do szybkiego biegu. Miał długie nogi i krótkie palce. Ogon pełnił funkcję przeciwwagi. Jego cechą charakterystyczną są krótkie, proporcjonalnie do kości udowej, kończyny przednie. W porównaniu do ''[[Struthiomimus]]'', ma dłuższą czaszkę i bardziej zagięte pazury. Niezwykły jest także jego rogowy dziób – miał on ząbki, które czasem uważa się za mechanizm służący do filtrowania pokarmu z wody, jak u współczesnych kaczek, jednak mogły to być ślady po rowkach na dziobie. Galimim żył jednak w środowisku okresowo suchym, więc nie mogła być to jego jedyna strategia żywieniowa. Być może żywił się także, a może przede wszystkim roślinami i małymi zwierzętami lądowymi.<br />
<br />
==?''G''. "mongoliensis"==<br />
'''Lokalizacja''': Mongolia (formacja [[Bayanshiree]]) <br />
<br />
'''Wiek''': 99-89 Ma ([[cenoman]]-[[turon]])<br />
<br />
'''Komentarz''': ten prawdopodobny nowy rodzaj ornitomimida znany jest z prawie kompletnego szkieletu długości ok. 4 m. ''G''. "mongoliensis" różni się od typowego gatunku galimima m.in. następującymi cechami: mniejsza czaszka, prostsze pazury oraz krótsza kość ramieniowa i łokciowa. Taka budowa kończyn przednich wskazuje na mniejsze zdolności do chwytania zwierząt. Można z tego wyciągnąć wniosek, że stosował on inną strategię żywieniową niż ''Gallimimus bullatus''. Być może był roślinożerny. Obecnie pozostaje on ''[[nomen nudum]]'', czyli nazwą nadaną bez formalnego opisu.<br />
<br />
== Spis gatunków ==<br />
{| class="wikitable"<br />
| {{V|''Gallimimus''}}<br />
| {{Kpt|[[Halszka Osmólska|Osmólska]], [[Ewa Roniewicz|Roniewicz]]}} & {{Kpt|[[Rinchen Barsbold|Barsbold]]}}, [[1972]]<br />
|-<br />
| {{V|''Gallimimus bullatus''}}<br />
| {{Kpt|[[Halszka Osmólska|Osmólska]], [[Ewa Roniewicz|Roniewicz]]}} & {{Kpt|[[Rinchen Barsbold|Barsbold]]}}, [[1972]]<br />
|-<br />
| = ''Ornithomimus bullatus''<br />
| {{Kpt|([[Halszka Osmólska|Osmólska]], [[Ewa Roniewicz|Roniewicz]]}} & {{Kpt|[[Rinchen Barsbold|Barsbold]], [[1972]]) [[Gregory Paul|Paul]], [[1988]]}}<br />
|-<br />
|?''Gallimimus'' "mongoliensis"<br />
| {{Kpt|[[Barsbold]], [[1996]]}}<br />
| <small>(''[[nomen nudum]]'')</small><br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small>Barrett, P. M. (2005) The diets of ostrich dinosaurs (Theropoda: Ornithomimosauria) Palaeontology 48(2) 347-358. doi: 10.1111/j.1475-4983.2005.00448.x<br />
<br />
Makovicky, P.J., Li, D., Gao, K.-Q., Lewin, M., Erickson, G.M. & Norell, M.A., 2009, "A giant ornithomimosaur from the Early Cretaceous of China", Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, doi: 10.1098/rspb.2009.0236<br />
<br />
Osmólska, H., Roniewicz, E. & Barsbold, R. (1972) "A new dinosaur, Gallimimus bullatus n. gen., n. sp. (Ornithomimidae) from the Upper Cretaceous of Mongolia" Palaeontologia Polonica, 27, 103-143.<br />
<br />
http://home.comcast.net/~eoraptor/Ornithomimosauria.htm#Gallimimusbullatus<br />
<br />
http://home.comcast.net/~eoraptor/Ornithomimosauria.htm#Gallimimusmongoliensis<br />
<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]] <br />
[[Kategoria:Saurischia]] <br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Tetanurae]]<br />
[[Kategoria:Coelurosauria]]<br />
[[Kategoria:Ornithomimosauria]]<br />
[[Kategoria:Azja]]<br />
[[Kategoria:Mongolia]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Mastrycht]]<br />
[[Kategoria:takson worek]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Tyrannosaurus&diff=32178
Tyrannosaurus
2024-03-24T20:45:54Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do aktualizacji (m.in. o tkanki miękkie i neuroanatomię).<br />
<br />
__TOC__<br />
{{DISPLAYTITLE:''Tyrannosaurus''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Maciej Ziegler]]<br />
|Korekta = [[Łukasz Czepiński]], [[Kamil Kamiński]], [[Paweł Konarzewski]]<br />
|nazwa = ''Tyrannosaurus'' (tyranozaur)<br />
|długość = 12,3-12,8 m<br />
|wysokość = <br />
|masa = 5-10 t<br />
|dieta = mięsożerny<br />
|miejsce = Ameryka Północna – [[USA]] i [[Kanada]]<br />
<small>Zob. [[#Lokalizacje odkryć]]</small><br />
|czas = {{Występowanie|74|66}} <br />
ok. ?74-66 [[Ma]]<br><br />
<small>[[późna kreda]] ([[kampan]]-[[mastrycht]])</small><br />
|systematyka = <br />
[[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Coelurosauria]]<br />
<br />
[[Tyrannosauroidea]]<br />
<br />
[[Tyrannosauridae]]<br />
<br />
[[Tyrannosaurinae]]<br />
<br />
[[Tyrannosaurini]]<br />
|grafika = Tyrannosaurus rex 2018 by arvalis.jpg<br />
|podpis = Rekonstrukcja szkieletu, mięśni oraz przyżyciowa ''Tyrannosaurus rex''. Autor: RJ Palmer (arvalis). Źródło: [https://www.deviantart.com/arvalis/art/Tyrannosaurus-rex-2018-767137215]<br />
|PorównanieGrupa = Tyrannosauridae<br />
|PorównanieDługość = 12.8<br />
|mapa = <br />
}}<br />
==Wstęp==<br />
''Tyrannosaurus'' to wielki, zaawansowany [[tyranozauroid]], żyjący pod koniec ery dinozaurów w [[Ameryka_Północna|Ameryce Północnej]]. Najsłynniejszy mezozoiczny dinozaur; symbol paleontologii.<br />
<br />
''Tyrannosaurus'' jest przedmiotem wielu badań (a także kontrowersji), jednak wnioski z nich wyciągane są często niepewne, gdyż wiele z nich pomija ''[[Nanotyrannus]]'', który może być młodocianym tyranozaurem, albo, co obecnie wydaje się bardziej prawdopodobne, odrębnym [[takson]]em.<br />
<br />
==Budowa i paleobiologia==<br />
''Tyrannosaurus'' był zbudowany podobnie jak jego krewniacy (zob. [[Tyrannosauroidea#Budowa_i_ewolucja|Tyrannosauroidea - budowa i ewolucja]]), lecz bardziej ekstremalnie. „Ekstremalne” były też, zapewne, inne aspekty biologii zwierzęcia (jak tryb życia, czy rozwój osobniczy).<br />
<br />
''Tyrannosaurus'' był większy i cięższy niż inne [[tyranozauroid]]y; ważył więcej niż azjatycki ''[[Tarbosaurus]]'' i kilkakrotnie więcej niż inne amerykańskie [[tyranozauryd]]y. Był też najmasywniejszy z nich wszystkich. <br />
<br />
===Diagnoza===<br />
Cechy [[diagnoza|diagnostyczne]] wg [[Thomas Carr|Carra]] (2005) to brak wyrostka rogowego na kości łzowej, wcięta przednia krawędź łuskowego wyrostka kości kwadratowo-jarzmowej, spłaszczony grzbietowo-boczny wyrostek podniebienny oraz zmniejszona liczba zębów - mniej niż 15 w kości zębowej u dorosłych osobników; zob. też hasło o ''[[Nanotyrannus]]''. Od ''[[Zhuchengtyrannus]]'' różni się brakiem jego cech diagnostycznych ([[David Hone|Hone]] i in., 2011). <br />
<br />
===Gigantyzm===<br />
====Maksymalne wymiary====<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_Osborn_1917.PNG|300px|thumb|right|Rekonstrukcja szkieletu ''Tyrannosaurus'' (z Osborn, 1917). Zwróć uwagę na półwyprostowaną sylwetkę, trójpalczaste kończyny przednie i długi ogon - obecnie wiadomo, że są to cechy niepoprawne.]]<br />
<br />
Do niedawna uważany za największego osobnik ''Tyrannosaurus'' (FMNH PR2081, czyli "Sue") mierzy 12,3 ([[John Hutchinson|Hutchinson]] i in., 2011; [[Scott Hartman|Hartman]], online 2013A), 12,5 (=41 stóp; [[Christopher Brochu|Brochu]], 2002) lub 12,8 m ([[Michael Mortimer|Mortimer]], online A). Informacje o większych osobnikach są oparte na fragmentarycznym materiale, który niekoniecznie należał do rzeczywiście większych osobników (np. u Sue kość szczękowa jest 25% dłuższa niż u [[holotyp]]u, kość zębowa - 15%, k. udowa - 3% a II k. śródstopia jest krótsza o 5%; Mortimer, online A). Doniesienia o wymiarach 14-15 m wynikają zapewne z przeszacowania długości ogona (zob. zdjęcie obok). Określenie masy jest problematyczne, lecz wydaje się dość pewne, że wyrośnięty ''Tyrannosaurus'' ważył kilka ton.<br />
<br />
Jeszcze większym osobnikiem niż FMNH PR2081 był prawdopodobnie RSM 2523.8 („Scotty”). Ze względu na niekompletność szczątków trudno porównać długość obu okazów, jednak większość kości RSM 2523.8 jest dłuższa niż odpowiadające jej kości "Sue" (z wyjątkiem k. strzałkowej). Wg Personsa i in. (2019) osobnik ten był o ok. 5% cięższy niż FMNH PR2081 i ważył 8870 kg, podczas gdy masę "Sue" oszacowano na 8462 kg. Co ciekawe wg Carra (2020) okaz ten był najmłodszy spośród wszystkich dorosłych osobników, które przebadał. <br />
<br />
[[John Horner|Horner]] i in. (2011) wskazują, że badane przez Hornera i [[Kevin Padian|Padiana]] (2004) osobniki ''Tyrannosaurus'' - w tym także bardzo duże, jak MOR 555 (którego wiek szacuje się na 14+/-2 [Horner i Padian, 2004] a długość ciała na 12,4 m [Mortimer, online A]) czy zbliżony rozmiarami MOR 1198 (11-16 lat) - mają stosunkowo młodą tkankę kostną, zbudowaną z głównie z [[osteon]]ów pierwotnych, podczas gdy u [[Ornithischia|dinozaurów ptasiomiednicznych]] z tych samych osadów występuje tkanka dojrzalsza, z wtórnymi osteonami i gęsto upakowanymi [[kanały Haversa|kanałami Haversa]]. Autorzy wyciągają z tego wniosek, że na odkrycie czekają większe i masywniejsze, niż dotychczas odnalezione, osobniki ''Tyrannosaurus''. Jedank Carr (2020) stwierdził, że badanie okazu MOR 555 było oparte o uszkodzoną kość, a rzeczywisty wiek tego osobnika to 23-27 lat.<br />
<br />
====Siła szczęk====<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_AMNH_5027_dorsal.PNG|300px|thumb|right|Czaszka AMNH 5027 w widoku z góry (fot. Abram E. Anderson, z Osborn, 1912).]]<br />
<br />
Bezpośrednio z wielkimi rozmiarami i masywnością łączy się siła szczęk tyranozaura. Jego czaszka była szersza i mocniej zbudowana niż u innych tyranozaurydów - zwłaszcza w tylnej części, gdzie mieściły się potężne mięśnie szczęk (zob. zdjęcie obok). Duże grzebienie ciemieniowe i głęboka żuchwa także wskazują na dużą siłę szczęk (cechy te nie są znane u fragmentarycznego ''[[Zhuchengtyrannus]]'', lecz na podstawie jego mniejszych rozmiarów można przypuszczać, że nie był tak potężny, jak ''T. rex''). <br />
<br />
Przez to, że szczęki tyranozaura były tak duże, musiały mieć znaczną siłę. Badania biomechaniczne Batesa i Falkinghama (2012) wskazują, że ''Tyrannosaurus'' (BHI 3033 - "Stan", dł. czaszki ok. 1,4 m) był zdolny do zaciskania szczęk z siłą ok. 44.940 N (wyniki w granicach 35.640-57.158 N) na poziomie ostatniego zęba (siła ugryzienia z tyłu szczęk jest większa niż z przodu, Bates i Falkingham dla zębów przednich uzyskali wartość 24.575 N). To znacznie więcej niż wykazały wyniki wcześniejszych badań, lecz wydaje się, że są to dane bardziej wiarygodne. [[Gregory Erickson|Erickson]] i in. (1998) uzyskali 13.400 N, lecz nie badali maksymalnej wartości, tylko siłę potrzebną do wytworzenia konkretnego śladu po ugryzieniu. Z kolei Meers (2003) posłużył się prostym stosunkiem masy współczesnych drapieżników do siły ich szczęk i na tej podstawie oszacował, że średnia siła na jeden ząb - nie tylko ostatni - to 7.600-9.800 N. Zatem siła szczęk tyranozaura wielokrotnie przewyższała siłę aligatora (maksymalnie 13.400 N) i inne współczesne zwierzęta lądowe. Spośród wymarłych, zapewne jedynie największe teropody mogły mieć porównywalną siłę szczęk, lecz z pewnością nie ''[[Spinosaurus]]'', którego szczęki były słabe ([[Emily Rayfield|Rayfield]], 2011). Wydaje się, że szczęki innych wielkich teropodów - [[karcharodontozauryd]]ów - nie były tak masywnie zbudowane, jak u tyranozaura, więc zapewne nie dysponowały taką siłą. W każdym razie, ząb przypisywany ''[[Giganotosaurus]]'' zdolny był wytrzymać obciążenie 10.000 N (Mazzetta i in., 2004) a siła szczęk to ponad 13.000 N (Bates i Falkingham, 2012: ryc. 2f).<br />
<br />
Znacznie niższe wartości niż w badaniu Batesa i Falkinghama uzyskali Gignac i Erickson (2017). Dla osobnika BHI 3033 maksymalna siła zacisku szczęk wynosiła między 12.509 a 24.272 N. To ponad dwa razy mniej niż w omówionym wyżej badaniu. Nieco większą siłą szczęk dysponowałyby wg Gignaca i Ericksona większe osobniki, zwłaszcza FMNH PR 2081 (17.769-34.522 N). Autorzy tłumaczą różnice w stosunku do poprzednich oszacowań tym, że nie uwzględniano w nich specyficznych dla archozaurów cech budowy mięśni zaciskających szczęki oraz sprawdzonych doświadczalnie modeli. Należy też pamiętać, że nawet te wartości, znacznie niższe niż wg Batesa i Falkinghama, są i tak ogromne. <br />
<br />
Peterson i in. (2021) szacowali siłę zacisku szczęk młodego, 13-letniego osobnika. Maksymalny uzyskany wynik wynióśł 5.641 N, lecz podobnie jak wspomniani wyżej Erckson i współpracownicy, badali oni wartość konieczną do wytworzenia konkretnego śladu na kości. <br />
<br />
====Gigantyzm u dinozaurów z późnego mastrychtu====<br />
Gigantyzmem cechują się także inne duże dinozaury z późnego [[mastrycht]]u - roślinożerne ''[[Edmontosaurus#E._annectens|Edmontosaurus annectens]]'', ''[[Pachycephalosaurus]]'' i ''[[Ankylosaurus]]'', które były znacznie większe niż ich prawdopodobni przodkowie (''[[Edmontosaurus#E._regalis|Edmontosaurus regalis]]'', ''[[Euoplocephalus]]'', wcześniejsze pachycefalozaurydy) a także ''[[Triceratops]]'' (zob. opisy ''[[Eotriceratops]]'', ''[[Torosaurus]]'' i ''[[Titanoceratops]]''). Prawdopodobnie także gigantyczny [[tytanozaur]] ''[[Alamosaurus]]'' żył w tym samym czasie. Zwiększenie się rozmiarów roślinożerców i drapieżnika zapewne było ze sobą powiązane ([[ewolucyjny wyścig zbrojeń]]).<br />
<br />
Przyczyny tego zjawiska nie są pewne, ale prawdopodobnie wiążą się z ustąpieniem morza rozdzielającego Amerykę Północną na wąską część zachodnią (Laramidię) i szerszą wschodnią (Appalachię). Proces ten rozpoczął się ok. 69 [[Ma]] a ok. 67 Ma obie części były już solidnie połączone ([[Scott Sampson|Sampson]], 2009). W wyniku tego znacznie zwiększyła się powierzchnia, na której mogły żyć dinozaury. Dotąd istniało wiele bardziej endemicznych populacji, ale w czasach tyranozaura fauna była bardziej jednolita na dużym obszarze (Vavrek i Larsson, 2010; Mitchell i in., 2012), choć różne dinozaury roślinożerne preferowały różne środowiska (Fricke i Pearson, 2008; Lyson i [[Nicholas Longrich|Longrich]], 2011). Inaczej ''Tyrannosaurus'', który występował na całym obszarze i mógł polować na dinozaury zamieszkujące wszystkie środowiska. <br />
<br />
Do gigantyzmu ''Tyrannosaurus'' mogło się też przyczynić wyginięcie innych [[tyranozauryd]]ów. Do ok. 67 Ma (Arbour i in., 2009: ryc. 7) występowały w Ameryce Północnej dwie linie tyranozaurydów ([[Albertosaurinae]]: ''[[Albertosaurus]]'' oraz [[Tyrannosaurinae]]) a później istniała już tylko ta, do której należał ''Tyrannosaurus rex'' (i ''[[Nanotyrannus]] lanciensis'' - [[Tyrannosauroidea#Currie_i_in..2C_2003|Currie i in., 2003]], o ile nie są one tym samym [[gatunek|gatunkiem]]).<br />
<br />
====''Tyrannosaurus'' z kampanu?====<br />
Jednak już znacznie wcześniej mogły występować wielkie [[tyranozauryd]]y, bardzo podobne do ''Tyrannosaurus''. Okaz CM 9401 - kość łzowa z [[kampan]]u (ok. 75 [[Ma]]) formacji [[Judith River]] najbardziej przypomina ''T. rex''; jest właściwie od niego nieodróżnialna (Urban i [[Matthew Lamanna|Lamanna]], 2006; [[Thomas Carr|Carr]] i [[Thomas Williamson|Williamson]], 2010; Carr i in., 2011; [[Stephen Brusatte|Brusatte]] i in., 2012). Jednak wg Yuna (2017) rózni się ona od ''Tyrannosaurus'', m.in. smuklejszym wyrostkiem jarzmowym. Niestety, nie ma pewności co do pochodzenia kości z tych osadów - tuż przed zbieraniem skamieniałości w osadach Judith River ekipa W.H. Utterbacka, która odkryła kość, eksploatowała pobliskie warstwy [[Hell Creek]], typowego miejsca występowania ''Tyrannosaurus'' i być może CM 9401 została przez pomyłkę powiązana ze skamieniałościami z Judith River. Nie jest to jednak przekonujące wyjaśnienie, gdyż sposób zachowania kości przypomina pozostały materiał z Carnegie Museum zebrany w Judith River a nie ten pochodzący z Hell Creek. Yun (2017) powołując się na osobistą komunikację z Carrem, pisze, że kość ta jest częśćiowo zrekonstruowana i może być identyczna z kością łzową ''Tyrannosaurus''. Dalman i in. (2018) stwierdzili, że CM 9401 pochodzi z osadów formacji [[Two Medicine]], datowanych na kampan. Wg Mortimera (online) miejsce pochodzenia tej kości to formacja [[Lance]], obejmująca późny mastrycht. Carr (2020) zalicza ten okaz do ''T. rex'', ale bez szczegółowego wyjaśnienia. <br />
<br />
====Wzrost====<br />
Wielkie rozmiary były osiągane przez tyranozaura dzięki szybszemu przebieraniu na wadze w porównaniu do jego krewniaków - zob. [[Tyrannosauroidea#Rozw.C3.B3j_osobniczy|Tyrannosauridae - rozwój osobniczy]].<br />
<br />
====Porównanie z innymi teropodami====<br />
''Tyrannosaurus'' był zbliżony rozmiarami do największych przedstawicieli innych grup [[teropod]]ów - [[ornitomimozaur]]a ''[[Deinocheirus]]'', [[spinozauryd]]a ''[[Spinosaurus]]'', [[karcharodontozauryd]]ów ''[[Giganotosaurus]]'' i ''[[Mapusaurus]]'' oraz [[ceratozaur]]a ''[[Deltadromeus]]'' (zob. opisy, zwłaszcza [[Giganotosaurus#Wymiary|''Giganotosaurus'' - wymiary]]). Prawdopodobnie był z nich najcięższy, zatem można uznać go za największego teropoda (Cau, online 2013; Hartman, online 2013B).<br />
<br />
===Odżywianie i zmysły===<br />
Dzięki ustawieniu oczu do przodu, ''Tyrannosaurus'' widział stereoskopowo w lepszym stopniu niż jego prawdopodobny przodek – [[Daspletosaurus|daspletozaur]] (lecz ustępował pod tym względem [[Nanotyrannus|nanotyranowi]], który może reprezentować jego niedorosłe osobniki) ([[Kent Stevens|Stevens]], 2006). Zob. też [[Tyrannosauroidea#Od.C5.BCywianie_i_zmys.C5.82y_-_padlino.C5.BCercy.3F|Tyrannosauroidea - odżywianie i zmysły]].<br />
<br />
===Łapy===<br />
Tyranozaur miał krótkie, silnie umięśnione przednie kończyny. Mięsień dwugłowy ramienia był w stanie wytrzymać około 200 kg, Przedramię miało dość ograniczony zakres ruchów. Staw barkowy i łokciowy umożliwiały wykonywanie na ruchów pod kątem 40 i 45 stopni, gdy u ''[[Allosaurus]]'' wartość wyniosła 65 i 62 stopnie (Carpenter i Smith, 2001). Zobacz więcej: [[Tyrannosauroidea#Kończyny przednie]].<br />
<br />
===Rozwój osobniczy===<br />
[[Tyranozauryd]]y zmieniały się znacznie w trakcie rozwoju, być może nawet najbardziej ze wszystkich nieptasich [[teropod]]ów. Wyciągnięcie jednoznacznych wniosków utrudnia jednak niejasny status ''[[Nanotyrannus]]'' oraz słaba znajomość [[ontogeneza|ontogenezy]] innych teropodów. W każdym razie, na podstawie badań innych [[tyranozauryd]]ów należy uznać, że młode osobniki zapewne przypominały w niewielkim stopniu dorosłe. Miały one proporcjonalnie mniejsze, długie i niskie czaszki oraz bardzo wydłużone tylne kończyny, zwłaszcza podudzie i śródstopie. Przejście od długiej, niskiej czaszki do ogólnego schematu masywnej i głębokiej czaszki następowało szybko, w ciągu 2 lat miedzy 13. a 15. rokiem życia, zaś zmiany związane z jej wzmocnieniem zachodziły przed osiągnięciem rozmiarów dorosłego osobnika (Carr, 2020). Zęby młodych przypominały te znane u innych teropodów - były wąskie patrząc z góry lub dołu, w przeciwieństwie do szerokich i okrągłych w przekroju zębów dorosłych. Dojrzałość płciowa była osiągana przed 15. rokiem życia. W trakcie ontogenezy zmieniała się też liczba zębów. Początkowo ich liczba wzrastała (z 15 do 16 zębów w kości szczękowej i z 16 do 17 w kości zębowej). Następnie liczba zębów stopniowo zmniejszała się, do 11-12 w kości szczękowej i 12-13 w kości zębowej. W ontogenezie tyranozaura można wyróżnić pięć głównych faz. Pierwsza z nich obejmuje osobniki młode (do 13. roku życia), następnie prawie dorosłe (ang. ''subadult''; do 18 lat), młode dorosłe (do 22 lat), dorosłe (powyżej 22 lat) oraz starzejące się dorosłe (co najmniej 28 lat). Co ciekawe, rozmiary ciała i masa nie są ściśle skorelowane z wiekiem w fazie dorosłości (Carr, 2020). <br />
<br />
Nieopisany, odnaleziony w osadach formacji [[Hell Creek]] szkielet młodego tyranozauryda ma przednie kończyny proporcjonalnie znacznie dłuższe i smuklejsze niż u osobników dorosłych; dodatkowo były one uzbrojone w ogromne pazury (Williams i in., 2010). Ponieważ w szkielecie brakuje czaszki oraz z uwagi na nieopisanie znaleziska, nie można mieć pewności, czy nie jest to ''Nanotyrannus''. Zob. też [[Tyrannosauroidea#Rozw.C3.B3j_osobniczy|Tyrannosauridae - rozwój osobniczy]] oraz opis ''[[Nanotyrannus]]''.<br />
<br />
===Zmienność osobnicza===<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_Sue_1.PNG|300px|thumb|right|Szkielet FMNH PR2081 (Sue). Fot. Michael Barera [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Field_Museum_August_2010_2_(Sue).JPG].]]<br />
<br />
Skamieniałości przypisywane do ''Tyrannosaurus'' wykazują zróżnicowanie, m.in. <br />
w wielkości i kształcie różnych kości czaszki i jej otworów, masywności kręgów szyjnych, kształcie kości kulszowej ([[Kenneth Carpenter|Carpenter]], 1990), szerokości kości krzyżowej ([[Christopher Brochu|Brochu]], 2003) i kształcie rogu nadocznego na kości zaoczodołowej ([[Ralph Molnar|Molnar]], 1990; 2005). FMNH PR2081 różni się od innych osobników pneumatyzacją szkieletu, szerokością przedniego rozszerzenia [[lemiesz]]a i szczegółami miejsca przyczepu żeber krzyżowych do kości biodrowej (Brochu, 2003). Kolejne okazy różnią się pewnymi cechami czaszki - zob. [[#Tyrannosaurus_.22x.22|''Tyrannosaurus'' "x"]]. Różnice w proporcjach mogą być dość znaczne, np. kość szczękowa (TMM 41436-1) z Teksasu (formacja [[Tornillo]] albo [[Javelina]] - górna część [Wick, 2014]) różni się przede wszystkim skróceniem (została ona nazwana ''Tyrannosaurus'' "vannus" w dysertacji Lawsona z 1972 r., później autor wycofał się z postulowania odrębności gatunkowej). Carpenter (1990) wykazał, że kość znajduje się poza zakresem różnorodności wykazywanym przez ''T. rex'' (5 osobników), lecz [[Thomas Carr|Carr]] i [[Thomas Williamson|Williamson]] (2000) wskazali, że podobnie zbudowana jest kość szczękowa niektórych innych okazów; Carpenter (2012 - w Dalman, 2013, s. 242) podtrzymuje swoje zdanie. Carr (2020) przebadał aż 44 okazy i wykazał, że wyjątkowość TMM 41436-1 wynika z ontogenezy. Wiele różnic wynika prawdopodobnie z [[ontogeneza|ontogenezy]] (zob. [[#Rozwój osobniczy]]) lub dymorfizmu płciowego (zob. niżej). Wyjaśnieniem pozostałych różnic jest prawdopodobnie zmienność osobnicza, być może też geograficzna czy chronologiczna; w grę mogą wchodzić także patologie i zniekształcenia pośmiertne.<br />
<br />
===Dymorfizm płciowy===<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_a_t_rex_named_stan_version_3_0_by_scotthartman.jpg|300px|thumb|right|Szkielet smukłej formy - BHI 3033 (Stan). Autor: Scott Hartman [http://scotthartman.deviantart.com/art/A-T-rex-named-Stan-Version-3-0-125137798].]]<br />
<br />
Spora liczba skamieniałości tyranozaura pozwoliła zauważyć, że odnalezione osobniki podobnych rozmiarów dzielą się na mocniej i delikatniej zbudowane, co często brano za dowód dymorfizmu płciowego. Najobszerniejszy dotąd test tej hipotezy przedstawił [[Peter Larson]] w 2008 r., który pomierzył 25 osobników i wykazał, że tyranozaury rzeczywiście wykazują dwa [[morfotyp]]y (typy budowy), co jednoznacznie widoczne jest w proporcjach kości ramiennych i zwłaszcza udowych (pozostałe pomiary - czaszki, obręczy i śródstopia - nie dostarczyły wystarczających danych). Kilkanaście osobników zostało przypisanych do jednego z morfotypów: biorąc za podstawę kości udowe, 9 wykazuje budowę masywną (CM 9380, FMNH PR2081, MOR 1128, MOR 1125, BHI 6232, BHI 6233, BHI 6242, RTMP 81.12.1, Samson) a 6 smukłą (MOR 555, MOR 980, BHI 3033, BHI 6230, RTMP 81.6.1, LL 12823). Przy zbliżonej długości kości udowych, obliczona na podstawie ich średnicy masa ciężej zbudowanych osobników to średnio 4,7 t a lżej zbudowanych - 3,5 t.<br />
<br />
Można jednak stwierdzić, że dane Larsona nie są wystarczającą podstawą do jednoznacznego wniosku. Próbka jest wciąż niewielka (najczęściej mierzony element - kość udowa - została zmierzona u 15 okazów), zmienność nie została porównana z [[ontogeneza|ontogenezą]] i chronologią. Wydaje się, że rozmieszczenie geograficzne należy wykluczyć, gdyż wiele osobników pochodzi z bliskich sobie stanowisk.<br />
<br />
Innym wyjaśnieniem może być wiek ontogenetyczny osobników (zob. [http://www.dinozaury.com/2013/11/02/czy-dinozaury-nigdy-nie-przestawaly-rosnac Czy dinozaury nigdy nie przestawały rosnąć?]). Dane nie są jednak jednoznaczne. Dwa smukłe osobniki miały ok. 14+/-2 (MOR 555; Horner i Padian, 2004) i 18 lat (RTMP 81.6.1; Erickson i in., 2004), dwa masywne były w podobnym, dość niepewnie wyznaczonym, wieku - miały ok. 16+/-5 (MOR 1128; Horner i Padian, 2004) i ok. 18+/-2 (MOR 1125; Horner i Padian, 2004) lat a dwa kolejne były starsze: 22 (RTMP 81.12.1; Erickson i in., 2004) i 28 (FMNH PR2081; Erickson i in., 2004) lat. Badania Ericksona i in. (2004) oraz Hornera i Padiana (2004) różnią się dokładnością wyznaczenia wieku, zwłaszcza MOR 1128 ma bardzo niepewny wiek. Wydaje się, że metoda wyznaczania wieku, zwłaszcza sposób szacowania ilości usuniętych przez remodelowanie kości starszych linii wzrostu, jest taki sam lub zbliżony w obu badaniach (por. Erickson i in., 2004, s. 775, cytujący Erickson i in., 2001, s. 432 z Horner i Padian, 2004, s. 1876), więc wyniki są porównywalne.<br />
<br />
Istnieją podstawy do wniosku, że wyjaśnieniem zmienności jest chronologia. Niestety dane stratygraficzne są trudno dostępne - z istotnych okazów takie informacje są tylko dla sześciu (wszystkie z formacji [[Hell Creek]]). Na podstawie tak skromnej próbki trudno wyciągać niewątpliwe wnioski, jednak 3 masywne osobniki są geologicznie starsze, zaś 3 smukłe są młodsze. Z dolnych osadów formacji Hell Creek pochodzą masywne: MOR 1128, MOR 1125 (Horner i in., 2011) i FMNH PR2081 (4-5 m nad podstawą formacji - N. Larson, 2008; w Dakocie Północnej formacja ma miąższość 50-100 m - Murphy i in., 2002). Z górnej części formacji znane są osobniki smukłe (P. Larson, 2008): MOR 980 (Derstler i Myers, 2008), MOR 555 (Horner i in., 2011) i BHI 3033 (16 m poniżej górnej granicy formacji - Johnson, 2002, s. 341; N. Larson, 2008). Hipotezę tą potwierdzili Paul i in. (2022), którzy wykazali również obecność formy masywnej w późniejszych osadach.<br />
<br />
Jedyny osobnik, którego płeć udało się ustalić - MOR 1125 (B-rex) to samica ([[Mary Schweitzer|Schweitzer]] i in., 2005), która reprezentuje [[morfotyp]] masywny ([[Peter Larson|P. Larson]], 2008). MOR 1125 jest jednym ze starszych geologicznie okazów - pochodzi z dolnych warstw formacji [[Hell Creek]] i obok BHI 6242 jest najszczuplej zbudowana z masywnych osobników. Ustalenie płci MOR 1125 nie jest jednak niewątpliwe - opiera się na interpretacji struktury kości udowej jako tkanki rdzennej, która występuje jedynie u samic ptaków w trakcie wytwarzania jaj i wiąże się z poborem wapnia z cienkościennych kości. Tkanka rdzenna może być podobna do patologicznej kości, co wskazali na podstawie badania sępnika różowogłowego (''Cathartes aura'') Chinsamy i Tumarkin-Deratzian (2009), którzy zalecają ostrożność przy uznawaniu podobnych struktur za tkankę rdzenną; nie wykazali jednak błędności wniosku Schweitzer i in. (2005).<br />
<br />
Podsumowując, wciąż nie ma podstaw do jednoznacznego wniosku, że wśród tyranozaurów występował dymorfizm płciowy. W grę w szczególności może wchodzić stratygrafia. Carr (2020), który przebadał 44 osobniki, również nie znalazł podstaw do postulowania dymorfizmu płciowego.<br />
<br />
===Rola w ekosystemie===<br />
''Tyrannosaurus'' był szczytowym drapieżnikiem w swoim środowisku. Nie ma powodów, by sądzić, że żywił się wyłącznie padliną (zob. [[Tyrannosauroidea#Od.C5.BCywianie_i_zmys.C5.82y_-_padlino.C5.BCercy.3F|Tyrannosauroidea - odżywianie i zmysły]]). Prawdopodobnie niedorosłe tyranozaury pełniły inną rolę w ekosystemie niż dorosłe - były znacznie mniejsze, szczuplejsze i zwinniejsze oraz żywiły się mniejszą i szybszą zdobyczą.<br />
<br />
Według danych [[John Horner|Hornera]] i in. (2011), ''Tyrannosaurus'' był nadzwyczajnie pospolity - w osadach formacji [[Hell Creek]] jego szczątki to ok. 24% skamieniałości wszystkich dużych dinozaurów. Naukowcy wysunęli z tego wniosek, że tyranozaur był generalistą pokarmowym - żywił się wszystkim, co udało mu się odnaleźć lub upolować (nawet osobnikami ze swego gatunku - [[Nicholas Longrich|Longrich]] i in., 2010). Podobne badania Lysona i Longricha (2011) wykazały, że szczątki tyranozaura to ok. 13%, [[Dale Russell|Russella]] i Manabe (2002), że 16% a White'a i in. (1998), że 4%. Wszystkie te badania oparte są na innych założeniach i danych.<br />
<br />
===Paleoatologie===<br />
[[Plik:T. rex infection.png|thumb|Hipotetyczna rekonstrukcja infekcji pasożytniczej w żuchwie i gardle u okazu MOR 980. Źródło: Wolff i in., 2009 [https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0007288]]]<br />
Tyranozaury jako aktywne drapieżniki były narażone na urazy oraz choroby. Wolff i wspólnicy w 2009 roku zbadali patologiczne zmiany na żuchwach okazów FMNH PR2081 („Sue”) i MOR 980. Były to liczne, gładko zakończone dziury. Badacze porównywali nienaturalne zmiany z występującymi u współczesnych drapieżnych ptaków i doszli do wniosku, że były one spowodowane pasożytem podobnym do ''Trichomonas gallinae''. Ich zdaniem choroba występowała endemicznie a tyranozaury zarażały się nią w wyniku walk wewnątrzgatunkowych, spożyciem mięsa zarażonego pasożytem a nawet przez kanibalizm. Choroba ta utrudniała spożywanie pokarmu oraz picie wody, przez co zakażone osobniki prawdopodobnie zginęły z głodu oraz pragnienia. <br />
<br />
Z tą interpretacją nie zgadzają się Rothschild i in. (2022). Według autorów badania patologie żuchwy u okazu FMNH PR2081 wykazują oznaki gojenia, które wskazują na to, że między ich powstaniem a śmiercią osobnika minął co najmniej rok czasu. Nie zauważyli również śladów typowych dla infekcji. Infekcja pasożytem rzadko kiedy dotykała kości. Naukowcy sądzą, że urazy mogły być spowodowane ugryzieniami przez inne tyranozaury, chodź sami wskazują, że wymagają one dalszych badań.<br />
<br />
===Populacja===<br />
Marshall i in. (2021) przedstawili bardzo ciekawe badanie dotyczące całkowitej ilości żyjących osobników ''Tyrannosaurus''. Do oszacowania wykorzystali związek między gęstością populacji a masą ciała żyjących gatunków w połączeniu z dużą wiedzą na temat omawianego teropoda. Ich zdaniem jego liczebność w dowolnym momencie wynosiła ok. 20 000 osobników oraz przetrwał przez ok. 127 000 pokoleń. Całkowita liczba żyjących kiedykolwiek osobników ''T. rex'' wynosiła ok. 2,5 miliarda. <br />
<br />
Meiri (2022) odniósł się w krytyczny sposób do tego badania. Kwestionował on precyzję szacunków Marshalla i in. (2021), podkreślając trudności w szacowaniu gęstości populacji i zasięgów geograficznych dla żyjących gatunków oraz w propagacji błędów. Stawia on tezę, że szacowanie wielkości populacji wymarłych gatunków jest mało wiarygodne. Jednak Marshall i wspólnicy (2022) odnieśli się do krytyki Meiri'a (2022). Zdaniem autorów badania obliczenia nie zależą od krótkoterminowych zmian w gęstości populacji i zasięgu geograficznym, ale od ich długoterminowych średnich oraz twierdzą, że opracowana metoda obliczeń jest słuszna niezależnie od wszelkich braków w implementacji.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_AMNH_vs_CM_Scott_Hartman.jpg|300px|thumb|right|Szkielety AMNH 5027 i CM 9380 ([[holotyp]]). Autor: Scott Hartman [http://www.skeletaldrawing.com/theropods].]]<br />
<br />
Odnaleziono co najmniej 34 w miarę kompletne szkielety (od 10% kompletności wzwyż), z czego zdecydowaną większość w latach 90-tych XX w. i na początku XXI w. (N. Larson, 2008; kolejne dane nt. kompletności okazów za tym autorem). Dzięki temu została dobrze poznana osteologia, choć szczegółowo opisana została dopiero w 2003 r. przez [[Christopher Brochu|Brochu]]. Nie wszystkie te szkielety na pewno należą do ''T. rex'' - te, u których nie zachowała się czaszka (zwłaszcza mózgoczaszka) ani miednica czy kość łopatkowo-krucza (Larson, 2013), mogą reprezentować pokrewny gatunek, ''[[Nanotyrannus]] lanciensis''.<br />
<br />
[[Holotyp]] to okaz CM 9380 (wcześniej AMNH 973), odkryty w 1902 r. przez ekspedycję dowodzoną przez [[Barnun Brown|Barnuna Browna]], należący do dużego, dorosłego osobnika, kompletny w 11%. Zawiera kości czaszki (k. szczękowa, k. łzowe, k. łuskową, ''ectopterygoid'', k. zębowe, k. kątowa górna, zęby), kręgi (9. szyjny, 2. i od 8. do 13. grzbietowe, kość krzyżową), żebra i trzy [[gastralia]], kości kończyn przednich (łopatka, k. ramienna) i tylnych (k. biodrowe, łonowe i kulszowe, k. udową, niekompletną piszczel, kości śródstopia I-IV (III niekompletna) oraz paliczek IV-1).<br />
<br />
Najsłynniejszym i najbardziej kompletnym (w 73%) okazem jest odkryty w 1990 r. FMNH PR2081 (wcześniej BHI 2033), znany jako Sue, na cześć odkrywczyni - Sue Hendrickson. Sue została (choć nie wiadomo, czy to samica) drobiazgowo opisana przez [[Christopher Brochu|Brochu]] w 2003 r. i mierzy 12,3-12,8 m. Zawiera prawie kompletną, lecz zgniecioną czaszkę i większość szkieletu pozaczaszkowego, w tym najbardziej kompletny ogon tyranozaura, zawierający 36 kręgów (ostatnie 8-10 nie zachowało się).<br />
<br />
Innym często wykorzystywanym do badań okazem jest drugi co do kompletności (63%) - BHI 3033, znany jako Stan, na cześć odkrywcy - Stana Sacrisona. Ponad 35 odlewów całego szkieletu i 50 czaszek znajduje się w różnych instytucjach na całym świecie (N. Larson, 2008).<br />
<br />
Prócz skamieniałych kości, u okazu BHI6230 (Wyrex), znaleziono także odciski skóry ogona, pokrytej łuskami podobnymi do znanych u innych dinozaurów (N. Larson, 2008) oraz tropy - ''Tyrannosauripus pillmorei'' ([[Martin Lockley|Lockley]] i Hunt, 1994). Wyizolowano także białka a nawet DNA - zob. [http://www.dinozaury.com/2012/10/25/bialka-i-fragmenty-dna-w-kosciach-dinozaurow Białka i fragmenty DNA w kościach dinozaurów!].<br />
<br />
==Taksonomia==<br />
===Młodsze synonimy===<br />
Z końca ery dinozaurów nazwano wiele [[gatunek|gatunków]], które, jak później wykazywano, są [[młodszy synonim|młodszymi synonimami]] ''Tyrannosaurus rex'' (np. [[Thomas Carr|Carr]] i [[Thomas Williamson|Williamson]], 2000; 2004) - zob. [[#Spis gatunków]] niżej; z uwagi na niepewność statusu ''Nanotyrannus lanciensis'' i brak mózgoczaszki (lub porównania jej elementów z nanotyranem i tyranozaurem) u prawdopodobnych młodszych synonimów ''T. rex'' synonimizacja ta jest niepewna - [[takson]]y te zostały zaznaczone znakiem zapytania w nawiasie, choć mają cechy diagnostyczne ''Tyrannosaurus'' wg P. Larsona (2013) - zob. [[Nanotyrannus#M.C5.82ody_Tyrannosaurus_rex.3F|opis ''Nanotyrannus'']]. <br />
<br />
Azjatycki gatunek, początkowo opisany jako ''Tyrannosaurus bataar'' jest przez wielu naukowców umieszczany w odrębnym [[rodzaj]]u - ''[[Tarbosaurus]]'', co jest kwestią zupełnie subiektywną.<br />
<br />
===''Manospondylus''===<br />
''Manospondylus gigas'' to od dawna nieużywana nazwa, która została nadana wcześniej niż ''Tyrannosaurus rex'' szczątkom należącym prawdopodobnie do omawianego gatunku (albo ''Nanotyrannus lanciensis''?). To ona miałaby więc pierwszeństwo, póki nie zostałaby uznana za ''[[nomen oblitum]]'' a ''Tyrannosaurus rex'' za ''[[nomen protectum]]''. [[Holotyp]]em ''M. gigas'' są dwa kiepsko zachowane kręgi szyjne lub grzbietowe, i, choć udało się zlokalizować typową lokalizację gdzie znajdują się inne szczątki, które należeć mają do ''T. rex'', to - choćby z uwagi na znaczny stopień erozji, który musiał nastąpić w ciągu ponad 100 lat - trudno będzie wykazać, że typowy okaz ''M. gigas'' i nowo odnalezione szczątki to ten sam osobnik. Z tego powodu ''M. gigas'' uważany jest za ''[[nomen dubium]]'' ([[Henry Osborn|Osborn]], 1917; [[Christopher Brochu|Brochu]], 2002).<br />
<br />
===''Tyrannosaurus'' "x"===<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_AMNH_5027.PNG|300px|thumb|left|Jeden z proponowanych osobników ''Tyrannosaurus'' "x" AMNH 5027 (fot: Abram E. Anderson, z Osborn, 1912).]]<br />
<br />
Prawdopodobnie w latach 80-tych [[Robert Bakker|Bakker]] wysunął hipotezę, że wśród szczątków przypisywanych do ''Tyrannosaurus rex'' znajdują się też skamieniałości innego gatunku, którego określił jako ''Tyrannosaurus'' "x". Podstawą tego wyróżnienia było uzębienie AMNH 5027, który miał dwa małe zęby "siekaczokształtne" na przedzie żuchwy, w przeciwieństwie do [[holotyp]]u ''T. rex'', który miał jeden mały a kolejny był znacznie większy. Ideę Bakkera rozwinął w [[2008]] r. [[Peter Larson]], który wskazał, że kolejne trzy osobniki (MOR 008, SDSM 12047 i "Samson") mają taką budowę, jak AMNH 5027 - tj. pomniejszony drugi ząb żuchwy w porównaniu do trzeciego. Larson doszukał się też kolejnych różnic - ''Tyrannosaurus'' "x" ma się charakteryzować nieco większą liczbą zębów, pokrywającą się z liczbą ''T. rex'' (w kości szczękowej 12-13, u ''T. rex'' - 11-12; w żuchwie 14-15, u ''T. rex'' - 13-14 [CM 79057 ma 15 - Carr i in., 2011]) i mniejszym otworem pneumatycznym w kości łzowej. Później Larson (2013) wskazał na kolejne cechy ''T''. "x": płytszy dół przedoczodołowy, zbliżanie się okna szczękowego do brzusznej krawędzi dołu przedoczodołowego (u ''T. rex'' styka się), niski czwarty ząb szczękowy (wysokość/szerokość 1,23, u ''T. rex'' 1,76) oraz czwarty ząb żuchwowy (1,34, u ''T. rex'' 1,39). Obecnie znaczenie tych różnic jest niejasne; wydają się one raczej subtelne (zwłaszcza ostatnia). Carr (2020) wykazał, że osobniki te nie wyróżniają się znacząco spośród innych okazów, a przede wszystkim nie tworzą pośród nich spójnej grupy. Jego zdaniem wszystkie sygnalizowane wcześniej różnice wynikają z ontogenezy i zmienności osobniczej.<br />
<br />
===''T. imperator'' i ''T. regina''===<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_Sue_Scott_Hartman.jpg|300px|thumb|right|Szkielet masywnej formy - FMNH PR2081 (Sue). Autor: Scott Hartman [http://www.skeletaldrawing.com/theropods].]]<br />
W 2022 r. Paul i współpracownicy opublikowali pracę, w której stwierdzili, że okazy zaliczane do tej pory do ''T. rex'' reprezentują 3 gatunki, różniące się masywnością budowy i ilością dwóch cienkich zębów w przedniej części kości zębowej. Najstarszy geologicznie z nich byłby ''T. imperator''. Reprezentowałby on masywną budowę (morfotyp I) oraz miałby po dwa wspomniane zęby w każdej z kości zębowych. Pochodzące z młodszych warstw osobniki zaliczono do ''T. regina'' (smukły – morfotyp III; jeden cienki ząb w przedniej części kości zębowej) lub ''T. rex'' (masywny – morfotyp II; jeden cienki ząb w przedniej części kości zębowej). Holotypem ''T. imperator'' jest okaz FMNH PR2081, a ''T. regina'' – USNM 555000. Taka interpretacja nie spotkała się jednak z powszechnym uznaniem. Została ona skrytykowana m.in. przez Cau (online). Wskazuje on, że przy tak małej próbie (ok. 30 okazów) nie można dostrzec wyraźnego podziału na osobniki masywne i smukłe. Z kolei kształt pierwszych zębów w kości zębowej jest cechą o dużej zmienności między poszczególnymi okazami. Z tych powodów Cau uważa, że ''T. imperator'' i ''T. regina'' to po prostu młodsze synonimy ''T. rex''.<br />
<br />
Praca Paula i współpracowników została też skrytykowana przez Carra i in. (2022). Zauważyli oni m.in., że proponowane przez Paula i in. cechy diagnistyczne pokrywają się między gatunkami, niektórych czaszek nie sposób zidentyfikować na podstawie zaproponowanej diagnozy, diagnoza oparta na cechach zębów jest problematyczna, a ponadto nie ustalono pozycji stratygraficznej niektórych badanych okazów. Badania Carra z 2020 r. wykazały zmienność u tyranozaura, lecz nie można jej było podzielić na odrębne kategorie. Ponadto wspomniany autorzy przetestowali zmienność masywności kości udowej dla 112 gatunków żyjących ptaków i 4 nieptasich teropodów. Uzyskane wyniki pokazały, że zmienność tej cechy u ''T. rex'' nie jest wcale wyjątkowa i nie świadczy o podziale na odrębne gatunki.<br />
<br />
===''T. mcraeensis''===<br />
[[Plik:Tyrannosaurus mcraeensis (skull reconstruction).png|thumb|left|Rekonstrukcja czaszki ''T. mcareensis''. Na biało zaznaczono odnalezione kości. Źródło: Dalman i in., 2024 [https://www.nature.com/articles/s41598-023-47011-0]]]<br />
W 2024 roku Sebastian Dalman i współpracownicy opisali kolejny gatunek ''Tyrannosaurus'' pochodzący ze skał osadowych [[formacja|formacji]] [[Hall Lake]] datowanej na późny [[kampan]] lub wczesny [[mastrycht]], znajdującej się w stanie Nowy Meksyk. [[Holotyp]]em jest okaz NMMNH P-3698 zawierający niekompletną czaszkę: prawą k. zaoczodołową, łuskową, k. podniebną, fragment k. szczękowej, lewą k. zębową, prawą k. płatową, k. przedstawową, k.kątową, k.stawową, izolowane zęby oraz and szerwrony (zob. rys. obok). Od młodszego kuzyna ''Tyrannosaurus rex'' różni się morfologią czaszki. Kość zaoczodołowa nie odbiegała swoim wyglądem do tej u pozostałych [[Tyrannosauridae|tyranozaurydów]]. Kość zębowa jest smukła i wypukła i znajduje się w niej 13 zębodołów. Stanowił on zagrożenie dla współżyjących z nim roślinożernów jak ''[[Sierraceratops]]'' czy zauropoda podobnego do ''[[Alamosaurus]]''.<br />
<br />
Wątpliwości dotyczące ważności gatunku ''Tyrannosaurus mcraeensis'' ma włoski paleontolog Andrea Cau. Jego zdaniem cechy diagnostyczne niewiele różnią się od obecnych u ''T. rex'' i mogą wynikać z ontogenezy lub zmienności osobniczej. Zwraca on również uwagę na dane stratygraficzne. Należy dokładnie ustalić wiek osadów, w których odnaleziono szczątki ''Tyrannosaurus mcraeensis''. Może się w przyszłości okazać, że jest on jedynie kolejnym osobnikiem sławnego ''Tyrannosaurus rex'' (komentarz własny PK).<br />
<br />
===Nieważne gatunki===<br />
====''T.'' lanpingensis====<br />
Ząb z wczesnej kredy Chin, ''[[nomen nudum]]'' (Mortimer, online B), ''[[nomen dubium]]'' ([[Thomas Holtz|Holtz]], 2004).<br />
<br />
====''T. zhuchengensis''====<br />
Kość śródstopia i zęby z późnej kredy Chin, ''[[nomen dubium]]'' ([[David Hone|Hone]] i in., 2011).<br />
<br />
====''T.'' turpanensis====<br />
Zęby, kości krzyżowe i kość biodrowa z późnej kredy Chin, ''[[nomen nudum]]'' (Mortimer, online C), ''[[nomen dubium]]'' ([[Thomas Holtz|Holtz]], 2004). Prawdopodobnie [[młodszy synonim]] ''[[Tarbosaurus]] bataar''.<br />
<br />
==Lokalizacje odkryć==<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_Sue_skull.jpg|300px|thumb|right|Czaszka FMNH PR2081 (Sue). Fot. "FunkMonk" [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sue_skull.jpg].]]<br />
<br />
Szczątki ''Tyrannosaurus'' znane są z zachodniej części Ameryki Północnej, od południowej części Kanady aż do Teksasu. ''Tyrannosaurus'' miał jeden z najobszerniejszych zasięgów geograficznych znanych wśród mezozoicznych dinozaurów. Poniższa lista została ułożona w porządku alfabetycznym wg nazw [[formacja|formacji]] (na końcu lokalizacje niepewne) i zawiera krótkie omówienie materiału kopalnego:<br />
<br />
* formacja [[Denver]]: Colorado (USA)<br />
<br />
Fragmentaryczny materiał, w tym DMNH 2827 - ok. 4% szkieletu.<br />
<br />
* formacja [[Hell Creek]]: Montana, Dakota Południowa, Dakota Północna, Wyoming (USA)<br />
<br />
Bardzo bogaty materiał, w tym [[holotyp]].<br />
<br />
* formacja [[Frenchman]]: Saskatchewan (Kanada)<br />
<br />
Przeważnie skąpy materiał, w tym RSM 2523.8 (Scotty) – ok. 65% szkieletu (Persons i in., 2019)<br />
<br />
* formacja [[Lance]]: Montana, Dakota Południowa, Wyoming (USA)<br />
<br />
Bardzo bogaty materiał.<br />
<br />
* formacja [[McRae]] - ogniwo [[McRae#Hall Lake]]: Nowy Meksyk (USA)<br />
<br />
Okaz NMMNH P-3698 to prawie kompletna kość zębowa oraz fragmenty czaszki. Lehman i [[Kenneth Carpenter|Carpenter]] (1990) zasugerowali, że to nowy [[rodzaj]], lecz [[Thomas Carr|Carr]] i [[Thomas Williamson|Williamson]] (2000) uznali, że nie różni się w znaczący sposób od ''T. rex'', tak jak pierwotnie uznali Gilette i in. (1986).<br />
<br />
* formacja [[North Horn]]: Utah (USA)<br />
<br />
Fragmentaryczny materiał, w tym UMNH 11000 ([[Scott Sampson|Sampson]] i Loewen, 2005) - ok. 9% szkieletu.<br />
<br />
* formacja [[Scollard]]: Alberta (Kanada)<br />
<br />
Przeważnie skąpy materiał, w tym RTMP.8l.12.1 (Huxley T. rex) - ok. 16% szkieletu.<br />
<br />
* formacja [[Tornillo]]/[[Javelina]], Teksas (USA)<br />
<br />
Kość szczękowa (TMM 41436-1) - zob. [[#Zmienność osobnicza]], kręg ogonowy (Wick, 2014), bliżej nieokreślony materiał - Wroblewski, 1998 (za Mortimer, online A).<br />
<br />
* formacja [[Willow Creek]]: Alberta (Kanada)<br />
<br />
RTMP 81.6.1 (Black Beauty; Cowley T. rex) - ok. 28% szkieletu.<br />
<br />
* ? formacja [[Ferris]]: Wyoming (USA)<br />
<br />
Bliżej nieokreślony materiał - Lawson, 1976 i Lehman, 1985 (za [[Michael Mortimer|Mortimer]], online A).<br />
<br />
* ? formacja Lomas Coloradas: Sonora (Meksyk)<br />
<br />
Izolowane, źle zachowane zęby (Serrano-Brañas i in., 2014).<br />
<br />
* ? formacja [[Kirtland]] - ogniwo [[Kirtland#Naashoibito|Naashoibito]]: Nowy Meksyk (USA)<br />
<br />
Fragmentaryczny materiał (Carr i Williamson, 2000; Williamson i Brusatte, 2014) i niepewna identyfikacja.<br />
<br />
* ? formacja [[Livingston]]: Montana (USA)<br />
<br />
Bliżej nieokreślony materiał - McMannis, 1965 (za Mortimer, online A).<br />
<br />
* ??? formacja [[Judith River]]: Montana (USA)<br />
<br />
* formacja [[Hall Lake]]: Nowy Meksyk (USA) <br />
<br />
Niekompletna czaszka, zęby oraz szewrony (Dalman i in., 2024)<br />
<br />
Zob. wyżej - [[#Tyrannosaurus z kampanu?]].<br />
<br />
==Filogeneza==<br />
''Tyrannosaurus'' wydaje się ostatnim i najbardziej [[zaawansowany]]m przedstawicielem swojej grupy - zob. [[Tyrannosauroidea#Ewolucja_i_budowa]] i [[Tyrannosauroidea#Kladogramy]].<br />
<br />
==Nazwa==<br />
''Tyrannosaurus rex'' to najsłynniejszy nieptasi dinozaur i chyba jedyny, którego tak często określa się pełną nazwą gatunkową (tudzież bardzo sławnym, lecz niepoprawnym, skrótem T-rex). Nazwa miała zapewne jakiś wpływ na popularność tego zwierzęcia i sama stała się częścią kultury (np. zespół rockowy T. Rex). Nazwa jest też jednym z powodów, dla których ''Tyrannosaurus rex'' uważany jest przez wielu za „króla dinozaurów” (zob. [http://www.forum.dinozaury.com/viewtopic.php?f=69&t=3744 ankieta i dyskusja na forum]).<br />
<br />
===Etymologia===<br />
[[Henry Osborn|Osborn]] nazwał ''Tyrannosaurus rex'', aby podkreślić jego rozmiary, znacznie przewyższające inne znane wówczas lądowe drapieżniki. Później (1917: 762) pisze, że (swobodne tłumaczenie): „''Tyrannosaurus'' to najdoskonalszy drapieżnik wśród lądowych kręgowców, który łączy niszczycielską siłę i prędkość; reprezentuje szczyt ewolucji linii, która wzięła swój początek od małego i smukłego triasowego drapieżnika ''[[Anchisaurus]]''” (anchizaur był uważany wtedy za wczesnego [[teropod]]a). Nazwę ''Tyrannosaurus'' powszechnie tłumaczy się jako „królewski jaszczur-tyran” i wywodzi z greckiego ''tyrannos'' (tyran) i ''sauros'' (jaszczur), zaś ''rex'' to z łaciny „król”. Epitet gatunkowy ''mcraeensis'' nawiązuje do grupy skalnej McRae znajdującej się za zachodzie stanu Nowy Meksyk.<br />
<br />
===Wpływ na nomenklaturę===<br />
Nazwa ''Tyrannosaurus rex'' miała spory wpływ na nazewnictwo wśród dinozaurów - utworzono od niej jednostki systematyczne, do których należy tyranozaur ([[Tyrannosauroidea]], [[Tyrannosauridae]], [[Tyrannosaurinae]] i częściowo też [[Tyrannoraptora]]) a także nazwy [[rodzaj]]owe [[takson]]ów blisko spokrewnionych z tyranozaurem (''[[Nanotyrannus]]'', ''[[Eotyrannus]]'', ''[[Aviatyrannis]]'', ''[[Sinotyrannus]]'', ''[[Raptorex]]'', ''[[Zhuchengtyrannus]]'', ''[[Yutyrannus]]'' oraz ''[[Siamotyrannus]]'', który później okazał się przedstawicielem [[allozauroid]]ów; być może też od początku uważany za niespokrewnionego bliżej z tyranozaurem allozauroida ''[[Tyrannotitan]]''). Tyranozauroidy określa się często nieformalnie jako "jaszczury-tyrany", "tyrant dinosaurs" itp. <br />
<br />
Nazwa ''Tyrannosaurus rex'' miała wpływ także na nomenklaturę chrząszczy - [[miocen|mioceńskiego]] ''Tyrannasorus rex''. Jak tłumaczą autorzy (Ratcliffe i Ocampo, 2001: 354), epitet gatunkowy to gra słów odnosząca się do "innego słynnego, ''znacznie większego'', wymarłego gatunku zwierzęcia, które ma podobnie brzmiącą nazwę".<br />
<br />
== Spis gatunków ==<br />
{| class="wikitable"<br />
|{{V|''Tyrannosaurus''}}<br />
| {{Kpt|[[Henry Osborn|Osborn]]}}, [[1905]]<br />
| ?= ''Manospondylus''<br />
|-<br />
| (?)= ''Dynamosaurus''<br />
| {{Kpt|Osborn}}, 1905<br />
|-<br />
| ??= ''[[Nanotyrannus]]''<br />
| {{Kpt|[[Robert Bakker|Bakker]]}}, {{Kpt|Williams}} i {{Kpt|[[Philip Currie|Currie]]}}, [[1988]]<br />
|-<br />
| (?)= ''Dinotyrannus''<br />
| {{Kpt|[[George Olshevsky|Olshevsky]]}} ''vide'' {{Kpt|Olshevsky, Ford}} i {{Kpt|Yamamoto}}, [[1995]]<br />
|-<br />
| ??= ''Stygivenator''<br />
| {{Kpt|Olshevsky}}, 1995<br />
|-<br />
|{{V|''T. rex''}}<br />
| {{Kpt|Osborn}}, 1905<br />
| ?= ''Manospondylus gigas''<br />
|-<br />
| ??= ''[[Aublysodon]] amplus''<br />
| {{Kpt|[[Othniel Marsh|Marsh]]}}, 1892<br />
| ''[[nomen dubium]]''<br />
|-<br />
| = ''[[Deinodon]] amplus'' <br />
| ({{Kpt|Marsh}}, 1892) {{Kpt|Hay}}, [[1902]]<br />
|-<br />
| = ''T. amplus''<br />
| ({{Kpt|Marsh}}, 1892) {{Kpt|Hay}}, [[1930]] <br />
|-<br />
| = ''Manospondylus amplus''<br />
| ({{Kpt|Marsh}}, 1892) {{Kpt|Olshevsky}}, [[1978]] <br />
|-<br />
| = ''Stygivenator amplus'' <br />
| ({{Kpt|Marsh}}, 1892) {{Kpt|Olshevsky}}, 1995 <br />
|-<br />
| ??= ''[[Aublysodon]] cristatus''<br />
| {{Kpt|Marsh}}, 1892<br />
| ''[[nomen dubium]]''<br />
|-<br />
| (?)= ''Dynamosaurus imperiosus''<br />
| {{Kpt|Osborn}}, 1905<br />
|-<br />
| = ''T. imperiosus''<br />
| ({{Kpt|Osborn}}, 1905) {{Kpt|Swinton}}, [[1970]]<br />
|-<br />
| ??= ''[[Nanotyrannus]] lancensis''<br />
| ({{Kpt|[[Charles Gilmore|Gilmore]]}}, [[1946]]) {{Kpt|Bakker}}, {{Kpt|Williams}} i {{Kpt|Currie}} 1988<br />
|-<br />
| ?= ''T.'' "vannus"<br />
| {{Kpt|Lawson}}, [[1972]] ''vide'' {{Kpt|Naish}}, 2009<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| (?)= ''Dinotyrannus megagracilis''<br />
| {{Kpt|Olshevsky}} ''vide'' {{Kpt|Olshevsky, Ford}} i {{Kpt|Yamamoto}}, [[1995]]<br />
|-<br />
| = ''[[Albertosaurus]]'' "megagracilis"<br />
| {{Kpt|[[Gregory Paul|Paul]]}}, 1988<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| ??= ''[[Aublysodon]] molnaris''<br />
| {{Kpt|Paul}}, 1988<br />
|-<br />
| = ''Aublysodon molnari''<br />
| {{Kpt|Paul}}, 1988 emend. {{Kpt|Paul}}, [[1990]]<br />
|-<br />
| = ''Stygivenator molnari''<br />
| ({{Kpt|Paul}}, 1988 emend. {{Kpt|Paul}}, 1990) {{Kpt|Olshevsky}}, 1995<br />
|-<br />
| ?= ''T''. "gigantus"<br />
| {{Kpt|Harlan}}, 1990<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| = ''T''. "stanwinstonorum"<br />
| {{Kpt|Pickering}}, 1995<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| (?)= ''T''. "imperator"<br />
| {{Kpt|Melbourne}}, [[1998]]<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| ?''T. zhuchengensis''<br />
| {{Kpt|Hu, Cheng, Pang}} i {{Kpt|Fang}}, [[2001]]<br />
| ''[[nomen dubium]]''<br />
|-<br />
| ''T. bataar''<br />
| {{Kpt|[[Evgenii Maleev|Maleev]]}}, [[1955]]<br />
| = ''[[Tarbosaurus]] bataar''<br />
|-<br />
| "''T.''" "lanpingensis"<br />
| {{Kpt|Yeh}}, [[1975]]<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| = "''[[Tarbosaurus]]''" "lanpingensis"<br />
| ({{Kpt|Yeh}}, 1975) {{Kpt|[[Azuma]]}}, [[1991]]<br />
| ''nomen nudum''<br />
|-<br />
| ''T. efremovi''<br />
| {{Kpt|[[Anatoly Rozhdestvensky|Rozhdestvensky]]}}, [[1977]]<br />
| = ''[[Tarbosaurus]] bataar''<br />
|-<br />
| ''T.'' "turpanensis"<br />
| {{Kpt|[[Zhai]]}}, {{Kpt|[[Zheng]]}} i {{Kpt|[[Tong]]}}, [[1978]]<br />
| ''[[nomen nudum]]'', ?= ''[[Tarbosaurus]] bataar''<br />
|-<br />
| ''T. luanchuanensis''<br />
| {{Kpt|[[Zhiming Dong|Dong]]}}, [[1979]]<br />
| = ''[[Tarbosaurus]] bataar''<br />
|-<br />
| = ''"T"''. "lanpingi"<br />
| {{Kpt|Zhao}}, [[1986]]<br />
| ''nomen nudum''<br />
|-<br />
| ''T. torosus''<br />
| ({{Kpt|[[Dale Russell|Russell]]}}, [[1970]]) {{Kpt|Paul}}, [[1987]]<br />
| = ''[[Daspletosaurus]] torosus''<br />
|-<br />
| ''T. novojilovi''<br />
| {{Kpt|[[Donald Glut|Glut]]}}, [[1997]]<br />
| = ''[[Tarbosaurus]] bataar''<br />
|-<br />
| = ''T. imperator''<br />
| {{Kpt|Paul, Persons}} i {{Kpt|Van Raalte}} [[2022]]<br />
|-<br />
| = ''T. regina''<br />
| {{Kpt|Paul, Persons}} i {{Kpt|Van Raalte}} [[2022]]<br />
|-<br />
|{{V|''T. mcraeensis''}}<br />
|{{Kpt|Dalman, [[Loewen]], Pyron, Jasinski, Malinzak, Lucas, Fiorillo, [[Currie]]}} i {{Kpt|[[Longrich]]}}, 2024<br />
|}<br />
<br />
==Galeria obrazów==<br />
<gallery><br />
Plik:Winter_kill_by_alexandernevsky.jpg|''Tyrannosaurus'' z upolowanym ''[[Triceratops]]''. Autor: Alexander Lovegrove [http://alexandernevsky.deviantart.com/art/Winter-Kill-345624627]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaur_charge_by_alexandernevsky.jpg|Młody ''Tyrannosaurus'' ścigający ''[[Ornithomimus#O._velox|Ornithomimus velox]]'' (po lewej ''Cimolestes''). Autor: Alexander Lovegrove [http://alexandernevsky.deviantart.com/art/Tyrannosaur-Charge-318922120]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_head_by_Christoferson.jpg|Rekonstrukcja głowy. Autor: Bruno Hernandez (Christoferson) [http://christoferson.deviantart.com/art/Tyrannosaurus-head-142987600]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_Sue_2.jpg|Szkielet FMNH PR2081 (Sue). Fot. Robert Lawton [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sue_(dinosaur).jpg]<br />
<br />
Plik:T_rex_teenager_by_malvit.jpg|Rekonstrukcja młodego. Autor: Melnik Vitaliy (MALvit) [http://malvit.deviantart.com/art/T-Rex-teenager-319440961]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_color_by_Christoferson.jpg|Rekonstrukcja głowy. Autor: Bruno Hernandez (Christoferson) [http://christoferson.deviantart.com/art/Tyrannosaurus-color-165594900]<br />
<br />
Plik:T_rex_reconstructions_by_arvalis.jpg|Czaszka i rekonstrukcje. Autor: RJ Palmer (arvalis) [http://arvalis.deviantart.com/art/T-rex-Reconstructions-401246093]<br />
<br />
Dinosaur_revolution_t_rex_baby_by_fredthedinosaurman.jpg|Rekonstrukcja młodego. Autor: Fred the Dinosaurman [http://fredthedinosaurman.deviantart.com/art/Dinosaur-Revolution-T-Rex-Baby-352329038]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_rex_mmartyniuk.png|300px|thumb|right|Rekonstrukcja na podstawie AMNH 5027. Autor: Matt Martyniuk[http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tyrannosaurus_rex_mmartyniuk.png]<br />
<br />
Plik:Rex_by_fredthedinosaurman.jpg|Rekonstrukcja. Autor: Fred Wierum [https://www.deviantart.com/fredthedinosaurman/art/Rex-788251011]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_t_rex_reigns_again_by_shartman.jpg|Rekonstrukcja. Autor: Scott Hartman [http://scotthartman.deviantart.com/art/T-rex-reigns-again-189796623]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_some_cool_dinosaurs_by_arvalis.PNG|Rekonstrukcja. Autor: RJ Palmer (arvalis) [http://arvalis.deviantart.com/art/Some-Cool-Dinosaurs-335980633]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_head.JPG|Rekonstrucja głowy. Fot. "Domser" [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lebendrekonstruktion_T.rex_Schädel_im_NHM_Wien.JPG]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_by_kahless28-d5z2r2a.jpg|Rekonstrukcja. Autor: [[Jakub Kowalski]] [http://kahless28.deviantart.com/gallery/]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_because_you_can_never_have_too_many_t_rexes_by_shartman.png|Rekonstrukcja oparta na "Sue". Autor: Scott Hartman [http://scotthartman.deviantart.com/art/Because-you-can-never-have-too-many-T-rexes-341210751]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_rex_by_alexandernevsky.jpg|''Tyrannosaurus'' w naturalnym środowisku. Autor: Alexander Lovegrove [http://alexandernevsky.deviantart.com/art/Tyrannosaurus-rex-72515223]<br />
<br />
Plik:Saurian_rex2_by_fredthedinosaurman.jpg|Rekonstrukcja. Autor: Fred the Dinosaurman [http://fredthedinosaurman.deviantart.com/art/Saurian-Rex-502734940]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus-saurian_concept_art_by_arvalis.PNG|Rekonstrukcja. Autor: RJ Palmer (arvalis) [http://arvalis.deviantart.com/art/Saurian-Concept-Art-495258921]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_habitat_by_kahless28-d5z2r53.jpg|''Tyrannosaurus'' i ''[[Triceratops]]'' w naturalnym środowisku. Autor: [[Jakub Kowalski]] [http://kahless28.deviantart.com/gallery/]<br />
<br />
Plik:Hell_Creek_dinosaurs_and_pterosaurs_by_durbed.jpg|Archozaury z Hell Creek: górny rząd od lewej: ''[[Ankylosaurus]]'', ''Tyrannosaurus'', ''[[Struthiomimus]]'', ''Quetzalcoatlus'', ''[[Triceratops]]''; na dole: ''[[Acheroraptor]]'' , ''[[Pachycephalosaurus]]'' i ''[[Anzu]]''. Autor: Durbed [http://durbed.deviantart.com/art/Happy-New-Year-from-Hell-Creek-345906630]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus,_Balaur,_Arambourgiania_-_Mark_Witton.PNG|''Tyrannosaurus'' (A), ''[[Balaur]]'' (B), ''Arambourgiania'' (C) (podobny ''Quetzalcoatlus'' występował prawdopodobnie w środowisku tyranozaura), ''Homo sapiens'' (D). Autor: Mark Witton [http://dx.doi.org/10.4202/app.00005.2013]<br />
<br />
</gallery><br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small>Publikacje naukowe:<br />
<br />
Arbour, V.M., Burns, M.E., Sissons, R.L. (2009) "A redescription of the ankylosaurid dinosaur Dyoplosaurus acutosquameus Parks, 1924 (Ornithischia: Ankylosauria) and a revision of the genus" Journal of Vertebrate Paleontology, 29(4), 1117-1135. [[doi:10.1671/039.029.0405]]<br />
<br />
Bates, K.T. & Falkingham, P.L. (2012) "Estimating maximum bite performance in Tyrannosaurus rex using multi-body dynamics" Biology Letters, 8(4), 660–664. [[doi:10.1098/rsbl.2012.0056]]<br />
<br />
Brochu, C.A. (2003) "Osteology of Tyrannosaurus rex: Insights from a Nearly Complete Skeleton and High-Resolution Computed Tomographic Analysis of the Skull" Memoir (Society of Vertebrate Paleontology)" Society of Vertebrate Paleontology Memoir 7, Joumal of Vertebrate Paleontology, suplement do 22(4), 1-138.<br />
<br />
Brusatte, S.L., Carr, T.D. & Norell, M.A. (2012) "The Osteology of Alioramus, A Gracile and Long-Snouted Tyrannosaurid (Dinosauria: Theropoda) from the Late Cretaceous of Mongolia" Bulletin of the American Museum of Natural History, 366, 1-197. [http://hdl.handle.net/2246/6162]<br />
<br />
Carpenter, K. (1990) "Variation in Tyrannosaurus rex" [w:] Carpenter, K. & Currie, P.J. (red.) "Dinosaur Systematics: Approaches and Perspectives" wyd. Cambridge University, New York, 141-145.<br />
<br />
Carpenter, K. & Smith, M. (2001). "Forelimb Osteology and Biomechanics of Tyrannosaurus rex". In Tanke, D. H.; Carpenter, K. (eds.). Mesozoic vertebrate life. Bloomington: Indiana University Press<br />
<br />
Carr, T. & Williamson, T. (2000) "A review of Trannosauridae (Dinosauria: Coelurosauria) from New Mexico" w: Lucas, S.G. & Heckert, A.B. (red.) "Dinosaurs of New Mexico" New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, 17, 113-146.<br />
<br />
Carr, T.D. & Williamson, T.E. (2004) "Diversity of late Maastrichtian Tyrannosauridae (Dinosauria: Theropoda) from western North America" Zoological Journal of the Linnean Society 142(4), 479-523. [[doi:10.1111/j.1096-3642.2004.00130.x]]<br />
<br />
Carr, T.D. & Williamson, T.E. (2010) "Bistahieversor sealeyi, gen. et sp. nov., a new tyrannosauroid from New Mexico and the origin of deep snouts in Tyrannosauroidea" Journal of Vertebrate Paleontology, 30, 1-16. [[doi:10.1080/02724630903413032]]<br />
<br />
Carr, T.D., Williamson, T.E., Britt, B.B. & Stadtman, K. (2011) "Evidence for high taxonomic and morphologic tyrannosauroid diversity in the Late Cretaceous (Late Campanian) of the American Southwest and a new short-skulled tyrannosaurid from the Kaiparowits formation of Utah" Naturwissenschaften, 98(3), 241-246. [[doi:10.1007/s00114-011-0762-7]]<br />
<br />
Carr, T.D. (2020) "A high-resolution growth series of Tyrannosaurus rex obtained from multiple lines of evidence." PeerJ 8:e9192<br />
[[doi:https://doi.org/10.7717/peerj.9192]].<br />
<br />
Carr, T.D., Napoli, J.G., Brusatte, S.L., Holtz, T.R.Jr., Hone, D.W.E., Williamson, T.E. & Zanno, L.E. (2022). "Insufficient Evidence for Multiple Species of ''Tyrannosaurus'' in the Latest Cretaceous of North America: A Comment on “The Tyrant Lizard King, Queen and Emperor: Multiple Lines of Morphological and Stratigraphic Evidence Support Subtle Evolution and Probable Speciation Within the North American Genus ''Tyrannosaurus''”. Evol Biol (2022). [[https://doi.org/10.1007/s11692-022-09573-1]]<br />
<br />
Chinsamy, A. & Tumarkin-Deratzian, A. (2009) "Pathologic bone tissues in a turkey vulture and a nonavian dinosaur: implications for interpreting endosteal bone and radial fibrolamellar bone in fossil dinosaurs" Anatomical Record, 292(9), 1478-1484. [[doi:10.1002/ar.20991]]<br />
<br />
Currie, P.J., Hurum, J.H & Sabath, K. (2003) "Skull structure and evolution in tyrannosaurid dinosaurs" Acta Palaeontologica Polonica, 48(2), 227-234.<br />
<br />
Dalman, S.G. (2013) "New Examples of Tyrannosaurus rex from the Lance Formation of Wyoming, United States" Bulletin of the Peabody Museum of Natural History, 54(2), 241-254. [[doi:10.3374/014.054.0202]]<br />
<br />
Dalman, S.G., Lucas, S.G. & Malinzak, D.E. (2018). "Tyrannosaurid Teeth from the Upper Cretaceus (Campanian)Two Medicine formation of Montana." Fossil Record 6. New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin 79. 125-139. <br />
<br />
Dalman, S. G, Loewen, M. A., Pyron, R. A., Jasinski, S. E., Malinzak, D. E., Lucas, S. G., Fiorillo, A. R., Currie, P. J. & Longrich, N. R. (2024). "A giant tyrannosaur from the Campanian–Maastrichtian of southern North America and the evolution of tyrannosaurid gigantism". Scientific Reports. [[doi:10.1038/s41598-023-47011-0]]<br />
<br />
Derstler, K. & Myers, J.M. (2008) "Taphonomy of the Tyrannosaurus rex Peck's Rex from the Hell Creek Formation of Montana" [in:] Larson, P. & Carpenter, K. "Tyrannosaurus rex: the tyrant king" Indiana University Press, Bloomington, 75-81.<br />
<br />
Erickson, G.M., Van Kirk, S.D., Su, J., Levenston, M.E., Caler, W.E. & Carter, D.R. (1996) "Bite-force estimation for Tyrannosaurus rex from tooth-marked bones" Nature, 382(6593), 706-708. [[doi:10.1038/382706a0]]<br />
<br />
Erickson, G.M., Curry Rogers, K. & Yerby, S.A. (2001) "Dinosaurian growth patterns and rapid avian growth rates" Nature, 412(6845), 429-433. [[doi:10.1038/35086558]]<br />
<br />
Erickson, G.M., Makovicky, P.J., Currie, P.J., Norell, M.A., Yerby, S.A. & Brochu, C.A. (2004) "Gigantism and comparativelife-history parameters of tyrannosaurid dinosaurs" Nature, 430(7001), 772-775. [[doi:10.1038/nature02699]]<br />
<br />
Fricke, H.C. & Pearson, D.A. (2008) "Stable isotope evidence for changes in dietary niche partitioning among hadrosaurian and ceratopsian dinosaurs of the Hell Creek Formation, North Dakota" Paleobiology, 34(4), 534-552. [[doi:10.1666/08020.1]]<br />
<br />
Gignac, P.M., Erickson, G.M. (2017)"The Biomechanics Behind Extreme Osteophagy in ''Tyrannosaurus rex''". Scientific Reports 7, Article number: 2012 (2017)[[doi:10.1038/s41598-017-02161-w]]<br />
<br />
Holtz, T.R. (2004) "Tyrannosauroidea" [w:] Weishampel, D.B., Dodson, P. & Osmólska, H. "The Dinosauria" wyd. University of California, Berkeley-Los Angeles, 111-136.<br />
<br />
Hone, D.W., Wang, K., Sullivan, C., Zhao, X., Chen, S., Li, D., Ji, S., Ji, Q. & Xu, X. (2011) "A new, large tyrannosaurine theropod from the Upper Cretaceous of China" Cretaceous Research, 32(4), 495-503. [[doi:10.1016/j.cretres.2011.03.005]]<br />
<br />
Horner, J.R. & Padian, K. (2004) "Age and growth dynamics of Tyrannosaurus rex" Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 271(1551), 1875-1880. [[doi:10.1098/rspb.2004.2829]]<br />
<br />
Horner, J.R., Goodwin, M.B., Myhrvold, N. (2011) "Dinosaur Census Reveals Abundant Tyrannosaurus and Rare Ontogenetic Stages in the Upper Cretaceous Hell Creek Formation (Maastrichtian), Montana, USA" PLoS ONE 6(2), e16574. [[doi:10.1371/journal.pone.0016574]]<br />
<br />
Hutchinson, J.R., Bates, K.T., Molnar, J., Allen, V. &, Makovicky, P.J. (2011) "A Computational Analysis of Limb and Body Dimensions in Tyrannosaurus rex with Implications for Locomotion, Ontogeny, and Growth" PLoS ONE 6(10), e26037. [[doi:10.1371/journal.pone.0026037]]<br />
<br />
Johnson, K.R. (2002) "Megaflora of the Hell Creek and lower Fort Union Formations in the western Dakotas: Vegetational response to climate change, the Cretaceous-Tertiary boundary event, and rapid marine transgression" [w:] Hartman, J.H., Johnson, K.R. & Nichols, D.J. "The Hell Creek Formation and the Cretaceous-Tertiary boundary in the northern Great Plains: An Integrated continental record of the end of the Cretaceous" Geological Society of America Special Paper, 361, 329-391.<br />
<br />
Johnson, K.R., Nichols, D.J., & Hartman, J.H. (2002) "Hell Creek Formation: A 2001 synthesis" [w:] Hartman, J.H., Johnson, K.R. & Nichols, D.J. "The Hell Creek Formation and the Cretaceous-Tertiary boundary in the northern Great Plains: An Integrated continental record of the end of the Cretaceous" Geological Society of America Special Paper, 361, 503-510.<br />
<br />
Larson, P. (2013) "The Case for Nanotyrannus" [w:] Parrish, J.M., Molnar, R.A., Currie., P.J. & Koppelhus, E.B. (red.) "Tyrannosaurid Paleobiology" Indiana University Press, 14-53.<br />
<br />
Lockley, M.G. & Hunt, A.P. (1994) "A track of the giant theropod dinosaur Tyrannosaurus from close to the Cretaceous/Tertiary boundary, northern New Mexico" Ichnos, 3(3), 213-218. [[doi:10.1080/10420949409386390]]<br />
<br />
Longrich, N.R., Horner, J.R., Erickson, G.M. & Currie, P.J. (2010) "Cannibalism in Tyrannosaurus rex" PLoS ONE 5(10): e13419. [[doi:10.1371/journal.pone.0013419]]<br />
<br />
Lyson, T.R. & Longrich, N.R. (2011) "Spatial niche partitioning in dinosaurs from the latest cretaceous (Maastrichtian) of North America" Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 278(1709), 1158-1164. [[doi:10.1098/rspb.2010.1444]]<br />
<br />
Mazzetta, G.V., Blanco, E. & Cisilino, A.P. (2004) "Modelización con elementos finitos de un diente referido al género Giganotosaurus Coria y Salgado, 1995 (Theropoda: Carcharodontosauridae)" Ameghiniana, 41(4), 619-626. [abstrakt]<br />
<br />
Marshall, C. R., Latorre, D. V., Wilson, C. J., Frank, T. M., Magoulick, K. M., Zimmt, J. B., & Poust, A. W. (2021). "Absolute abundance and preservation rate of ''Tyrannosaurus rex''". Science, 372(6539), 284-287. [[doi:10.1126/science.abc8300.]]<br />
<br />
Marshall, C. R., Latorre, D. V., Wilson, C. J., Frank, T. M., Magoulick, K. M., Zimmt, J. P., & Poust, A. W. (2022). "With what precision can the population size of ''Tyrannosaurus rex'' be estimated"? A reply to Meiri. Frontiers of Biogeography. [[doi: 10.21425/F5FBG55042]]<br />
<br />
Meiri, S. (2022). "Population sizes of ''T. rex'' cannot be precisely estimated". Frontiers of Biogeography. [[doi:10.21425/F5FBG53781]]<br />
<br />
Meers, M.B. (2003) "Maximum bite force and prey size of Tyrannosaurus rex and their relationship to the inference of feeding behaviour" Historical Biology: A Journal of Paleobiology, 16(1), 1-12. [[doi:10.1080/0891296021000050755]] [abstrakt]<br />
<br />
Mitchell, J.S., Roopnarine, P.D. & Angielczyk, K.D. (2012) "Late Cretaceous restructuring of terrestrial communities facilitated the end-Cretaceous mass extinction in North America" Proceedings of the National Academy of Sciences, 109(46), 18857-18861. [[doi:10.1073/pnas.1202196109]]<br />
<br />
Molnar, R.E. (1990) "Variation in theory and in theropods" [w:] Carpenter, K. & Currie, P.J. (red.) "Dinosaur Systematics: Approaches and Perspectives" wyd. Cambridge University, New York, 71-80.<br />
<br />
Molnar, R.E. (2005) "Sexual Selection and Sexual Dimorphisrn in Theropods" [w:] Carpenter, K. "The Carnivorous Dinosaurs" wyd. Indiana University, Bloomington, 284-312.<br />
<br />
Murphy, E.C., Hoganson, J.W., & Johnson, K.R. (2002) "Lithostratigraphy of the Hell Creek Formation in North Dakota" [w:] Hartman, J.H., Johnson, K.R. & Nichols, D.J. "The Hell Creek Formation and the Cretaceous-Tertiary boundary in the northern Great Plains: An Integrated continental record of the end of the Cretaceous" Geological Society of America Special Paper, 361, 9-34.<br />
<br />
Osborn, H. F. (1905) "Tyrannosaurus and other Cretaceous carnivorous dinosaurs" Bulletin of the American Museum of Natural History, 21(14), 259-265. [http://hdl.handle.net/2246/1464]<br />
<br />
Osborn, H. F. & Brown, B. (1906) "Tyrannosaurus, Upper Cretaceous carnivorous dinosaur (second communication)" Bulletin of the American Museum of Natural History, 22(16), 281-297<br />
[http://hdl.handle.net/2246/1473]<br />
<br />
Osborn, H. F. (1912) "Crania of Tyrannosaurus and Allosaurus" Memoirs of the American Museum of Natural History. New series, 1, 1-32. [http://hdl.handle.net/2246/49]<br />
<br />
Osborn, H. F. (1917) "Skeletal adaptations of Ornitholestes, Struthiomimus, Tyrannosaurus" Bulletin of the American Museum of Natural History, 35(43), 733-771. [http://hdl.handle.net/2246/1334]<br />
<br />
Paul, G. S., Persons, W. S., & Van Raalte, J. (2022). "The Tyrant Lizard King, Queen and Emperor: Multiple Lines of Morphological and Stratigraphic Evidence Support Subtle Evolution and Probable Speciation Within the North American Genus Tyrannosaurus". Evolutionary Biology. [[doi:10.1007/s11692-022-09561-5]]<br />
<br />
Persons, W.S., Currie, P.J. & Erickson, G.M. (2019) “An Older and Exceptionally Large Adult Specimen of Tyrannosaurus rex”. The Anatomical Record (advance online publication. [https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ar.24118] <br />
<br />
Peterson, J.E., Tseng, Z.J. & Brink, S. (2021). "Bite force estimates in juvenile Tyrannosaurus rex based on simulated puncture marks." PeerJ 9:e11450 [[doi:10.7717/peerj.11450]].<br />
<br />
Rayfield, E. (2011) "Structural performance of tetanuran theropod skulls, with emphasis on the Megalosauridae, Spinosauridae and Carcharodontosauridae" Special Papers in Palaeontology, 86, 241-253. [[doi:10.1111/j.1475-4983.2011.01081.x]]<br />
<br />
Ratcliffe, B.C. & Ocampo, F.C. (2001) "Tyrannasorus Rex Ratcliffe and Ocampo, a New Genus and Species of Miocene Hybosorid in Amber from the Dominican Republic (Coleoptera: Scarabaeoidea: Hybosoridae)" The Coleopterists Bulletin, 55(3), 351–355. doi:10.1649/0010-065X(2001)055[0351:TRRAOA]2.0.CO;2<br />
<br />
Rothschild, B., O'Connor, J., & Lozado, M. C. (2022). "Closer examination does not support infection as cause for enigmatic ''Tyrannosaurus rex'' mandibular pathologies". Cretaceous Research, 140, 105353. [[doi: 10.1016/j.cretres.2022.105353]]<br />
<br />
Russell, D.A. & Manabe, M. (2002) "Synopsis of the Hell Creek (uppermost Cretaceous) dinosaur assemblage" [w:] Hartman, J.H., Johnson, K.R. & Nichols, D.J. "The Hell Creek Formation and the Cretaceous-Tertiary boundary in the northern Great Plains: An Integrated continental record of the end of the Cretaceous" Geological Society of America Special Paper, 361, 169-176.<br />
<br />
Sampson, S.D. & Loewen, M.A. (2005) "Tyrannosaurus rex from the Upper Cretaceous (Maastrichtian) North Horn Formation of Utah: Biogeographic and paleoecologic implications" Journal of Vertebrate Paleontology, 25(2), 469-472. doi:10.1671/0272-4634(2005)025[0469:TRFTUC]2.0.CO;2<br />
<br />
Schweitzer, M.H., Wittmeyer, J.L. & Horner, J.R. (2005) "Gender-Specific Reproductive Tissue in Ratites and Tyrannosaurus rex" Science, 308(5727), 1456-1460. [[doi:10.1126/science.1112158]]<br />
<br />
Serrano-Brañas, C.I., Torres-Rodríguez, E., Reyes Luna, P.C., González, I. & González-León, C. (2014) "Tyrannosaurid teeth from the Lomas Coloradas Formation, Cabullona Group (Upper Cretaceous) Sonora, México" Cretaceous Research, 49, 163-171. [[doi:10.1016/j.cretres.2014.02.018]]<br />
<br />
Stevens, K.A. (2006) "Binocular vision in theropod dinosaurs" Journal of Vertebrate Paleontology, 26 (2), 321-330. doi:10.1671/0272-4634(2006)26[321:BVITD]2.0.CO;2<br />
<br />
Urban, M.A. & Lamanna, M.C. (2006) "Evidence of a giant tyrannosaurid (Dinosauria: Theropoda) from the Upper Cretaceous (? Campanian) of Montana" Annals of Carnegie Museum, 75(4), 231-235. doi:10.2992/0097-4463(2006)75[231:EOAGTD]2.0.CO;2<br />
<br />
Vavrek, M.J. & Larsson, H.C. (2010) "Low beta diversity of Maastrichtian dinosaurs of North America" Proceedings of the National Academy of Sciences, 107(18), 8265-8268. [[doi:10.1073/pnas.0913645107]]<br />
<br />
White, P.D., Fastovsky, D.E. & Sheehan, P.M. (1998) "Taphonomy and Suggested Structure of the Dinosaurian Assemblage of the Hell Creek Formation (Maastrichtian), Eastern Montana and Western North Dakota" PALAIOS, 13(1), 41-51. doi:10.1043/0883-1351(1998)013<0041:TASSOT>2.0.CO;2<br />
<br />
Wick, S.L. (2014) "New evidence for the possible occurrence of ''Tyrannosaurus'' in West Texas, and discussion of Maastrichtian tyrannosaurid dinosaurs from Big Bend National Park" Cretaceous Research, 50, 52-58. [[doi:10.1016/j.cretres.2014.03.010]]<br />
<br />
Williamson, T.E. & Brusatte, S.L. (2014) "Small Theropod Teeth from the Late Cretaceous of the San Juan Basin, Northwestern New Mexico and Their Implications for Understanding Latest Cretaceous Dinosaur Evolution" PLoS ONE, 9(4), e93190. [[doi:10.1371/journal.pone.0093190]]<br />
<br />
Wolff, E.D., Salisbury, S.W., Horner, J.R., Varricchio, D.J. (2009). "Common avian infection plagued the tyrant dinosaurs". PLoS One 4 (9), e7288. [[doi:10.1371/journal.pone.0007288.]]<br />
<br />
Yun, C.-G. (2017). "Testing the hypotheses of the origin of ''Tyrannosaurus rex'': imigrant species, or native species? The Journal of Paleontological Sciences: JPS.C.2017.01 [https://www.aaps-journal.org/pdf/JPS.C.2017.01.pdf].<br />
<br />
Inne:<br />
<br />
Cau, online 2013 [http://theropoda.blogspot.com/2013/11/vertebre-dorsali-di-theropodi-confronto.html]<br />
<br />
Cau, online 2022 [http://theropoda.blogspot.com/2022/03/la-trinita-di-tyrannosaurus.html]<br />
<br />
Cau, online 2024 [https://www.facebook.com/share/p/G6EbXZcoQ6eaMipt/]<br />
<br />
Carr, T.D. (2005) "Phylogeny of Tyrannosauroidea (Dinosauria: Coelurosauria) with special reference to North American forms" Dysertacja doktorska, University of Toronto.<br />
<br />
Derstler, K. & Myers, J.M. (2008) "Taphonomy of the Tyrannosaurus rex Peck's Rex from the Hell Creek Formation of Montana" [w:] Larson, P. & Carpenter, K. [red.] "Tyrannosaurus rex: the tyrant king" wyd. Indiana University, Bloomington, 75-81.<br />
<br />
Hartman, online 2013A http://www.skeletaldrawing.com/home/giant-theropods-north-vs-south772013<br />
<br />
Hartman, online 2013B http://www.skeletaldrawing.com/home/mass-estimates-north-vs-south-redux772013<br />
<br />
Larson, N.L. (2008) "One hundred years of Tyrannosaurus rex: the skeletons" [w:] Larson, P. & Carpenter, K. [red.] "Tyrannosaurus rex: the tyrant king" wyd. Indiana University, Bloomington, 1-55.<br />
<br />
Larson, P. (2008) "Variation and Sexual Dimorphism in Tyrannosaurus rex" [w:] Larson, P. & Carpenter, K. [red.] "Tyrannosaurus rex: the tyrant king" wyd. Indiana University, Bloomington, 103-128.<br />
<br />
Mortimer, online A: http://theropoddatabase.com/Tyrannosauroidea.html#Tyrannosaurusrex<br />
<br />
Mortimer, online B: http://theropoddatabase.com/Carnosauria.htm#Tyrannosauruslanpingensis<br />
<br />
Mortimer, online C: http://theropoddatabase.com/Tyrannosauroidea.html#Tarbosaurusbataar<br />
<br />
Naish, D. (2009) "Tyrannosaurus rex: The Tyrant King [review]" The Palaeontology Newsletter, 69, 92-97.<br />
<br />
Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University - Princeton i Oxford.<br />
<br />
Sampson, S.D. (2009) "Dinosaur Odyssey: Fossil Threads in the Web of Life" wyd. Princeton University, Berkeley-Los Angeles-London.</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]] <br />
[[Kategoria:Saurischia]] <br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Tetanurae]]<br />
[[Kategoria:Coelurosauria]]<br />
[[Kategoria:Tyrannosauroidea]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Północna]]<br />
[[Kategoria:USA]]<br />
[[Kategoria:Kanada]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Kampan]]<br />
[[Kategoria:Mastrycht]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Prodeinodon&diff=32177
Prodeinodon
2024-03-24T20:43:54Z
<p>Taurovenator: /* Spis gatunków */</p>
<hr />
<div>{{DISPLAYTITLE:''Prodeinodon''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Michał Siedlecki]]<br />
|Korekta = <br />
|nazwa = ''Prodeinodon'' (prodeinodon)<br />
|długość = 4,8 m <ref name="Molina-Larramendi">Molina-Pérez, R. & Larramendi, A. (2019). "Dinosaur Facts and Figures: The Theropods and Other Dinosauriformes". wyd. Princeton University Press. </ref> <br />
|wysokość = 1,25 m <ref name="Molina-Larramendi"></ref><br />
|masa = 265 kg <ref name="Molina-Larramendi"></ref><br />
|dieta = mięsożerny<br />
|miejsce = [[Mongolia]] - Ajmak południowochangajski<br />
<small>([[formacja]] [[Oosh]])</small><br />
|czas = {{Występowanie|125|124}}<br />
ok. 125 [[Ma]] <br><br />
<small>[[wczesna kreda]] ([[barrem]])</small><br />
|systematyka = <br />
[[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
?[[Tetanurae]]<br />
<br />
?[[Coelurosauria]]/?[[Carnosauria]]<br />
<br />
?[[Tyrannosauroidea]]<br />
|grafika = Yutyrannus huali.png<br />
|podpis = Rekonstrukcja ''[[Yutyrannus]]''. ''Prodeinodon mongoliense'' mógł wyglądać podobnie Autor: Tomopteryx [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Yutyrannus_huali.png]<br />
|PorównanieGrupa = <br />
|PorównanieDługość = <br />
|mapa = <br />
}}<br />
==Wstęp==<br />
''Prodeinodon'' to wątpliwy rodzaj [[Theropoda]] żyjący na terenie dzisiejszej Mongolii w połowie epoki wczesnej kredy. Wyróżniono aż trzy jego gatunki, lecz ze względu na ich fragmentaryczność, tak naprawdę dwa z nich (poza typowym) mogą należeć do odrębnych rodzajów.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa rodzajowa oznacza "przed strasznym zębem". Odnosi się ona do przekonania [[Henry Osborn|Henry'ego Osborna]], iż ten rodzaj był przodkiem rodzaju ''[[Deinodon]]'' (równie wątpliwego teropoda znanego z późnej kredy Stanów Zjednoczonych).<br />
<br />
==Gatunki==<br />
<br />
===''P. mongoliense''===<br />
Etymologia: epitet gatunkowy odnosi się do Mongolii, państwa na którego terytorium odnaleziono szczątki tego dinozaura.<br />
<br />
Miejsce znalezienia: Ajmak południowochangajski, [[formacja]] [[Oosh]]<br />
<br />
Czas występowania: ok. 125 [[Ma]] ([[barrem]])<br />
<br />
Materiał kopalny: [[holotyp]] (AMNH 6265) to izolowany, fragmentaryczny ząb; [[paratyp]] (AMNH 6531) to również izolowany ząb. Materiał przypisany obejmuje również prawdopodobnie ząb z kości szczękowej oraz zaginione częściowe k. piszczelową i k. strzałkową.<br />
<br />
Jest to pierwszy opisany gatunek prodeinodona, a zarazem gatunek typowy tego rodzaju. Obecnie ze względu na fragmentaryczność szczątków oraz brak cech diagnostycznych uważa się go za [[nomen dubium|wątpliwy]] gatunek teropoda o niepewnej pozycji systematycznej. Molina-Pérez i Larramendi w swej książce (2019) uznają go za bazalnego [[Tyrannosauroidea|tyranozauroida]]. Zgubiony materiał przypisany należał do większego osobnika niż holotyp, który Molina-Pérez i Larramendi (2019) szacują na 9,8 m długości, 2,5 m wysokości w biodrach i 2,3 t masy. [[Mortimer]] (online) pozostaje przy uznaniu go za nieokreślonego [[Averostra|awerostra]].<br />
<br />
<br />
==="P." kwangshiensis===<br />
Etymologia: epitet gatunkowy odnosi się do regionu autonomicznego Kuangsi w Chinach, gdzie odnaleziono szczątki tego teropoda.<br />
<br />
Miejsce znalezienia: Kuangsi, formacja [[Xinlong]].<br />
<br />
Czas występowania: ok.120-110 [[Ma]] ([[apt]]-środkowy [[alb]]).<br />
<br />
Materiał kopalny: holotyp (IVPP V4795) 4 zęby, z czego jeden większy niż pozostałe; prawdopodobny materiał przypisany obejmuje jeszcze więcej zębów, m.in. okazy NP01, NP02 i NP06.<br />
<br />
Ten gatunek, również uznawany za wątpliwy, wydaje się należeć do innej grupy teropodów niż gatunek typowy. Morfologia zębów przypomina tą obecną u [[Carcharodontosauridae|karcharodontozaurydów]]. Może być starszym synonimem [[Wakinosaurus|wakinozaura]] lub [[Datanglong|datanglonga]], który żył na terenie tej samej formacji. Mortimer (online) bezpiecznie umieszcza go jako bazalnego awerostra, natomiast Molina-Pérez i Larramendi (2019) klasyfikują go jako karcharodontozauryda podobnego do [[Acrocanthosaurus|akrokantozaura]] i szacują jego wymiary na 6,4 m długości, 1,8 m wysokości w biodrach i 790 kg masy (największy okaz datanglonga jest większy). Niestety publikacja opisująca ten gatunek nie została przetłumaczona na angielski, przez co gatunek ten pozostaje tajemnicą dla zachodniego świata paleontologii.<br />
<br />
===""P." tibetensis"===<br />
Etymologia: epitet gatunkowy odnosi się do Tybetu, gdzie odnaleziono szczątki tego dinozaura.<br />
<br />
Miejsce znalezienia: Tybet, formacja [[Lura]]?/ [[grupa]] [[Daye]]??<br />
<br />
Czas występowania: [[wczesna kreda]]?/ ??[[hettang]]<br />
<br />
Materiał kopalny: w kolekcji Instytutu Paleontologii Kręgowców i Paleoantropologii w Pekinie<br />
<br />
Najbardziej tajemniczy z wszystkich gatunków. Na początku tylko wspomniany w 1986 roku, potem rzekomo opisany w 1997 roku. Podobnie jak wszystkie znane dinozaury z Tybetu jest uznawany za [[nomen nudum|nazwę nieważną]]. Mortimer (online) uważa, że był to nieokreślony [[Tetanurae|tetanur]], na pewno nienależący do ''Prodeinodon''.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
| ''Prodeinodon''<br />
| {{Kpt|[[Osborn]]}}, [[1924]]<br />
|''[[nomen dubium]]''<br />
|-<br />
| ''P. mongoliense''<br />
| {{Kpt|Osborn}}, 1924<br />
|''nomen dubium''<br />
|-<br />
| ''"P". kwangshiensis''<br />
| {{Kpt|Hou, Yeh}} i {{Kpt|Zhao}}, [[1975]]<br />
| ''nomen dubium''<br />
|-<br />
| ''"P". tibetensis''<br />
| {{Kpt|Zhao}} i {{Kpt|Li}}, [[1997]]<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
|= ""P". tibetensis"<br />
| {{Kpt|Ye, Hao, Qi, Li}} i {{Kpt|Zhao}}, [[1986]]<br />
| ''nomen nudum''<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Mortimer, M. (online) https://theropoddatabase.com/Neotheropoda.htm#Prodeinodonmongoliensis, https://theropoddatabase.com/Neotheropoda.htm#Prodeinodonkwangshiensis, https://theropoddatabase.com/Tetanurae.htm#Prodeinodontibetensis<br />
<br />
Osborn, H.F. (1924). "Sauropoda and Theropoda from the Lower Cretaceous of Mongolia". American Museum Novitates 128:1-7<br />
<references/></small><br />
<br />
[[Kategoria:Nomen dubium]]<br />
[[Kategoria:Takson worek]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Prodeinodon&diff=32176
Prodeinodon
2024-03-24T20:43:19Z
<p>Taurovenator: /* Spis gatunków */</p>
<hr />
<div>{{DISPLAYTITLE:''Prodeinodon''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Michał Siedlecki]]<br />
|Korekta = <br />
|nazwa = ''Prodeinodon'' (prodeinodon)<br />
|długość = 4,8 m <ref name="Molina-Larramendi">Molina-Pérez, R. & Larramendi, A. (2019). "Dinosaur Facts and Figures: The Theropods and Other Dinosauriformes". wyd. Princeton University Press. </ref> <br />
|wysokość = 1,25 m <ref name="Molina-Larramendi"></ref><br />
|masa = 265 kg <ref name="Molina-Larramendi"></ref><br />
|dieta = mięsożerny<br />
|miejsce = [[Mongolia]] - Ajmak południowochangajski<br />
<small>([[formacja]] [[Oosh]])</small><br />
|czas = {{Występowanie|125|124}}<br />
ok. 125 [[Ma]] <br><br />
<small>[[wczesna kreda]] ([[barrem]])</small><br />
|systematyka = <br />
[[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
?[[Tetanurae]]<br />
<br />
?[[Coelurosauria]]/?[[Carnosauria]]<br />
<br />
?[[Tyrannosauroidea]]<br />
|grafika = Yutyrannus huali.png<br />
|podpis = Rekonstrukcja ''[[Yutyrannus]]''. ''Prodeinodon mongoliense'' mógł wyglądać podobnie Autor: Tomopteryx [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Yutyrannus_huali.png]<br />
|PorównanieGrupa = <br />
|PorównanieDługość = <br />
|mapa = <br />
}}<br />
==Wstęp==<br />
''Prodeinodon'' to wątpliwy rodzaj [[Theropoda]] żyjący na terenie dzisiejszej Mongolii w połowie epoki wczesnej kredy. Wyróżniono aż trzy jego gatunki, lecz ze względu na ich fragmentaryczność, tak naprawdę dwa z nich (poza typowym) mogą należeć do odrębnych rodzajów.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa rodzajowa oznacza "przed strasznym zębem". Odnosi się ona do przekonania [[Henry Osborn|Henry'ego Osborna]], iż ten rodzaj był przodkiem rodzaju ''[[Deinodon]]'' (równie wątpliwego teropoda znanego z późnej kredy Stanów Zjednoczonych).<br />
<br />
==Gatunki==<br />
<br />
===''P. mongoliense''===<br />
Etymologia: epitet gatunkowy odnosi się do Mongolii, państwa na którego terytorium odnaleziono szczątki tego dinozaura.<br />
<br />
Miejsce znalezienia: Ajmak południowochangajski, [[formacja]] [[Oosh]]<br />
<br />
Czas występowania: ok. 125 [[Ma]] ([[barrem]])<br />
<br />
Materiał kopalny: [[holotyp]] (AMNH 6265) to izolowany, fragmentaryczny ząb; [[paratyp]] (AMNH 6531) to również izolowany ząb. Materiał przypisany obejmuje również prawdopodobnie ząb z kości szczękowej oraz zaginione częściowe k. piszczelową i k. strzałkową.<br />
<br />
Jest to pierwszy opisany gatunek prodeinodona, a zarazem gatunek typowy tego rodzaju. Obecnie ze względu na fragmentaryczność szczątków oraz brak cech diagnostycznych uważa się go za [[nomen dubium|wątpliwy]] gatunek teropoda o niepewnej pozycji systematycznej. Molina-Pérez i Larramendi w swej książce (2019) uznają go za bazalnego [[Tyrannosauroidea|tyranozauroida]]. Zgubiony materiał przypisany należał do większego osobnika niż holotyp, który Molina-Pérez i Larramendi (2019) szacują na 9,8 m długości, 2,5 m wysokości w biodrach i 2,3 t masy. [[Mortimer]] (online) pozostaje przy uznaniu go za nieokreślonego [[Averostra|awerostra]].<br />
<br />
<br />
==="P." kwangshiensis===<br />
Etymologia: epitet gatunkowy odnosi się do regionu autonomicznego Kuangsi w Chinach, gdzie odnaleziono szczątki tego teropoda.<br />
<br />
Miejsce znalezienia: Kuangsi, formacja [[Xinlong]].<br />
<br />
Czas występowania: ok.120-110 [[Ma]] ([[apt]]-środkowy [[alb]]).<br />
<br />
Materiał kopalny: holotyp (IVPP V4795) 4 zęby, z czego jeden większy niż pozostałe; prawdopodobny materiał przypisany obejmuje jeszcze więcej zębów, m.in. okazy NP01, NP02 i NP06.<br />
<br />
Ten gatunek, również uznawany za wątpliwy, wydaje się należeć do innej grupy teropodów niż gatunek typowy. Morfologia zębów przypomina tą obecną u [[Carcharodontosauridae|karcharodontozaurydów]]. Może być starszym synonimem [[Wakinosaurus|wakinozaura]] lub [[Datanglong|datanglonga]], który żył na terenie tej samej formacji. Mortimer (online) bezpiecznie umieszcza go jako bazalnego awerostra, natomiast Molina-Pérez i Larramendi (2019) klasyfikują go jako karcharodontozauryda podobnego do [[Acrocanthosaurus|akrokantozaura]] i szacują jego wymiary na 6,4 m długości, 1,8 m wysokości w biodrach i 790 kg masy (największy okaz datanglonga jest większy). Niestety publikacja opisująca ten gatunek nie została przetłumaczona na angielski, przez co gatunek ten pozostaje tajemnicą dla zachodniego świata paleontologii.<br />
<br />
===""P." tibetensis"===<br />
Etymologia: epitet gatunkowy odnosi się do Tybetu, gdzie odnaleziono szczątki tego dinozaura.<br />
<br />
Miejsce znalezienia: Tybet, formacja [[Lura]]?/ [[grupa]] [[Daye]]??<br />
<br />
Czas występowania: [[wczesna kreda]]?/ ??[[hettang]]<br />
<br />
Materiał kopalny: w kolekcji Instytutu Paleontologii Kręgowców i Paleoantropologii w Pekinie<br />
<br />
Najbardziej tajemniczy z wszystkich gatunków. Na początku tylko wspomniany w 1986 roku, potem rzekomo opisany w 1997 roku. Podobnie jak wszystkie znane dinozaury z Tybetu jest uznawany za [[nomen nudum|nazwę nieważną]]. Mortimer (online) uważa, że był to nieokreślony [[Tetanurae|tetanur]], na pewno nienależący do ''Prodeinodon''.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
| ''Prodeinodon''<br />
| {{Kpt|[[Osborn]]}}, [[1924]]<br />
|''[[nomen dubium]]''<br />
|-<br />
| ''P. mongoliense''<br />
| {{Kpt|Osborn}}, 1924<br />
|''nomen dubium''<br />
|-<br />
| ''"P". kwangshiensis''<br />
| {{Kpt|Hou, Yeh}} i {{Kpt|Zhao}}, [[1975]]<br />
| ''nomen dubium''<br />
| ''"P". tibetensis''<br />
| {{Kpt|Zhao}} i {{Li}}, [[1997]]<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
|= ""P". tibetensis"<br />
| {{Kpt|Ye, Hao, Qi, Li}} i {{Kpt|Zhao}}, [[1986]]<br />
| ''nomen nudum''<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Mortimer, M. (online) https://theropoddatabase.com/Neotheropoda.htm#Prodeinodonmongoliensis, https://theropoddatabase.com/Neotheropoda.htm#Prodeinodonkwangshiensis, https://theropoddatabase.com/Tetanurae.htm#Prodeinodontibetensis<br />
<br />
Osborn, H.F. (1924). "Sauropoda and Theropoda from the Lower Cretaceous of Mongolia". American Museum Novitates 128:1-7<br />
<references/></small><br />
<br />
[[Kategoria:Nomen dubium]]<br />
[[Kategoria:Takson worek]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Tyrannosaurus&diff=32175
Tyrannosaurus
2024-03-24T20:42:13Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do poprawy i aktualizacji (m.in. o tkanki miękkie).<br />
<br />
__TOC__<br />
{{DISPLAYTITLE:''Tyrannosaurus''}}<br />
{{Opis<br />
|Autor = [[Maciej Ziegler]]<br />
|Korekta = [[Łukasz Czepiński]], [[Kamil Kamiński]], [[Paweł Konarzewski]]<br />
|nazwa = ''Tyrannosaurus'' (tyranozaur)<br />
|długość = 12,3-12,8 m<br />
|wysokość = <br />
|masa = 5-10 t<br />
|dieta = mięsożerny<br />
|miejsce = Ameryka Północna – [[USA]] i [[Kanada]]<br />
<small>Zob. [[#Lokalizacje odkryć]]</small><br />
|czas = {{Występowanie|74|66}} <br />
ok. ?74-66 [[Ma]]<br><br />
<small>[[późna kreda]] ([[kampan]]-[[mastrycht]])</small><br />
|systematyka = <br />
[[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Coelurosauria]]<br />
<br />
[[Tyrannosauroidea]]<br />
<br />
[[Tyrannosauridae]]<br />
<br />
[[Tyrannosaurinae]]<br />
<br />
[[Tyrannosaurini]]<br />
|grafika = Tyrannosaurus rex 2018 by arvalis.jpg<br />
|podpis = Rekonstrukcja szkieletu, mięśni oraz przyżyciowa ''Tyrannosaurus rex''. Autor: RJ Palmer (arvalis). Źródło: [https://www.deviantart.com/arvalis/art/Tyrannosaurus-rex-2018-767137215]<br />
|PorównanieGrupa = Tyrannosauridae<br />
|PorównanieDługość = 12.8<br />
|mapa = <br />
}}<br />
==Wstęp==<br />
''Tyrannosaurus'' to wielki, zaawansowany [[tyranozauroid]], żyjący pod koniec ery dinozaurów w [[Ameryka_Północna|Ameryce Północnej]]. Najsłynniejszy mezozoiczny dinozaur; symbol paleontologii.<br />
<br />
''Tyrannosaurus'' jest przedmiotem wielu badań (a także kontrowersji), jednak wnioski z nich wyciągane są często niepewne, gdyż wiele z nich pomija ''[[Nanotyrannus]]'', który może być młodocianym tyranozaurem, albo, co obecnie wydaje się bardziej prawdopodobne, odrębnym [[takson]]em.<br />
<br />
==Budowa i paleobiologia==<br />
''Tyrannosaurus'' był zbudowany podobnie jak jego krewniacy (zob. [[Tyrannosauroidea#Budowa_i_ewolucja|Tyrannosauroidea - budowa i ewolucja]]), lecz bardziej ekstremalnie. „Ekstremalne” były też, zapewne, inne aspekty biologii zwierzęcia (jak tryb życia, czy rozwój osobniczy).<br />
<br />
''Tyrannosaurus'' był większy i cięższy niż inne [[tyranozauroid]]y; ważył więcej niż azjatycki ''[[Tarbosaurus]]'' i kilkakrotnie więcej niż inne amerykańskie [[tyranozauryd]]y. Był też najmasywniejszy z nich wszystkich. <br />
<br />
===Diagnoza===<br />
Cechy [[diagnoza|diagnostyczne]] wg [[Thomas Carr|Carra]] (2005) to brak wyrostka rogowego na kości łzowej, wcięta przednia krawędź łuskowego wyrostka kości kwadratowo-jarzmowej, spłaszczony grzbietowo-boczny wyrostek podniebienny oraz zmniejszona liczba zębów - mniej niż 15 w kości zębowej u dorosłych osobników; zob. też hasło o ''[[Nanotyrannus]]''. Od ''[[Zhuchengtyrannus]]'' różni się brakiem jego cech diagnostycznych ([[David Hone|Hone]] i in., 2011). <br />
<br />
===Gigantyzm===<br />
====Maksymalne wymiary====<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_Osborn_1917.PNG|300px|thumb|right|Rekonstrukcja szkieletu ''Tyrannosaurus'' (z Osborn, 1917). Zwróć uwagę na półwyprostowaną sylwetkę, trójpalczaste kończyny przednie i długi ogon - obecnie wiadomo, że są to cechy niepoprawne.]]<br />
<br />
Do niedawna uważany za największego osobnik ''Tyrannosaurus'' (FMNH PR2081, czyli "Sue") mierzy 12,3 ([[John Hutchinson|Hutchinson]] i in., 2011; [[Scott Hartman|Hartman]], online 2013A), 12,5 (=41 stóp; [[Christopher Brochu|Brochu]], 2002) lub 12,8 m ([[Michael Mortimer|Mortimer]], online A). Informacje o większych osobnikach są oparte na fragmentarycznym materiale, który niekoniecznie należał do rzeczywiście większych osobników (np. u Sue kość szczękowa jest 25% dłuższa niż u [[holotyp]]u, kość zębowa - 15%, k. udowa - 3% a II k. śródstopia jest krótsza o 5%; Mortimer, online A). Doniesienia o wymiarach 14-15 m wynikają zapewne z przeszacowania długości ogona (zob. zdjęcie obok). Określenie masy jest problematyczne, lecz wydaje się dość pewne, że wyrośnięty ''Tyrannosaurus'' ważył kilka ton.<br />
<br />
Jeszcze większym osobnikiem niż FMNH PR2081 był prawdopodobnie RSM 2523.8 („Scotty”). Ze względu na niekompletność szczątków trudno porównać długość obu okazów, jednak większość kości RSM 2523.8 jest dłuższa niż odpowiadające jej kości "Sue" (z wyjątkiem k. strzałkowej). Wg Personsa i in. (2019) osobnik ten był o ok. 5% cięższy niż FMNH PR2081 i ważył 8870 kg, podczas gdy masę "Sue" oszacowano na 8462 kg. Co ciekawe wg Carra (2020) okaz ten był najmłodszy spośród wszystkich dorosłych osobników, które przebadał. <br />
<br />
[[John Horner|Horner]] i in. (2011) wskazują, że badane przez Hornera i [[Kevin Padian|Padiana]] (2004) osobniki ''Tyrannosaurus'' - w tym także bardzo duże, jak MOR 555 (którego wiek szacuje się na 14+/-2 [Horner i Padian, 2004] a długość ciała na 12,4 m [Mortimer, online A]) czy zbliżony rozmiarami MOR 1198 (11-16 lat) - mają stosunkowo młodą tkankę kostną, zbudowaną z głównie z [[osteon]]ów pierwotnych, podczas gdy u [[Ornithischia|dinozaurów ptasiomiednicznych]] z tych samych osadów występuje tkanka dojrzalsza, z wtórnymi osteonami i gęsto upakowanymi [[kanały Haversa|kanałami Haversa]]. Autorzy wyciągają z tego wniosek, że na odkrycie czekają większe i masywniejsze, niż dotychczas odnalezione, osobniki ''Tyrannosaurus''. Jedank Carr (2020) stwierdził, że badanie okazu MOR 555 było oparte o uszkodzoną kość, a rzeczywisty wiek tego osobnika to 23-27 lat.<br />
<br />
====Siła szczęk====<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_AMNH_5027_dorsal.PNG|300px|thumb|right|Czaszka AMNH 5027 w widoku z góry (fot. Abram E. Anderson, z Osborn, 1912).]]<br />
<br />
Bezpośrednio z wielkimi rozmiarami i masywnością łączy się siła szczęk tyranozaura. Jego czaszka była szersza i mocniej zbudowana niż u innych tyranozaurydów - zwłaszcza w tylnej części, gdzie mieściły się potężne mięśnie szczęk (zob. zdjęcie obok). Duże grzebienie ciemieniowe i głęboka żuchwa także wskazują na dużą siłę szczęk (cechy te nie są znane u fragmentarycznego ''[[Zhuchengtyrannus]]'', lecz na podstawie jego mniejszych rozmiarów można przypuszczać, że nie był tak potężny, jak ''T. rex''). <br />
<br />
Przez to, że szczęki tyranozaura były tak duże, musiały mieć znaczną siłę. Badania biomechaniczne Batesa i Falkinghama (2012) wskazują, że ''Tyrannosaurus'' (BHI 3033 - "Stan", dł. czaszki ok. 1,4 m) był zdolny do zaciskania szczęk z siłą ok. 44.940 N (wyniki w granicach 35.640-57.158 N) na poziomie ostatniego zęba (siła ugryzienia z tyłu szczęk jest większa niż z przodu, Bates i Falkingham dla zębów przednich uzyskali wartość 24.575 N). To znacznie więcej niż wykazały wyniki wcześniejszych badań, lecz wydaje się, że są to dane bardziej wiarygodne. [[Gregory Erickson|Erickson]] i in. (1998) uzyskali 13.400 N, lecz nie badali maksymalnej wartości, tylko siłę potrzebną do wytworzenia konkretnego śladu po ugryzieniu. Z kolei Meers (2003) posłużył się prostym stosunkiem masy współczesnych drapieżników do siły ich szczęk i na tej podstawie oszacował, że średnia siła na jeden ząb - nie tylko ostatni - to 7.600-9.800 N. Zatem siła szczęk tyranozaura wielokrotnie przewyższała siłę aligatora (maksymalnie 13.400 N) i inne współczesne zwierzęta lądowe. Spośród wymarłych, zapewne jedynie największe teropody mogły mieć porównywalną siłę szczęk, lecz z pewnością nie ''[[Spinosaurus]]'', którego szczęki były słabe ([[Emily Rayfield|Rayfield]], 2011). Wydaje się, że szczęki innych wielkich teropodów - [[karcharodontozauryd]]ów - nie były tak masywnie zbudowane, jak u tyranozaura, więc zapewne nie dysponowały taką siłą. W każdym razie, ząb przypisywany ''[[Giganotosaurus]]'' zdolny był wytrzymać obciążenie 10.000 N (Mazzetta i in., 2004) a siła szczęk to ponad 13.000 N (Bates i Falkingham, 2012: ryc. 2f).<br />
<br />
Znacznie niższe wartości niż w badaniu Batesa i Falkinghama uzyskali Gignac i Erickson (2017). Dla osobnika BHI 3033 maksymalna siła zacisku szczęk wynosiła między 12.509 a 24.272 N. To ponad dwa razy mniej niż w omówionym wyżej badaniu. Nieco większą siłą szczęk dysponowałyby wg Gignaca i Ericksona większe osobniki, zwłaszcza FMNH PR 2081 (17.769-34.522 N). Autorzy tłumaczą różnice w stosunku do poprzednich oszacowań tym, że nie uwzględniano w nich specyficznych dla archozaurów cech budowy mięśni zaciskających szczęki oraz sprawdzonych doświadczalnie modeli. Należy też pamiętać, że nawet te wartości, znacznie niższe niż wg Batesa i Falkinghama, są i tak ogromne. <br />
<br />
Peterson i in. (2021) szacowali siłę zacisku szczęk młodego, 13-letniego osobnika. Maksymalny uzyskany wynik wynióśł 5.641 N, lecz podobnie jak wspomniani wyżej Erckson i współpracownicy, badali oni wartość konieczną do wytworzenia konkretnego śladu na kości. <br />
<br />
====Gigantyzm u dinozaurów z późnego mastrychtu====<br />
Gigantyzmem cechują się także inne duże dinozaury z późnego [[mastrycht]]u - roślinożerne ''[[Edmontosaurus#E._annectens|Edmontosaurus annectens]]'', ''[[Pachycephalosaurus]]'' i ''[[Ankylosaurus]]'', które były znacznie większe niż ich prawdopodobni przodkowie (''[[Edmontosaurus#E._regalis|Edmontosaurus regalis]]'', ''[[Euoplocephalus]]'', wcześniejsze pachycefalozaurydy) a także ''[[Triceratops]]'' (zob. opisy ''[[Eotriceratops]]'', ''[[Torosaurus]]'' i ''[[Titanoceratops]]''). Prawdopodobnie także gigantyczny [[tytanozaur]] ''[[Alamosaurus]]'' żył w tym samym czasie. Zwiększenie się rozmiarów roślinożerców i drapieżnika zapewne było ze sobą powiązane ([[ewolucyjny wyścig zbrojeń]]).<br />
<br />
Przyczyny tego zjawiska nie są pewne, ale prawdopodobnie wiążą się z ustąpieniem morza rozdzielającego Amerykę Północną na wąską część zachodnią (Laramidię) i szerszą wschodnią (Appalachię). Proces ten rozpoczął się ok. 69 [[Ma]] a ok. 67 Ma obie części były już solidnie połączone ([[Scott Sampson|Sampson]], 2009). W wyniku tego znacznie zwiększyła się powierzchnia, na której mogły żyć dinozaury. Dotąd istniało wiele bardziej endemicznych populacji, ale w czasach tyranozaura fauna była bardziej jednolita na dużym obszarze (Vavrek i Larsson, 2010; Mitchell i in., 2012), choć różne dinozaury roślinożerne preferowały różne środowiska (Fricke i Pearson, 2008; Lyson i [[Nicholas Longrich|Longrich]], 2011). Inaczej ''Tyrannosaurus'', który występował na całym obszarze i mógł polować na dinozaury zamieszkujące wszystkie środowiska. <br />
<br />
Do gigantyzmu ''Tyrannosaurus'' mogło się też przyczynić wyginięcie innych [[tyranozauryd]]ów. Do ok. 67 Ma (Arbour i in., 2009: ryc. 7) występowały w Ameryce Północnej dwie linie tyranozaurydów ([[Albertosaurinae]]: ''[[Albertosaurus]]'' oraz [[Tyrannosaurinae]]) a później istniała już tylko ta, do której należał ''Tyrannosaurus rex'' (i ''[[Nanotyrannus]] lanciensis'' - [[Tyrannosauroidea#Currie_i_in..2C_2003|Currie i in., 2003]], o ile nie są one tym samym [[gatunek|gatunkiem]]).<br />
<br />
====''Tyrannosaurus'' z kampanu?====<br />
Jednak już znacznie wcześniej mogły występować wielkie [[tyranozauryd]]y, bardzo podobne do ''Tyrannosaurus''. Okaz CM 9401 - kość łzowa z [[kampan]]u (ok. 75 [[Ma]]) formacji [[Judith River]] najbardziej przypomina ''T. rex''; jest właściwie od niego nieodróżnialna (Urban i [[Matthew Lamanna|Lamanna]], 2006; [[Thomas Carr|Carr]] i [[Thomas Williamson|Williamson]], 2010; Carr i in., 2011; [[Stephen Brusatte|Brusatte]] i in., 2012). Jednak wg Yuna (2017) rózni się ona od ''Tyrannosaurus'', m.in. smuklejszym wyrostkiem jarzmowym. Niestety, nie ma pewności co do pochodzenia kości z tych osadów - tuż przed zbieraniem skamieniałości w osadach Judith River ekipa W.H. Utterbacka, która odkryła kość, eksploatowała pobliskie warstwy [[Hell Creek]], typowego miejsca występowania ''Tyrannosaurus'' i być może CM 9401 została przez pomyłkę powiązana ze skamieniałościami z Judith River. Nie jest to jednak przekonujące wyjaśnienie, gdyż sposób zachowania kości przypomina pozostały materiał z Carnegie Museum zebrany w Judith River a nie ten pochodzący z Hell Creek. Yun (2017) powołując się na osobistą komunikację z Carrem, pisze, że kość ta jest częśćiowo zrekonstruowana i może być identyczna z kością łzową ''Tyrannosaurus''. Dalman i in. (2018) stwierdzili, że CM 9401 pochodzi z osadów formacji [[Two Medicine]], datowanych na kampan. Wg Mortimera (online) miejsce pochodzenia tej kości to formacja [[Lance]], obejmująca późny mastrycht. Carr (2020) zalicza ten okaz do ''T. rex'', ale bez szczegółowego wyjaśnienia. <br />
<br />
====Wzrost====<br />
Wielkie rozmiary były osiągane przez tyranozaura dzięki szybszemu przebieraniu na wadze w porównaniu do jego krewniaków - zob. [[Tyrannosauroidea#Rozw.C3.B3j_osobniczy|Tyrannosauridae - rozwój osobniczy]].<br />
<br />
====Porównanie z innymi teropodami====<br />
''Tyrannosaurus'' był zbliżony rozmiarami do największych przedstawicieli innych grup [[teropod]]ów - [[ornitomimozaur]]a ''[[Deinocheirus]]'', [[spinozauryd]]a ''[[Spinosaurus]]'', [[karcharodontozauryd]]ów ''[[Giganotosaurus]]'' i ''[[Mapusaurus]]'' oraz [[ceratozaur]]a ''[[Deltadromeus]]'' (zob. opisy, zwłaszcza [[Giganotosaurus#Wymiary|''Giganotosaurus'' - wymiary]]). Prawdopodobnie był z nich najcięższy, zatem można uznać go za największego teropoda (Cau, online 2013; Hartman, online 2013B).<br />
<br />
===Odżywianie i zmysły===<br />
Dzięki ustawieniu oczu do przodu, ''Tyrannosaurus'' widział stereoskopowo w lepszym stopniu niż jego prawdopodobny przodek – [[Daspletosaurus|daspletozaur]] (lecz ustępował pod tym względem [[Nanotyrannus|nanotyranowi]], który może reprezentować jego niedorosłe osobniki) ([[Kent Stevens|Stevens]], 2006). Zob. też [[Tyrannosauroidea#Od.C5.BCywianie_i_zmys.C5.82y_-_padlino.C5.BCercy.3F|Tyrannosauroidea - odżywianie i zmysły]].<br />
<br />
===Łapy===<br />
Tyranozaur miał krótkie, silnie umięśnione przednie kończyny. Mięsień dwugłowy ramienia był w stanie wytrzymać około 200 kg, Przedramię miało dość ograniczony zakres ruchów. Staw barkowy i łokciowy umożliwiały wykonywanie na ruchów pod kątem 40 i 45 stopni, gdy u ''[[Allosaurus]]'' wartość wyniosła 65 i 62 stopnie (Carpenter i Smith, 2001). Zobacz więcej: [[Tyrannosauroidea#Kończyny przednie]].<br />
<br />
===Rozwój osobniczy===<br />
[[Tyranozauryd]]y zmieniały się znacznie w trakcie rozwoju, być może nawet najbardziej ze wszystkich nieptasich [[teropod]]ów. Wyciągnięcie jednoznacznych wniosków utrudnia jednak niejasny status ''[[Nanotyrannus]]'' oraz słaba znajomość [[ontogeneza|ontogenezy]] innych teropodów. W każdym razie, na podstawie badań innych [[tyranozauryd]]ów należy uznać, że młode osobniki zapewne przypominały w niewielkim stopniu dorosłe. Miały one proporcjonalnie mniejsze, długie i niskie czaszki oraz bardzo wydłużone tylne kończyny, zwłaszcza podudzie i śródstopie. Przejście od długiej, niskiej czaszki do ogólnego schematu masywnej i głębokiej czaszki następowało szybko, w ciągu 2 lat miedzy 13. a 15. rokiem życia, zaś zmiany związane z jej wzmocnieniem zachodziły przed osiągnięciem rozmiarów dorosłego osobnika (Carr, 2020). Zęby młodych przypominały te znane u innych teropodów - były wąskie patrząc z góry lub dołu, w przeciwieństwie do szerokich i okrągłych w przekroju zębów dorosłych. Dojrzałość płciowa była osiągana przed 15. rokiem życia. W trakcie ontogenezy zmieniała się też liczba zębów. Początkowo ich liczba wzrastała (z 15 do 16 zębów w kości szczękowej i z 16 do 17 w kości zębowej). Następnie liczba zębów stopniowo zmniejszała się, do 11-12 w kości szczękowej i 12-13 w kości zębowej. W ontogenezie tyranozaura można wyróżnić pięć głównych faz. Pierwsza z nich obejmuje osobniki młode (do 13. roku życia), następnie prawie dorosłe (ang. ''subadult''; do 18 lat), młode dorosłe (do 22 lat), dorosłe (powyżej 22 lat) oraz starzejące się dorosłe (co najmniej 28 lat). Co ciekawe, rozmiary ciała i masa nie są ściśle skorelowane z wiekiem w fazie dorosłości (Carr, 2020). <br />
<br />
Nieopisany, odnaleziony w osadach formacji [[Hell Creek]] szkielet młodego tyranozauryda ma przednie kończyny proporcjonalnie znacznie dłuższe i smuklejsze niż u osobników dorosłych; dodatkowo były one uzbrojone w ogromne pazury (Williams i in., 2010). Ponieważ w szkielecie brakuje czaszki oraz z uwagi na nieopisanie znaleziska, nie można mieć pewności, czy nie jest to ''Nanotyrannus''. Zob. też [[Tyrannosauroidea#Rozw.C3.B3j_osobniczy|Tyrannosauridae - rozwój osobniczy]] oraz opis ''[[Nanotyrannus]]''.<br />
<br />
===Zmienność osobnicza===<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_Sue_1.PNG|300px|thumb|right|Szkielet FMNH PR2081 (Sue). Fot. Michael Barera [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Field_Museum_August_2010_2_(Sue).JPG].]]<br />
<br />
Skamieniałości przypisywane do ''Tyrannosaurus'' wykazują zróżnicowanie, m.in. <br />
w wielkości i kształcie różnych kości czaszki i jej otworów, masywności kręgów szyjnych, kształcie kości kulszowej ([[Kenneth Carpenter|Carpenter]], 1990), szerokości kości krzyżowej ([[Christopher Brochu|Brochu]], 2003) i kształcie rogu nadocznego na kości zaoczodołowej ([[Ralph Molnar|Molnar]], 1990; 2005). FMNH PR2081 różni się od innych osobników pneumatyzacją szkieletu, szerokością przedniego rozszerzenia [[lemiesz]]a i szczegółami miejsca przyczepu żeber krzyżowych do kości biodrowej (Brochu, 2003). Kolejne okazy różnią się pewnymi cechami czaszki - zob. [[#Tyrannosaurus_.22x.22|''Tyrannosaurus'' "x"]]. Różnice w proporcjach mogą być dość znaczne, np. kość szczękowa (TMM 41436-1) z Teksasu (formacja [[Tornillo]] albo [[Javelina]] - górna część [Wick, 2014]) różni się przede wszystkim skróceniem (została ona nazwana ''Tyrannosaurus'' "vannus" w dysertacji Lawsona z 1972 r., później autor wycofał się z postulowania odrębności gatunkowej). Carpenter (1990) wykazał, że kość znajduje się poza zakresem różnorodności wykazywanym przez ''T. rex'' (5 osobników), lecz [[Thomas Carr|Carr]] i [[Thomas Williamson|Williamson]] (2000) wskazali, że podobnie zbudowana jest kość szczękowa niektórych innych okazów; Carpenter (2012 - w Dalman, 2013, s. 242) podtrzymuje swoje zdanie. Carr (2020) przebadał aż 44 okazy i wykazał, że wyjątkowość TMM 41436-1 wynika z ontogenezy. Wiele różnic wynika prawdopodobnie z [[ontogeneza|ontogenezy]] (zob. [[#Rozwój osobniczy]]) lub dymorfizmu płciowego (zob. niżej). Wyjaśnieniem pozostałych różnic jest prawdopodobnie zmienność osobnicza, być może też geograficzna czy chronologiczna; w grę mogą wchodzić także patologie i zniekształcenia pośmiertne.<br />
<br />
===Dymorfizm płciowy===<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_a_t_rex_named_stan_version_3_0_by_scotthartman.jpg|300px|thumb|right|Szkielet smukłej formy - BHI 3033 (Stan). Autor: Scott Hartman [http://scotthartman.deviantart.com/art/A-T-rex-named-Stan-Version-3-0-125137798].]]<br />
<br />
Spora liczba skamieniałości tyranozaura pozwoliła zauważyć, że odnalezione osobniki podobnych rozmiarów dzielą się na mocniej i delikatniej zbudowane, co często brano za dowód dymorfizmu płciowego. Najobszerniejszy dotąd test tej hipotezy przedstawił [[Peter Larson]] w 2008 r., który pomierzył 25 osobników i wykazał, że tyranozaury rzeczywiście wykazują dwa [[morfotyp]]y (typy budowy), co jednoznacznie widoczne jest w proporcjach kości ramiennych i zwłaszcza udowych (pozostałe pomiary - czaszki, obręczy i śródstopia - nie dostarczyły wystarczających danych). Kilkanaście osobników zostało przypisanych do jednego z morfotypów: biorąc za podstawę kości udowe, 9 wykazuje budowę masywną (CM 9380, FMNH PR2081, MOR 1128, MOR 1125, BHI 6232, BHI 6233, BHI 6242, RTMP 81.12.1, Samson) a 6 smukłą (MOR 555, MOR 980, BHI 3033, BHI 6230, RTMP 81.6.1, LL 12823). Przy zbliżonej długości kości udowych, obliczona na podstawie ich średnicy masa ciężej zbudowanych osobników to średnio 4,7 t a lżej zbudowanych - 3,5 t.<br />
<br />
Można jednak stwierdzić, że dane Larsona nie są wystarczającą podstawą do jednoznacznego wniosku. Próbka jest wciąż niewielka (najczęściej mierzony element - kość udowa - została zmierzona u 15 okazów), zmienność nie została porównana z [[ontogeneza|ontogenezą]] i chronologią. Wydaje się, że rozmieszczenie geograficzne należy wykluczyć, gdyż wiele osobników pochodzi z bliskich sobie stanowisk.<br />
<br />
Innym wyjaśnieniem może być wiek ontogenetyczny osobników (zob. [http://www.dinozaury.com/2013/11/02/czy-dinozaury-nigdy-nie-przestawaly-rosnac Czy dinozaury nigdy nie przestawały rosnąć?]). Dane nie są jednak jednoznaczne. Dwa smukłe osobniki miały ok. 14+/-2 (MOR 555; Horner i Padian, 2004) i 18 lat (RTMP 81.6.1; Erickson i in., 2004), dwa masywne były w podobnym, dość niepewnie wyznaczonym, wieku - miały ok. 16+/-5 (MOR 1128; Horner i Padian, 2004) i ok. 18+/-2 (MOR 1125; Horner i Padian, 2004) lat a dwa kolejne były starsze: 22 (RTMP 81.12.1; Erickson i in., 2004) i 28 (FMNH PR2081; Erickson i in., 2004) lat. Badania Ericksona i in. (2004) oraz Hornera i Padiana (2004) różnią się dokładnością wyznaczenia wieku, zwłaszcza MOR 1128 ma bardzo niepewny wiek. Wydaje się, że metoda wyznaczania wieku, zwłaszcza sposób szacowania ilości usuniętych przez remodelowanie kości starszych linii wzrostu, jest taki sam lub zbliżony w obu badaniach (por. Erickson i in., 2004, s. 775, cytujący Erickson i in., 2001, s. 432 z Horner i Padian, 2004, s. 1876), więc wyniki są porównywalne.<br />
<br />
Istnieją podstawy do wniosku, że wyjaśnieniem zmienności jest chronologia. Niestety dane stratygraficzne są trudno dostępne - z istotnych okazów takie informacje są tylko dla sześciu (wszystkie z formacji [[Hell Creek]]). Na podstawie tak skromnej próbki trudno wyciągać niewątpliwe wnioski, jednak 3 masywne osobniki są geologicznie starsze, zaś 3 smukłe są młodsze. Z dolnych osadów formacji Hell Creek pochodzą masywne: MOR 1128, MOR 1125 (Horner i in., 2011) i FMNH PR2081 (4-5 m nad podstawą formacji - N. Larson, 2008; w Dakocie Północnej formacja ma miąższość 50-100 m - Murphy i in., 2002). Z górnej części formacji znane są osobniki smukłe (P. Larson, 2008): MOR 980 (Derstler i Myers, 2008), MOR 555 (Horner i in., 2011) i BHI 3033 (16 m poniżej górnej granicy formacji - Johnson, 2002, s. 341; N. Larson, 2008). Hipotezę tą potwierdzili Paul i in. (2022), którzy wykazali również obecność formy masywnej w późniejszych osadach.<br />
<br />
Jedyny osobnik, którego płeć udało się ustalić - MOR 1125 (B-rex) to samica ([[Mary Schweitzer|Schweitzer]] i in., 2005), która reprezentuje [[morfotyp]] masywny ([[Peter Larson|P. Larson]], 2008). MOR 1125 jest jednym ze starszych geologicznie okazów - pochodzi z dolnych warstw formacji [[Hell Creek]] i obok BHI 6242 jest najszczuplej zbudowana z masywnych osobników. Ustalenie płci MOR 1125 nie jest jednak niewątpliwe - opiera się na interpretacji struktury kości udowej jako tkanki rdzennej, która występuje jedynie u samic ptaków w trakcie wytwarzania jaj i wiąże się z poborem wapnia z cienkościennych kości. Tkanka rdzenna może być podobna do patologicznej kości, co wskazali na podstawie badania sępnika różowogłowego (''Cathartes aura'') Chinsamy i Tumarkin-Deratzian (2009), którzy zalecają ostrożność przy uznawaniu podobnych struktur za tkankę rdzenną; nie wykazali jednak błędności wniosku Schweitzer i in. (2005).<br />
<br />
Podsumowując, wciąż nie ma podstaw do jednoznacznego wniosku, że wśród tyranozaurów występował dymorfizm płciowy. W grę w szczególności może wchodzić stratygrafia. Carr (2020), który przebadał 44 osobniki, również nie znalazł podstaw do postulowania dymorfizmu płciowego.<br />
<br />
===Rola w ekosystemie===<br />
''Tyrannosaurus'' był szczytowym drapieżnikiem w swoim środowisku. Nie ma powodów, by sądzić, że żywił się wyłącznie padliną (zob. [[Tyrannosauroidea#Od.C5.BCywianie_i_zmys.C5.82y_-_padlino.C5.BCercy.3F|Tyrannosauroidea - odżywianie i zmysły]]). Prawdopodobnie niedorosłe tyranozaury pełniły inną rolę w ekosystemie niż dorosłe - były znacznie mniejsze, szczuplejsze i zwinniejsze oraz żywiły się mniejszą i szybszą zdobyczą.<br />
<br />
Według danych [[John Horner|Hornera]] i in. (2011), ''Tyrannosaurus'' był nadzwyczajnie pospolity - w osadach formacji [[Hell Creek]] jego szczątki to ok. 24% skamieniałości wszystkich dużych dinozaurów. Naukowcy wysunęli z tego wniosek, że tyranozaur był generalistą pokarmowym - żywił się wszystkim, co udało mu się odnaleźć lub upolować (nawet osobnikami ze swego gatunku - [[Nicholas Longrich|Longrich]] i in., 2010). Podobne badania Lysona i Longricha (2011) wykazały, że szczątki tyranozaura to ok. 13%, [[Dale Russell|Russella]] i Manabe (2002), że 16% a White'a i in. (1998), że 4%. Wszystkie te badania oparte są na innych założeniach i danych.<br />
<br />
===Paleoatologie===<br />
[[Plik:T. rex infection.png|thumb|Hipotetyczna rekonstrukcja infekcji pasożytniczej w żuchwie i gardle u okazu MOR 980. Źródło: Wolff i in., 2009 [https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0007288]]]<br />
Tyranozaury jako aktywne drapieżniki były narażone na urazy oraz choroby. Wolff i wspólnicy w 2009 roku zbadali patologiczne zmiany na żuchwach okazów FMNH PR2081 („Sue”) i MOR 980. Były to liczne, gładko zakończone dziury. Badacze porównywali nienaturalne zmiany z występującymi u współczesnych drapieżnych ptaków i doszli do wniosku, że były one spowodowane pasożytem podobnym do ''Trichomonas gallinae''. Ich zdaniem choroba występowała endemicznie a tyranozaury zarażały się nią w wyniku walk wewnątrzgatunkowych, spożyciem mięsa zarażonego pasożytem a nawet przez kanibalizm. Choroba ta utrudniała spożywanie pokarmu oraz picie wody, przez co zakażone osobniki prawdopodobnie zginęły z głodu oraz pragnienia. <br />
<br />
Z tą interpretacją nie zgadzają się Rothschild i in. (2022). Według autorów badania patologie żuchwy u okazu FMNH PR2081 wykazują oznaki gojenia, które wskazują na to, że między ich powstaniem a śmiercią osobnika minął co najmniej rok czasu. Nie zauważyli również śladów typowych dla infekcji. Infekcja pasożytem rzadko kiedy dotykała kości. Naukowcy sądzą, że urazy mogły być spowodowane ugryzieniami przez inne tyranozaury, chodź sami wskazują, że wymagają one dalszych badań.<br />
<br />
===Populacja===<br />
Marshall i in. (2021) przedstawili bardzo ciekawe badanie dotyczące całkowitej ilości żyjących osobników ''Tyrannosaurus''. Do oszacowania wykorzystali związek między gęstością populacji a masą ciała żyjących gatunków w połączeniu z dużą wiedzą na temat omawianego teropoda. Ich zdaniem jego liczebność w dowolnym momencie wynosiła ok. 20 000 osobników oraz przetrwał przez ok. 127 000 pokoleń. Całkowita liczba żyjących kiedykolwiek osobników ''T. rex'' wynosiła ok. 2,5 miliarda. <br />
<br />
Meiri (2022) odniósł się w krytyczny sposób do tego badania. Kwestionował on precyzję szacunków Marshalla i in. (2021), podkreślając trudności w szacowaniu gęstości populacji i zasięgów geograficznych dla żyjących gatunków oraz w propagacji błędów. Stawia on tezę, że szacowanie wielkości populacji wymarłych gatunków jest mało wiarygodne. Jednak Marshall i wspólnicy (2022) odnieśli się do krytyki Meiri'a (2022). Zdaniem autorów badania obliczenia nie zależą od krótkoterminowych zmian w gęstości populacji i zasięgu geograficznym, ale od ich długoterminowych średnich oraz twierdzą, że opracowana metoda obliczeń jest słuszna niezależnie od wszelkich braków w implementacji.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_AMNH_vs_CM_Scott_Hartman.jpg|300px|thumb|right|Szkielety AMNH 5027 i CM 9380 ([[holotyp]]). Autor: Scott Hartman [http://www.skeletaldrawing.com/theropods].]]<br />
<br />
Odnaleziono co najmniej 34 w miarę kompletne szkielety (od 10% kompletności wzwyż), z czego zdecydowaną większość w latach 90-tych XX w. i na początku XXI w. (N. Larson, 2008; kolejne dane nt. kompletności okazów za tym autorem). Dzięki temu została dobrze poznana osteologia, choć szczegółowo opisana została dopiero w 2003 r. przez [[Christopher Brochu|Brochu]]. Nie wszystkie te szkielety na pewno należą do ''T. rex'' - te, u których nie zachowała się czaszka (zwłaszcza mózgoczaszka) ani miednica czy kość łopatkowo-krucza (Larson, 2013), mogą reprezentować pokrewny gatunek, ''[[Nanotyrannus]] lanciensis''.<br />
<br />
[[Holotyp]] to okaz CM 9380 (wcześniej AMNH 973), odkryty w 1902 r. przez ekspedycję dowodzoną przez [[Barnun Brown|Barnuna Browna]], należący do dużego, dorosłego osobnika, kompletny w 11%. Zawiera kości czaszki (k. szczękowa, k. łzowe, k. łuskową, ''ectopterygoid'', k. zębowe, k. kątowa górna, zęby), kręgi (9. szyjny, 2. i od 8. do 13. grzbietowe, kość krzyżową), żebra i trzy [[gastralia]], kości kończyn przednich (łopatka, k. ramienna) i tylnych (k. biodrowe, łonowe i kulszowe, k. udową, niekompletną piszczel, kości śródstopia I-IV (III niekompletna) oraz paliczek IV-1).<br />
<br />
Najsłynniejszym i najbardziej kompletnym (w 73%) okazem jest odkryty w 1990 r. FMNH PR2081 (wcześniej BHI 2033), znany jako Sue, na cześć odkrywczyni - Sue Hendrickson. Sue została (choć nie wiadomo, czy to samica) drobiazgowo opisana przez [[Christopher Brochu|Brochu]] w 2003 r. i mierzy 12,3-12,8 m. Zawiera prawie kompletną, lecz zgniecioną czaszkę i większość szkieletu pozaczaszkowego, w tym najbardziej kompletny ogon tyranozaura, zawierający 36 kręgów (ostatnie 8-10 nie zachowało się).<br />
<br />
Innym często wykorzystywanym do badań okazem jest drugi co do kompletności (63%) - BHI 3033, znany jako Stan, na cześć odkrywcy - Stana Sacrisona. Ponad 35 odlewów całego szkieletu i 50 czaszek znajduje się w różnych instytucjach na całym świecie (N. Larson, 2008).<br />
<br />
Prócz skamieniałych kości, u okazu BHI6230 (Wyrex), znaleziono także odciski skóry ogona, pokrytej łuskami podobnymi do znanych u innych dinozaurów (N. Larson, 2008) oraz tropy - ''Tyrannosauripus pillmorei'' ([[Martin Lockley|Lockley]] i Hunt, 1994). Wyizolowano także białka a nawet DNA - zob. [http://www.dinozaury.com/2012/10/25/bialka-i-fragmenty-dna-w-kosciach-dinozaurow Białka i fragmenty DNA w kościach dinozaurów!].<br />
<br />
==Taksonomia==<br />
===Młodsze synonimy===<br />
Z końca ery dinozaurów nazwano wiele [[gatunek|gatunków]], które, jak później wykazywano, są [[młodszy synonim|młodszymi synonimami]] ''Tyrannosaurus rex'' (np. [[Thomas Carr|Carr]] i [[Thomas Williamson|Williamson]], 2000; 2004) - zob. [[#Spis gatunków]] niżej; z uwagi na niepewność statusu ''Nanotyrannus lanciensis'' i brak mózgoczaszki (lub porównania jej elementów z nanotyranem i tyranozaurem) u prawdopodobnych młodszych synonimów ''T. rex'' synonimizacja ta jest niepewna - [[takson]]y te zostały zaznaczone znakiem zapytania w nawiasie, choć mają cechy diagnostyczne ''Tyrannosaurus'' wg P. Larsona (2013) - zob. [[Nanotyrannus#M.C5.82ody_Tyrannosaurus_rex.3F|opis ''Nanotyrannus'']]. <br />
<br />
Azjatycki gatunek, początkowo opisany jako ''Tyrannosaurus bataar'' jest przez wielu naukowców umieszczany w odrębnym [[rodzaj]]u - ''[[Tarbosaurus]]'', co jest kwestią zupełnie subiektywną.<br />
<br />
===''Manospondylus''===<br />
''Manospondylus gigas'' to od dawna nieużywana nazwa, która została nadana wcześniej niż ''Tyrannosaurus rex'' szczątkom należącym prawdopodobnie do omawianego gatunku (albo ''Nanotyrannus lanciensis''?). To ona miałaby więc pierwszeństwo, póki nie zostałaby uznana za ''[[nomen oblitum]]'' a ''Tyrannosaurus rex'' za ''[[nomen protectum]]''. [[Holotyp]]em ''M. gigas'' są dwa kiepsko zachowane kręgi szyjne lub grzbietowe, i, choć udało się zlokalizować typową lokalizację gdzie znajdują się inne szczątki, które należeć mają do ''T. rex'', to - choćby z uwagi na znaczny stopień erozji, który musiał nastąpić w ciągu ponad 100 lat - trudno będzie wykazać, że typowy okaz ''M. gigas'' i nowo odnalezione szczątki to ten sam osobnik. Z tego powodu ''M. gigas'' uważany jest za ''[[nomen dubium]]'' ([[Henry Osborn|Osborn]], 1917; [[Christopher Brochu|Brochu]], 2002).<br />
<br />
===''Tyrannosaurus'' "x"===<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_AMNH_5027.PNG|300px|thumb|left|Jeden z proponowanych osobników ''Tyrannosaurus'' "x" AMNH 5027 (fot: Abram E. Anderson, z Osborn, 1912).]]<br />
<br />
Prawdopodobnie w latach 80-tych [[Robert Bakker|Bakker]] wysunął hipotezę, że wśród szczątków przypisywanych do ''Tyrannosaurus rex'' znajdują się też skamieniałości innego gatunku, którego określił jako ''Tyrannosaurus'' "x". Podstawą tego wyróżnienia było uzębienie AMNH 5027, który miał dwa małe zęby "siekaczokształtne" na przedzie żuchwy, w przeciwieństwie do [[holotyp]]u ''T. rex'', który miał jeden mały a kolejny był znacznie większy. Ideę Bakkera rozwinął w [[2008]] r. [[Peter Larson]], który wskazał, że kolejne trzy osobniki (MOR 008, SDSM 12047 i "Samson") mają taką budowę, jak AMNH 5027 - tj. pomniejszony drugi ząb żuchwy w porównaniu do trzeciego. Larson doszukał się też kolejnych różnic - ''Tyrannosaurus'' "x" ma się charakteryzować nieco większą liczbą zębów, pokrywającą się z liczbą ''T. rex'' (w kości szczękowej 12-13, u ''T. rex'' - 11-12; w żuchwie 14-15, u ''T. rex'' - 13-14 [CM 79057 ma 15 - Carr i in., 2011]) i mniejszym otworem pneumatycznym w kości łzowej. Później Larson (2013) wskazał na kolejne cechy ''T''. "x": płytszy dół przedoczodołowy, zbliżanie się okna szczękowego do brzusznej krawędzi dołu przedoczodołowego (u ''T. rex'' styka się), niski czwarty ząb szczękowy (wysokość/szerokość 1,23, u ''T. rex'' 1,76) oraz czwarty ząb żuchwowy (1,34, u ''T. rex'' 1,39). Obecnie znaczenie tych różnic jest niejasne; wydają się one raczej subtelne (zwłaszcza ostatnia). Carr (2020) wykazał, że osobniki te nie wyróżniają się znacząco spośród innych okazów, a przede wszystkim nie tworzą pośród nich spójnej grupy. Jego zdaniem wszystkie sygnalizowane wcześniej różnice wynikają z ontogenezy i zmienności osobniczej.<br />
<br />
===''T. imperator'' i ''T. regina''===<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_Sue_Scott_Hartman.jpg|300px|thumb|right|Szkielet masywnej formy - FMNH PR2081 (Sue). Autor: Scott Hartman [http://www.skeletaldrawing.com/theropods].]]<br />
W 2022 r. Paul i współpracownicy opublikowali pracę, w której stwierdzili, że okazy zaliczane do tej pory do ''T. rex'' reprezentują 3 gatunki, różniące się masywnością budowy i ilością dwóch cienkich zębów w przedniej części kości zębowej. Najstarszy geologicznie z nich byłby ''T. imperator''. Reprezentowałby on masywną budowę (morfotyp I) oraz miałby po dwa wspomniane zęby w każdej z kości zębowych. Pochodzące z młodszych warstw osobniki zaliczono do ''T. regina'' (smukły – morfotyp III; jeden cienki ząb w przedniej części kości zębowej) lub ''T. rex'' (masywny – morfotyp II; jeden cienki ząb w przedniej części kości zębowej). Holotypem ''T. imperator'' jest okaz FMNH PR2081, a ''T. regina'' – USNM 555000. Taka interpretacja nie spotkała się jednak z powszechnym uznaniem. Została ona skrytykowana m.in. przez Cau (online). Wskazuje on, że przy tak małej próbie (ok. 30 okazów) nie można dostrzec wyraźnego podziału na osobniki masywne i smukłe. Z kolei kształt pierwszych zębów w kości zębowej jest cechą o dużej zmienności między poszczególnymi okazami. Z tych powodów Cau uważa, że ''T. imperator'' i ''T. regina'' to po prostu młodsze synonimy ''T. rex''.<br />
<br />
Praca Paula i współpracowników została też skrytykowana przez Carra i in. (2022). Zauważyli oni m.in., że proponowane przez Paula i in. cechy diagnistyczne pokrywają się między gatunkami, niektórych czaszek nie sposób zidentyfikować na podstawie zaproponowanej diagnozy, diagnoza oparta na cechach zębów jest problematyczna, a ponadto nie ustalono pozycji stratygraficznej niektórych badanych okazów. Badania Carra z 2020 r. wykazały zmienność u tyranozaura, lecz nie można jej było podzielić na odrębne kategorie. Ponadto wspomniany autorzy przetestowali zmienność masywności kości udowej dla 112 gatunków żyjących ptaków i 4 nieptasich teropodów. Uzyskane wyniki pokazały, że zmienność tej cechy u ''T. rex'' nie jest wcale wyjątkowa i nie świadczy o podziale na odrębne gatunki.<br />
<br />
===''T. mcraeensis''===<br />
[[Plik:Tyrannosaurus mcraeensis (skull reconstruction).png|thumb|left|Rekonstrukcja czaszki ''T. mcareensis''. Na biało zaznaczono odnalezione kości. Źródło: Dalman i in., 2024 [https://www.nature.com/articles/s41598-023-47011-0]]]<br />
W 2024 roku Sebastian Dalman i współpracownicy opisali kolejny gatunek ''Tyrannosaurus'' pochodzący ze skał osadowych [[formacja|formacji]] [[Hall Lake]] datowanej na późny [[kampan]] lub wczesny [[mastrycht]], znajdującej się w stanie Nowy Meksyk. [[Holotyp]]em jest okaz NMMNH P-3698 zawierający niekompletną czaszkę: prawą k. zaoczodołową, łuskową, k. podniebną, fragment k. szczękowej, lewą k. zębową, prawą k. płatową, k. przedstawową, k.kątową, k.stawową, izolowane zęby oraz and szerwrony (zob. rys. obok). Od młodszego kuzyna ''Tyrannosaurus rex'' różni się morfologią czaszki. Kość zaoczodołowa nie odbiegała swoim wyglądem do tej u pozostałych [[Tyrannosauridae|tyranozaurydów]]. Kość zębowa jest smukła i wypukła i znajduje się w niej 13 zębodołów. Stanowił on zagrożenie dla współżyjących z nim roślinożernów jak ''[[Sierraceratops]]'' czy zauropoda podobnego do ''[[Alamosaurus]]''.<br />
<br />
Wątpliwości dotyczące ważności gatunku ''Tyrannosaurus mcraeensis'' ma włoski paleontolog Andrea Cau. Jego zdaniem cechy diagnostyczne niewiele różnią się od obecnych u ''T. rex'' i mogą wynikać z ontogenezy lub zmienności osobniczej. Zwraca on również uwagę na dane stratygraficzne. Należy dokładnie ustalić wiek osadów, w których odnaleziono szczątki ''Tyrannosaurus mcraeensis''. Może się w przyszłości okazać, że jest on jedynie kolejnym osobnikiem sławnego ''Tyrannosaurus rex'' (komentarz własny PK).<br />
<br />
===Nieważne gatunki===<br />
====''T.'' lanpingensis====<br />
Ząb z wczesnej kredy Chin, ''[[nomen nudum]]'' (Mortimer, online B), ''[[nomen dubium]]'' ([[Thomas Holtz|Holtz]], 2004).<br />
<br />
====''T. zhuchengensis''====<br />
Kość śródstopia i zęby z późnej kredy Chin, ''[[nomen dubium]]'' ([[David Hone|Hone]] i in., 2011).<br />
<br />
====''T.'' turpanensis====<br />
Zęby, kości krzyżowe i kość biodrowa z późnej kredy Chin, ''[[nomen nudum]]'' (Mortimer, online C), ''[[nomen dubium]]'' ([[Thomas Holtz|Holtz]], 2004). Prawdopodobnie [[młodszy synonim]] ''[[Tarbosaurus]] bataar''.<br />
<br />
==Lokalizacje odkryć==<br />
[[Plik:Tyrannosaurus_Sue_skull.jpg|300px|thumb|right|Czaszka FMNH PR2081 (Sue). Fot. "FunkMonk" [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sue_skull.jpg].]]<br />
<br />
Szczątki ''Tyrannosaurus'' znane są z zachodniej części Ameryki Północnej, od południowej części Kanady aż do Teksasu. ''Tyrannosaurus'' miał jeden z najobszerniejszych zasięgów geograficznych znanych wśród mezozoicznych dinozaurów. Poniższa lista została ułożona w porządku alfabetycznym wg nazw [[formacja|formacji]] (na końcu lokalizacje niepewne) i zawiera krótkie omówienie materiału kopalnego:<br />
<br />
* formacja [[Denver]]: Colorado (USA)<br />
<br />
Fragmentaryczny materiał, w tym DMNH 2827 - ok. 4% szkieletu.<br />
<br />
* formacja [[Hell Creek]]: Montana, Dakota Południowa, Dakota Północna, Wyoming (USA)<br />
<br />
Bardzo bogaty materiał, w tym [[holotyp]].<br />
<br />
* formacja [[Frenchman]]: Saskatchewan (Kanada)<br />
<br />
Przeważnie skąpy materiał, w tym RSM 2523.8 (Scotty) – ok. 65% szkieletu (Persons i in., 2019)<br />
<br />
* formacja [[Lance]]: Montana, Dakota Południowa, Wyoming (USA)<br />
<br />
Bardzo bogaty materiał.<br />
<br />
* formacja [[McRae]] - ogniwo [[McRae#Hall Lake]]: Nowy Meksyk (USA)<br />
<br />
Okaz NMMNH P-3698 to prawie kompletna kość zębowa oraz fragmenty czaszki. Lehman i [[Kenneth Carpenter|Carpenter]] (1990) zasugerowali, że to nowy [[rodzaj]], lecz [[Thomas Carr|Carr]] i [[Thomas Williamson|Williamson]] (2000) uznali, że nie różni się w znaczący sposób od ''T. rex'', tak jak pierwotnie uznali Gilette i in. (1986).<br />
<br />
* formacja [[North Horn]]: Utah (USA)<br />
<br />
Fragmentaryczny materiał, w tym UMNH 11000 ([[Scott Sampson|Sampson]] i Loewen, 2005) - ok. 9% szkieletu.<br />
<br />
* formacja [[Scollard]]: Alberta (Kanada)<br />
<br />
Przeważnie skąpy materiał, w tym RTMP.8l.12.1 (Huxley T. rex) - ok. 16% szkieletu.<br />
<br />
* formacja [[Tornillo]]/[[Javelina]], Teksas (USA)<br />
<br />
Kość szczękowa (TMM 41436-1) - zob. [[#Zmienność osobnicza]], kręg ogonowy (Wick, 2014), bliżej nieokreślony materiał - Wroblewski, 1998 (za Mortimer, online A).<br />
<br />
* formacja [[Willow Creek]]: Alberta (Kanada)<br />
<br />
RTMP 81.6.1 (Black Beauty; Cowley T. rex) - ok. 28% szkieletu.<br />
<br />
* ? formacja [[Ferris]]: Wyoming (USA)<br />
<br />
Bliżej nieokreślony materiał - Lawson, 1976 i Lehman, 1985 (za [[Michael Mortimer|Mortimer]], online A).<br />
<br />
* ? formacja Lomas Coloradas: Sonora (Meksyk)<br />
<br />
Izolowane, źle zachowane zęby (Serrano-Brañas i in., 2014).<br />
<br />
* ? formacja [[Kirtland]] - ogniwo [[Kirtland#Naashoibito|Naashoibito]]: Nowy Meksyk (USA)<br />
<br />
Fragmentaryczny materiał (Carr i Williamson, 2000; Williamson i Brusatte, 2014) i niepewna identyfikacja.<br />
<br />
* ? formacja [[Livingston]]: Montana (USA)<br />
<br />
Bliżej nieokreślony materiał - McMannis, 1965 (za Mortimer, online A).<br />
<br />
* ??? formacja [[Judith River]]: Montana (USA)<br />
<br />
* formacja [[Hall Lake]]: Nowy Meksyk (USA) <br />
<br />
Niekompletna czaszka, zęby oraz szewrony (Dalman i in., 2024)<br />
<br />
Zob. wyżej - [[#Tyrannosaurus z kampanu?]].<br />
<br />
==Filogeneza==<br />
''Tyrannosaurus'' wydaje się ostatnim i najbardziej [[zaawansowany]]m przedstawicielem swojej grupy - zob. [[Tyrannosauroidea#Ewolucja_i_budowa]] i [[Tyrannosauroidea#Kladogramy]].<br />
<br />
==Nazwa==<br />
''Tyrannosaurus rex'' to najsłynniejszy nieptasi dinozaur i chyba jedyny, którego tak często określa się pełną nazwą gatunkową (tudzież bardzo sławnym, lecz niepoprawnym, skrótem T-rex). Nazwa miała zapewne jakiś wpływ na popularność tego zwierzęcia i sama stała się częścią kultury (np. zespół rockowy T. Rex). Nazwa jest też jednym z powodów, dla których ''Tyrannosaurus rex'' uważany jest przez wielu za „króla dinozaurów” (zob. [http://www.forum.dinozaury.com/viewtopic.php?f=69&t=3744 ankieta i dyskusja na forum]).<br />
<br />
===Etymologia===<br />
[[Henry Osborn|Osborn]] nazwał ''Tyrannosaurus rex'', aby podkreślić jego rozmiary, znacznie przewyższające inne znane wówczas lądowe drapieżniki. Później (1917: 762) pisze, że (swobodne tłumaczenie): „''Tyrannosaurus'' to najdoskonalszy drapieżnik wśród lądowych kręgowców, który łączy niszczycielską siłę i prędkość; reprezentuje szczyt ewolucji linii, która wzięła swój początek od małego i smukłego triasowego drapieżnika ''[[Anchisaurus]]''” (anchizaur był uważany wtedy za wczesnego [[teropod]]a). Nazwę ''Tyrannosaurus'' powszechnie tłumaczy się jako „królewski jaszczur-tyran” i wywodzi z greckiego ''tyrannos'' (tyran) i ''sauros'' (jaszczur), zaś ''rex'' to z łaciny „król”. Epitet gatunkowy ''mcraeensis'' nawiązuje do grupy skalnej McRae znajdującej się za zachodzie stanu Nowy Meksyk.<br />
<br />
===Wpływ na nomenklaturę===<br />
Nazwa ''Tyrannosaurus rex'' miała spory wpływ na nazewnictwo wśród dinozaurów - utworzono od niej jednostki systematyczne, do których należy tyranozaur ([[Tyrannosauroidea]], [[Tyrannosauridae]], [[Tyrannosaurinae]] i częściowo też [[Tyrannoraptora]]) a także nazwy [[rodzaj]]owe [[takson]]ów blisko spokrewnionych z tyranozaurem (''[[Nanotyrannus]]'', ''[[Eotyrannus]]'', ''[[Aviatyrannis]]'', ''[[Sinotyrannus]]'', ''[[Raptorex]]'', ''[[Zhuchengtyrannus]]'', ''[[Yutyrannus]]'' oraz ''[[Siamotyrannus]]'', który później okazał się przedstawicielem [[allozauroid]]ów; być może też od początku uważany za niespokrewnionego bliżej z tyranozaurem allozauroida ''[[Tyrannotitan]]''). Tyranozauroidy określa się często nieformalnie jako "jaszczury-tyrany", "tyrant dinosaurs" itp. <br />
<br />
Nazwa ''Tyrannosaurus rex'' miała wpływ także na nomenklaturę chrząszczy - [[miocen|mioceńskiego]] ''Tyrannasorus rex''. Jak tłumaczą autorzy (Ratcliffe i Ocampo, 2001: 354), epitet gatunkowy to gra słów odnosząca się do "innego słynnego, ''znacznie większego'', wymarłego gatunku zwierzęcia, które ma podobnie brzmiącą nazwę".<br />
<br />
== Spis gatunków ==<br />
{| class="wikitable"<br />
|{{V|''Tyrannosaurus''}}<br />
| {{Kpt|[[Henry Osborn|Osborn]]}}, [[1905]]<br />
| ?= ''Manospondylus''<br />
|-<br />
| (?)= ''Dynamosaurus''<br />
| {{Kpt|Osborn}}, 1905<br />
|-<br />
| ??= ''[[Nanotyrannus]]''<br />
| {{Kpt|[[Robert Bakker|Bakker]]}}, {{Kpt|Williams}} i {{Kpt|[[Philip Currie|Currie]]}}, [[1988]]<br />
|-<br />
| (?)= ''Dinotyrannus''<br />
| {{Kpt|[[George Olshevsky|Olshevsky]]}} ''vide'' {{Kpt|Olshevsky, Ford}} i {{Kpt|Yamamoto}}, [[1995]]<br />
|-<br />
| ??= ''Stygivenator''<br />
| {{Kpt|Olshevsky}}, 1995<br />
|-<br />
|{{V|''T. rex''}}<br />
| {{Kpt|Osborn}}, 1905<br />
| ?= ''Manospondylus gigas''<br />
|-<br />
| ??= ''[[Aublysodon]] amplus''<br />
| {{Kpt|[[Othniel Marsh|Marsh]]}}, 1892<br />
| ''[[nomen dubium]]''<br />
|-<br />
| = ''[[Deinodon]] amplus'' <br />
| ({{Kpt|Marsh}}, 1892) {{Kpt|Hay}}, [[1902]]<br />
|-<br />
| = ''T. amplus''<br />
| ({{Kpt|Marsh}}, 1892) {{Kpt|Hay}}, [[1930]] <br />
|-<br />
| = ''Manospondylus amplus''<br />
| ({{Kpt|Marsh}}, 1892) {{Kpt|Olshevsky}}, [[1978]] <br />
|-<br />
| = ''Stygivenator amplus'' <br />
| ({{Kpt|Marsh}}, 1892) {{Kpt|Olshevsky}}, 1995 <br />
|-<br />
| ??= ''[[Aublysodon]] cristatus''<br />
| {{Kpt|Marsh}}, 1892<br />
| ''[[nomen dubium]]''<br />
|-<br />
| (?)= ''Dynamosaurus imperiosus''<br />
| {{Kpt|Osborn}}, 1905<br />
|-<br />
| = ''T. imperiosus''<br />
| ({{Kpt|Osborn}}, 1905) {{Kpt|Swinton}}, [[1970]]<br />
|-<br />
| ??= ''[[Nanotyrannus]] lancensis''<br />
| ({{Kpt|[[Charles Gilmore|Gilmore]]}}, [[1946]]) {{Kpt|Bakker}}, {{Kpt|Williams}} i {{Kpt|Currie}} 1988<br />
|-<br />
| ?= ''T.'' "vannus"<br />
| {{Kpt|Lawson}}, [[1972]] ''vide'' {{Kpt|Naish}}, 2009<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| (?)= ''Dinotyrannus megagracilis''<br />
| {{Kpt|Olshevsky}} ''vide'' {{Kpt|Olshevsky, Ford}} i {{Kpt|Yamamoto}}, [[1995]]<br />
|-<br />
| = ''[[Albertosaurus]]'' "megagracilis"<br />
| {{Kpt|[[Gregory Paul|Paul]]}}, 1988<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| ??= ''[[Aublysodon]] molnaris''<br />
| {{Kpt|Paul}}, 1988<br />
|-<br />
| = ''Aublysodon molnari''<br />
| {{Kpt|Paul}}, 1988 emend. {{Kpt|Paul}}, [[1990]]<br />
|-<br />
| = ''Stygivenator molnari''<br />
| ({{Kpt|Paul}}, 1988 emend. {{Kpt|Paul}}, 1990) {{Kpt|Olshevsky}}, 1995<br />
|-<br />
| ?= ''T''. "gigantus"<br />
| {{Kpt|Harlan}}, 1990<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| = ''T''. "stanwinstonorum"<br />
| {{Kpt|Pickering}}, 1995<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| (?)= ''T''. "imperator"<br />
| {{Kpt|Melbourne}}, [[1998]]<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| ?''T. zhuchengensis''<br />
| {{Kpt|Hu, Cheng, Pang}} i {{Kpt|Fang}}, [[2001]]<br />
| ''[[nomen dubium]]''<br />
|-<br />
| ''T. bataar''<br />
| {{Kpt|[[Evgenii Maleev|Maleev]]}}, [[1955]]<br />
| = ''[[Tarbosaurus]] bataar''<br />
|-<br />
| "''T.''" "lanpingensis"<br />
| {{Kpt|Yeh}}, [[1975]]<br />
| ''[[nomen nudum]]''<br />
|-<br />
| = "''[[Tarbosaurus]]''" "lanpingensis"<br />
| ({{Kpt|Yeh}}, 1975) {{Kpt|[[Azuma]]}}, [[1991]]<br />
| ''nomen nudum''<br />
|-<br />
| ''T. efremovi''<br />
| {{Kpt|[[Anatoly Rozhdestvensky|Rozhdestvensky]]}}, [[1977]]<br />
| = ''[[Tarbosaurus]] bataar''<br />
|-<br />
| ''T.'' "turpanensis"<br />
| {{Kpt|[[Zhai]]}}, {{Kpt|[[Zheng]]}} i {{Kpt|[[Tong]]}}, [[1978]]<br />
| ''[[nomen nudum]]'', ?= ''[[Tarbosaurus]] bataar''<br />
|-<br />
| ''T. luanchuanensis''<br />
| {{Kpt|[[Zhiming Dong|Dong]]}}, [[1979]]<br />
| = ''[[Tarbosaurus]] bataar''<br />
|-<br />
| = ''"T"''. "lanpingi"<br />
| {{Kpt|Zhao}}, [[1986]]<br />
| ''nomen nudum''<br />
|-<br />
| ''T. torosus''<br />
| ({{Kpt|[[Dale Russell|Russell]]}}, [[1970]]) {{Kpt|Paul}}, [[1987]]<br />
| = ''[[Daspletosaurus]] torosus''<br />
|-<br />
| ''T. novojilovi''<br />
| {{Kpt|[[Donald Glut|Glut]]}}, [[1997]]<br />
| = ''[[Tarbosaurus]] bataar''<br />
|-<br />
| = ''T. imperator''<br />
| {{Kpt|Paul, Persons}} i {{Kpt|Van Raalte}} [[2022]]<br />
|-<br />
| = ''T. regina''<br />
| {{Kpt|Paul, Persons}} i {{Kpt|Van Raalte}} [[2022]]<br />
|-<br />
|{{V|''T. mcraeensis''}}<br />
|{{Kpt|Dalman, [[Loewen]], Pyron, Jasinski, Malinzak, Lucas, Fiorillo, [[Currie]]}} i {{Kpt|[[Longrich]]}}, 2024<br />
|}<br />
<br />
==Galeria obrazów==<br />
<gallery><br />
Plik:Winter_kill_by_alexandernevsky.jpg|''Tyrannosaurus'' z upolowanym ''[[Triceratops]]''. Autor: Alexander Lovegrove [http://alexandernevsky.deviantart.com/art/Winter-Kill-345624627]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaur_charge_by_alexandernevsky.jpg|Młody ''Tyrannosaurus'' ścigający ''[[Ornithomimus#O._velox|Ornithomimus velox]]'' (po lewej ''Cimolestes''). Autor: Alexander Lovegrove [http://alexandernevsky.deviantart.com/art/Tyrannosaur-Charge-318922120]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_head_by_Christoferson.jpg|Rekonstrukcja głowy. Autor: Bruno Hernandez (Christoferson) [http://christoferson.deviantart.com/art/Tyrannosaurus-head-142987600]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_Sue_2.jpg|Szkielet FMNH PR2081 (Sue). Fot. Robert Lawton [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sue_(dinosaur).jpg]<br />
<br />
Plik:T_rex_teenager_by_malvit.jpg|Rekonstrukcja młodego. Autor: Melnik Vitaliy (MALvit) [http://malvit.deviantart.com/art/T-Rex-teenager-319440961]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_color_by_Christoferson.jpg|Rekonstrukcja głowy. Autor: Bruno Hernandez (Christoferson) [http://christoferson.deviantart.com/art/Tyrannosaurus-color-165594900]<br />
<br />
Plik:T_rex_reconstructions_by_arvalis.jpg|Czaszka i rekonstrukcje. Autor: RJ Palmer (arvalis) [http://arvalis.deviantart.com/art/T-rex-Reconstructions-401246093]<br />
<br />
Dinosaur_revolution_t_rex_baby_by_fredthedinosaurman.jpg|Rekonstrukcja młodego. Autor: Fred the Dinosaurman [http://fredthedinosaurman.deviantart.com/art/Dinosaur-Revolution-T-Rex-Baby-352329038]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_rex_mmartyniuk.png|300px|thumb|right|Rekonstrukcja na podstawie AMNH 5027. Autor: Matt Martyniuk[http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tyrannosaurus_rex_mmartyniuk.png]<br />
<br />
Plik:Rex_by_fredthedinosaurman.jpg|Rekonstrukcja. Autor: Fred Wierum [https://www.deviantart.com/fredthedinosaurman/art/Rex-788251011]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_t_rex_reigns_again_by_shartman.jpg|Rekonstrukcja. Autor: Scott Hartman [http://scotthartman.deviantart.com/art/T-rex-reigns-again-189796623]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_some_cool_dinosaurs_by_arvalis.PNG|Rekonstrukcja. Autor: RJ Palmer (arvalis) [http://arvalis.deviantart.com/art/Some-Cool-Dinosaurs-335980633]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_head.JPG|Rekonstrucja głowy. Fot. "Domser" [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lebendrekonstruktion_T.rex_Schädel_im_NHM_Wien.JPG]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_by_kahless28-d5z2r2a.jpg|Rekonstrukcja. Autor: [[Jakub Kowalski]] [http://kahless28.deviantart.com/gallery/]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_because_you_can_never_have_too_many_t_rexes_by_shartman.png|Rekonstrukcja oparta na "Sue". Autor: Scott Hartman [http://scotthartman.deviantart.com/art/Because-you-can-never-have-too-many-T-rexes-341210751]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_rex_by_alexandernevsky.jpg|''Tyrannosaurus'' w naturalnym środowisku. Autor: Alexander Lovegrove [http://alexandernevsky.deviantart.com/art/Tyrannosaurus-rex-72515223]<br />
<br />
Plik:Saurian_rex2_by_fredthedinosaurman.jpg|Rekonstrukcja. Autor: Fred the Dinosaurman [http://fredthedinosaurman.deviantart.com/art/Saurian-Rex-502734940]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus-saurian_concept_art_by_arvalis.PNG|Rekonstrukcja. Autor: RJ Palmer (arvalis) [http://arvalis.deviantart.com/art/Saurian-Concept-Art-495258921]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus_habitat_by_kahless28-d5z2r53.jpg|''Tyrannosaurus'' i ''[[Triceratops]]'' w naturalnym środowisku. Autor: [[Jakub Kowalski]] [http://kahless28.deviantart.com/gallery/]<br />
<br />
Plik:Hell_Creek_dinosaurs_and_pterosaurs_by_durbed.jpg|Archozaury z Hell Creek: górny rząd od lewej: ''[[Ankylosaurus]]'', ''Tyrannosaurus'', ''[[Struthiomimus]]'', ''Quetzalcoatlus'', ''[[Triceratops]]''; na dole: ''[[Acheroraptor]]'' , ''[[Pachycephalosaurus]]'' i ''[[Anzu]]''. Autor: Durbed [http://durbed.deviantart.com/art/Happy-New-Year-from-Hell-Creek-345906630]<br />
<br />
Plik:Tyrannosaurus,_Balaur,_Arambourgiania_-_Mark_Witton.PNG|''Tyrannosaurus'' (A), ''[[Balaur]]'' (B), ''Arambourgiania'' (C) (podobny ''Quetzalcoatlus'' występował prawdopodobnie w środowisku tyranozaura), ''Homo sapiens'' (D). Autor: Mark Witton [http://dx.doi.org/10.4202/app.00005.2013]<br />
<br />
</gallery><br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small>Publikacje naukowe:<br />
<br />
Arbour, V.M., Burns, M.E., Sissons, R.L. (2009) "A redescription of the ankylosaurid dinosaur Dyoplosaurus acutosquameus Parks, 1924 (Ornithischia: Ankylosauria) and a revision of the genus" Journal of Vertebrate Paleontology, 29(4), 1117-1135. [[doi:10.1671/039.029.0405]]<br />
<br />
Bates, K.T. & Falkingham, P.L. (2012) "Estimating maximum bite performance in Tyrannosaurus rex using multi-body dynamics" Biology Letters, 8(4), 660–664. [[doi:10.1098/rsbl.2012.0056]]<br />
<br />
Brochu, C.A. (2003) "Osteology of Tyrannosaurus rex: Insights from a Nearly Complete Skeleton and High-Resolution Computed Tomographic Analysis of the Skull" Memoir (Society of Vertebrate Paleontology)" Society of Vertebrate Paleontology Memoir 7, Joumal of Vertebrate Paleontology, suplement do 22(4), 1-138.<br />
<br />
Brusatte, S.L., Carr, T.D. & Norell, M.A. (2012) "The Osteology of Alioramus, A Gracile and Long-Snouted Tyrannosaurid (Dinosauria: Theropoda) from the Late Cretaceous of Mongolia" Bulletin of the American Museum of Natural History, 366, 1-197. [http://hdl.handle.net/2246/6162]<br />
<br />
Carpenter, K. (1990) "Variation in Tyrannosaurus rex" [w:] Carpenter, K. & Currie, P.J. (red.) "Dinosaur Systematics: Approaches and Perspectives" wyd. Cambridge University, New York, 141-145.<br />
<br />
Carpenter, K. & Smith, M. (2001). "Forelimb Osteology and Biomechanics of Tyrannosaurus rex". In Tanke, D. H.; Carpenter, K. (eds.). Mesozoic vertebrate life. Bloomington: Indiana University Press<br />
<br />
Carr, T. & Williamson, T. (2000) "A review of Trannosauridae (Dinosauria: Coelurosauria) from New Mexico" w: Lucas, S.G. & Heckert, A.B. (red.) "Dinosaurs of New Mexico" New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, 17, 113-146.<br />
<br />
Carr, T.D. & Williamson, T.E. (2004) "Diversity of late Maastrichtian Tyrannosauridae (Dinosauria: Theropoda) from western North America" Zoological Journal of the Linnean Society 142(4), 479-523. [[doi:10.1111/j.1096-3642.2004.00130.x]]<br />
<br />
Carr, T.D. & Williamson, T.E. (2010) "Bistahieversor sealeyi, gen. et sp. nov., a new tyrannosauroid from New Mexico and the origin of deep snouts in Tyrannosauroidea" Journal of Vertebrate Paleontology, 30, 1-16. [[doi:10.1080/02724630903413032]]<br />
<br />
Carr, T.D., Williamson, T.E., Britt, B.B. & Stadtman, K. (2011) "Evidence for high taxonomic and morphologic tyrannosauroid diversity in the Late Cretaceous (Late Campanian) of the American Southwest and a new short-skulled tyrannosaurid from the Kaiparowits formation of Utah" Naturwissenschaften, 98(3), 241-246. [[doi:10.1007/s00114-011-0762-7]]<br />
<br />
Carr, T.D. (2020) "A high-resolution growth series of Tyrannosaurus rex obtained from multiple lines of evidence." PeerJ 8:e9192<br />
[[doi:https://doi.org/10.7717/peerj.9192]].<br />
<br />
Carr, T.D., Napoli, J.G., Brusatte, S.L., Holtz, T.R.Jr., Hone, D.W.E., Williamson, T.E. & Zanno, L.E. (2022). "Insufficient Evidence for Multiple Species of ''Tyrannosaurus'' in the Latest Cretaceous of North America: A Comment on “The Tyrant Lizard King, Queen and Emperor: Multiple Lines of Morphological and Stratigraphic Evidence Support Subtle Evolution and Probable Speciation Within the North American Genus ''Tyrannosaurus''”. Evol Biol (2022). [[https://doi.org/10.1007/s11692-022-09573-1]]<br />
<br />
Chinsamy, A. & Tumarkin-Deratzian, A. (2009) "Pathologic bone tissues in a turkey vulture and a nonavian dinosaur: implications for interpreting endosteal bone and radial fibrolamellar bone in fossil dinosaurs" Anatomical Record, 292(9), 1478-1484. [[doi:10.1002/ar.20991]]<br />
<br />
Currie, P.J., Hurum, J.H & Sabath, K. (2003) "Skull structure and evolution in tyrannosaurid dinosaurs" Acta Palaeontologica Polonica, 48(2), 227-234.<br />
<br />
Dalman, S.G. (2013) "New Examples of Tyrannosaurus rex from the Lance Formation of Wyoming, United States" Bulletin of the Peabody Museum of Natural History, 54(2), 241-254. [[doi:10.3374/014.054.0202]]<br />
<br />
Dalman, S.G., Lucas, S.G. & Malinzak, D.E. (2018). "Tyrannosaurid Teeth from the Upper Cretaceus (Campanian)Two Medicine formation of Montana." Fossil Record 6. New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin 79. 125-139. <br />
<br />
Dalman, S. G, Loewen, M. A., Pyron, R. A., Jasinski, S. E., Malinzak, D. E., Lucas, S. G., Fiorillo, A. R., Currie, P. J. & Longrich, N. R. (2024). "A giant tyrannosaur from the Campanian–Maastrichtian of southern North America and the evolution of tyrannosaurid gigantism". Scientific Reports. [[doi:10.1038/s41598-023-47011-0]]<br />
<br />
Derstler, K. & Myers, J.M. (2008) "Taphonomy of the Tyrannosaurus rex Peck's Rex from the Hell Creek Formation of Montana" [in:] Larson, P. & Carpenter, K. "Tyrannosaurus rex: the tyrant king" Indiana University Press, Bloomington, 75-81.<br />
<br />
Erickson, G.M., Van Kirk, S.D., Su, J., Levenston, M.E., Caler, W.E. & Carter, D.R. (1996) "Bite-force estimation for Tyrannosaurus rex from tooth-marked bones" Nature, 382(6593), 706-708. [[doi:10.1038/382706a0]]<br />
<br />
Erickson, G.M., Curry Rogers, K. & Yerby, S.A. (2001) "Dinosaurian growth patterns and rapid avian growth rates" Nature, 412(6845), 429-433. [[doi:10.1038/35086558]]<br />
<br />
Erickson, G.M., Makovicky, P.J., Currie, P.J., Norell, M.A., Yerby, S.A. & Brochu, C.A. (2004) "Gigantism and comparativelife-history parameters of tyrannosaurid dinosaurs" Nature, 430(7001), 772-775. [[doi:10.1038/nature02699]]<br />
<br />
Fricke, H.C. & Pearson, D.A. (2008) "Stable isotope evidence for changes in dietary niche partitioning among hadrosaurian and ceratopsian dinosaurs of the Hell Creek Formation, North Dakota" Paleobiology, 34(4), 534-552. [[doi:10.1666/08020.1]]<br />
<br />
Gignac, P.M., Erickson, G.M. (2017)"The Biomechanics Behind Extreme Osteophagy in ''Tyrannosaurus rex''". Scientific Reports 7, Article number: 2012 (2017)[[doi:10.1038/s41598-017-02161-w]]<br />
<br />
Holtz, T.R. (2004) "Tyrannosauroidea" [w:] Weishampel, D.B., Dodson, P. & Osmólska, H. "The Dinosauria" wyd. University of California, Berkeley-Los Angeles, 111-136.<br />
<br />
Hone, D.W., Wang, K., Sullivan, C., Zhao, X., Chen, S., Li, D., Ji, S., Ji, Q. & Xu, X. (2011) "A new, large tyrannosaurine theropod from the Upper Cretaceous of China" Cretaceous Research, 32(4), 495-503. [[doi:10.1016/j.cretres.2011.03.005]]<br />
<br />
Horner, J.R. & Padian, K. (2004) "Age and growth dynamics of Tyrannosaurus rex" Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 271(1551), 1875-1880. [[doi:10.1098/rspb.2004.2829]]<br />
<br />
Horner, J.R., Goodwin, M.B., Myhrvold, N. (2011) "Dinosaur Census Reveals Abundant Tyrannosaurus and Rare Ontogenetic Stages in the Upper Cretaceous Hell Creek Formation (Maastrichtian), Montana, USA" PLoS ONE 6(2), e16574. [[doi:10.1371/journal.pone.0016574]]<br />
<br />
Hutchinson, J.R., Bates, K.T., Molnar, J., Allen, V. &, Makovicky, P.J. (2011) "A Computational Analysis of Limb and Body Dimensions in Tyrannosaurus rex with Implications for Locomotion, Ontogeny, and Growth" PLoS ONE 6(10), e26037. [[doi:10.1371/journal.pone.0026037]]<br />
<br />
Johnson, K.R. (2002) "Megaflora of the Hell Creek and lower Fort Union Formations in the western Dakotas: Vegetational response to climate change, the Cretaceous-Tertiary boundary event, and rapid marine transgression" [w:] Hartman, J.H., Johnson, K.R. & Nichols, D.J. "The Hell Creek Formation and the Cretaceous-Tertiary boundary in the northern Great Plains: An Integrated continental record of the end of the Cretaceous" Geological Society of America Special Paper, 361, 329-391.<br />
<br />
Johnson, K.R., Nichols, D.J., & Hartman, J.H. (2002) "Hell Creek Formation: A 2001 synthesis" [w:] Hartman, J.H., Johnson, K.R. & Nichols, D.J. "The Hell Creek Formation and the Cretaceous-Tertiary boundary in the northern Great Plains: An Integrated continental record of the end of the Cretaceous" Geological Society of America Special Paper, 361, 503-510.<br />
<br />
Larson, P. (2013) "The Case for Nanotyrannus" [w:] Parrish, J.M., Molnar, R.A., Currie., P.J. & Koppelhus, E.B. (red.) "Tyrannosaurid Paleobiology" Indiana University Press, 14-53.<br />
<br />
Lockley, M.G. & Hunt, A.P. (1994) "A track of the giant theropod dinosaur Tyrannosaurus from close to the Cretaceous/Tertiary boundary, northern New Mexico" Ichnos, 3(3), 213-218. [[doi:10.1080/10420949409386390]]<br />
<br />
Longrich, N.R., Horner, J.R., Erickson, G.M. & Currie, P.J. (2010) "Cannibalism in Tyrannosaurus rex" PLoS ONE 5(10): e13419. [[doi:10.1371/journal.pone.0013419]]<br />
<br />
Lyson, T.R. & Longrich, N.R. (2011) "Spatial niche partitioning in dinosaurs from the latest cretaceous (Maastrichtian) of North America" Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 278(1709), 1158-1164. [[doi:10.1098/rspb.2010.1444]]<br />
<br />
Mazzetta, G.V., Blanco, E. & Cisilino, A.P. (2004) "Modelización con elementos finitos de un diente referido al género Giganotosaurus Coria y Salgado, 1995 (Theropoda: Carcharodontosauridae)" Ameghiniana, 41(4), 619-626. [abstrakt]<br />
<br />
Marshall, C. R., Latorre, D. V., Wilson, C. J., Frank, T. M., Magoulick, K. M., Zimmt, J. B., & Poust, A. W. (2021). "Absolute abundance and preservation rate of ''Tyrannosaurus rex''". Science, 372(6539), 284-287. [[doi:10.1126/science.abc8300.]]<br />
<br />
Marshall, C. R., Latorre, D. V., Wilson, C. J., Frank, T. M., Magoulick, K. M., Zimmt, J. P., & Poust, A. W. (2022). "With what precision can the population size of ''Tyrannosaurus rex'' be estimated"? A reply to Meiri. Frontiers of Biogeography. [[doi: 10.21425/F5FBG55042]]<br />
<br />
Meiri, S. (2022). "Population sizes of ''T. rex'' cannot be precisely estimated". Frontiers of Biogeography. [[doi:10.21425/F5FBG53781]]<br />
<br />
Meers, M.B. (2003) "Maximum bite force and prey size of Tyrannosaurus rex and their relationship to the inference of feeding behaviour" Historical Biology: A Journal of Paleobiology, 16(1), 1-12. [[doi:10.1080/0891296021000050755]] [abstrakt]<br />
<br />
Mitchell, J.S., Roopnarine, P.D. & Angielczyk, K.D. (2012) "Late Cretaceous restructuring of terrestrial communities facilitated the end-Cretaceous mass extinction in North America" Proceedings of the National Academy of Sciences, 109(46), 18857-18861. [[doi:10.1073/pnas.1202196109]]<br />
<br />
Molnar, R.E. (1990) "Variation in theory and in theropods" [w:] Carpenter, K. & Currie, P.J. (red.) "Dinosaur Systematics: Approaches and Perspectives" wyd. Cambridge University, New York, 71-80.<br />
<br />
Molnar, R.E. (2005) "Sexual Selection and Sexual Dimorphisrn in Theropods" [w:] Carpenter, K. "The Carnivorous Dinosaurs" wyd. Indiana University, Bloomington, 284-312.<br />
<br />
Murphy, E.C., Hoganson, J.W., & Johnson, K.R. (2002) "Lithostratigraphy of the Hell Creek Formation in North Dakota" [w:] Hartman, J.H., Johnson, K.R. & Nichols, D.J. "The Hell Creek Formation and the Cretaceous-Tertiary boundary in the northern Great Plains: An Integrated continental record of the end of the Cretaceous" Geological Society of America Special Paper, 361, 9-34.<br />
<br />
Osborn, H. F. (1905) "Tyrannosaurus and other Cretaceous carnivorous dinosaurs" Bulletin of the American Museum of Natural History, 21(14), 259-265. [http://hdl.handle.net/2246/1464]<br />
<br />
Osborn, H. F. & Brown, B. (1906) "Tyrannosaurus, Upper Cretaceous carnivorous dinosaur (second communication)" Bulletin of the American Museum of Natural History, 22(16), 281-297<br />
[http://hdl.handle.net/2246/1473]<br />
<br />
Osborn, H. F. (1912) "Crania of Tyrannosaurus and Allosaurus" Memoirs of the American Museum of Natural History. New series, 1, 1-32. [http://hdl.handle.net/2246/49]<br />
<br />
Osborn, H. F. (1917) "Skeletal adaptations of Ornitholestes, Struthiomimus, Tyrannosaurus" Bulletin of the American Museum of Natural History, 35(43), 733-771. [http://hdl.handle.net/2246/1334]<br />
<br />
Paul, G. S., Persons, W. S., & Van Raalte, J. (2022). "The Tyrant Lizard King, Queen and Emperor: Multiple Lines of Morphological and Stratigraphic Evidence Support Subtle Evolution and Probable Speciation Within the North American Genus Tyrannosaurus". Evolutionary Biology. [[doi:10.1007/s11692-022-09561-5]]<br />
<br />
Persons, W.S., Currie, P.J. & Erickson, G.M. (2019) “An Older and Exceptionally Large Adult Specimen of Tyrannosaurus rex”. The Anatomical Record (advance online publication. [https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ar.24118] <br />
<br />
Peterson, J.E., Tseng, Z.J. & Brink, S. (2021). "Bite force estimates in juvenile Tyrannosaurus rex based on simulated puncture marks." PeerJ 9:e11450 [[doi:10.7717/peerj.11450]].<br />
<br />
Rayfield, E. (2011) "Structural performance of tetanuran theropod skulls, with emphasis on the Megalosauridae, Spinosauridae and Carcharodontosauridae" Special Papers in Palaeontology, 86, 241-253. [[doi:10.1111/j.1475-4983.2011.01081.x]]<br />
<br />
Ratcliffe, B.C. & Ocampo, F.C. (2001) "Tyrannasorus Rex Ratcliffe and Ocampo, a New Genus and Species of Miocene Hybosorid in Amber from the Dominican Republic (Coleoptera: Scarabaeoidea: Hybosoridae)" The Coleopterists Bulletin, 55(3), 351–355. doi:10.1649/0010-065X(2001)055[0351:TRRAOA]2.0.CO;2<br />
<br />
Rothschild, B., O'Connor, J., & Lozado, M. C. (2022). "Closer examination does not support infection as cause for enigmatic ''Tyrannosaurus rex'' mandibular pathologies". Cretaceous Research, 140, 105353. [[doi: 10.1016/j.cretres.2022.105353]]<br />
<br />
Russell, D.A. & Manabe, M. (2002) "Synopsis of the Hell Creek (uppermost Cretaceous) dinosaur assemblage" [w:] Hartman, J.H., Johnson, K.R. & Nichols, D.J. "The Hell Creek Formation and the Cretaceous-Tertiary boundary in the northern Great Plains: An Integrated continental record of the end of the Cretaceous" Geological Society of America Special Paper, 361, 169-176.<br />
<br />
Sampson, S.D. & Loewen, M.A. (2005) "Tyrannosaurus rex from the Upper Cretaceous (Maastrichtian) North Horn Formation of Utah: Biogeographic and paleoecologic implications" Journal of Vertebrate Paleontology, 25(2), 469-472. doi:10.1671/0272-4634(2005)025[0469:TRFTUC]2.0.CO;2<br />
<br />
Schweitzer, M.H., Wittmeyer, J.L. & Horner, J.R. (2005) "Gender-Specific Reproductive Tissue in Ratites and Tyrannosaurus rex" Science, 308(5727), 1456-1460. [[doi:10.1126/science.1112158]]<br />
<br />
Serrano-Brañas, C.I., Torres-Rodríguez, E., Reyes Luna, P.C., González, I. & González-León, C. (2014) "Tyrannosaurid teeth from the Lomas Coloradas Formation, Cabullona Group (Upper Cretaceous) Sonora, México" Cretaceous Research, 49, 163-171. [[doi:10.1016/j.cretres.2014.02.018]]<br />
<br />
Stevens, K.A. (2006) "Binocular vision in theropod dinosaurs" Journal of Vertebrate Paleontology, 26 (2), 321-330. doi:10.1671/0272-4634(2006)26[321:BVITD]2.0.CO;2<br />
<br />
Urban, M.A. & Lamanna, M.C. (2006) "Evidence of a giant tyrannosaurid (Dinosauria: Theropoda) from the Upper Cretaceous (? Campanian) of Montana" Annals of Carnegie Museum, 75(4), 231-235. doi:10.2992/0097-4463(2006)75[231:EOAGTD]2.0.CO;2<br />
<br />
Vavrek, M.J. & Larsson, H.C. (2010) "Low beta diversity of Maastrichtian dinosaurs of North America" Proceedings of the National Academy of Sciences, 107(18), 8265-8268. [[doi:10.1073/pnas.0913645107]]<br />
<br />
White, P.D., Fastovsky, D.E. & Sheehan, P.M. (1998) "Taphonomy and Suggested Structure of the Dinosaurian Assemblage of the Hell Creek Formation (Maastrichtian), Eastern Montana and Western North Dakota" PALAIOS, 13(1), 41-51. doi:10.1043/0883-1351(1998)013<0041:TASSOT>2.0.CO;2<br />
<br />
Wick, S.L. (2014) "New evidence for the possible occurrence of ''Tyrannosaurus'' in West Texas, and discussion of Maastrichtian tyrannosaurid dinosaurs from Big Bend National Park" Cretaceous Research, 50, 52-58. [[doi:10.1016/j.cretres.2014.03.010]]<br />
<br />
Williamson, T.E. & Brusatte, S.L. (2014) "Small Theropod Teeth from the Late Cretaceous of the San Juan Basin, Northwestern New Mexico and Their Implications for Understanding Latest Cretaceous Dinosaur Evolution" PLoS ONE, 9(4), e93190. [[doi:10.1371/journal.pone.0093190]]<br />
<br />
Wolff, E.D., Salisbury, S.W., Horner, J.R., Varricchio, D.J. (2009). "Common avian infection plagued the tyrant dinosaurs". PLoS One 4 (9), e7288. [[doi:10.1371/journal.pone.0007288.]]<br />
<br />
Yun, C.-G. (2017). "Testing the hypotheses of the origin of ''Tyrannosaurus rex'': imigrant species, or native species? The Journal of Paleontological Sciences: JPS.C.2017.01 [https://www.aaps-journal.org/pdf/JPS.C.2017.01.pdf].<br />
<br />
Inne:<br />
<br />
Cau, online 2013 [http://theropoda.blogspot.com/2013/11/vertebre-dorsali-di-theropodi-confronto.html]<br />
<br />
Cau, online 2022 [http://theropoda.blogspot.com/2022/03/la-trinita-di-tyrannosaurus.html]<br />
<br />
Cau, online 2024 [https://www.facebook.com/share/p/G6EbXZcoQ6eaMipt/]<br />
<br />
Carr, T.D. (2005) "Phylogeny of Tyrannosauroidea (Dinosauria: Coelurosauria) with special reference to North American forms" Dysertacja doktorska, University of Toronto.<br />
<br />
Derstler, K. & Myers, J.M. (2008) "Taphonomy of the Tyrannosaurus rex Peck's Rex from the Hell Creek Formation of Montana" [w:] Larson, P. & Carpenter, K. [red.] "Tyrannosaurus rex: the tyrant king" wyd. Indiana University, Bloomington, 75-81.<br />
<br />
Hartman, online 2013A http://www.skeletaldrawing.com/home/giant-theropods-north-vs-south772013<br />
<br />
Hartman, online 2013B http://www.skeletaldrawing.com/home/mass-estimates-north-vs-south-redux772013<br />
<br />
Larson, N.L. (2008) "One hundred years of Tyrannosaurus rex: the skeletons" [w:] Larson, P. & Carpenter, K. [red.] "Tyrannosaurus rex: the tyrant king" wyd. Indiana University, Bloomington, 1-55.<br />
<br />
Larson, P. (2008) "Variation and Sexual Dimorphism in Tyrannosaurus rex" [w:] Larson, P. & Carpenter, K. [red.] "Tyrannosaurus rex: the tyrant king" wyd. Indiana University, Bloomington, 103-128.<br />
<br />
Mortimer, online A: http://theropoddatabase.com/Tyrannosauroidea.html#Tyrannosaurusrex<br />
<br />
Mortimer, online B: http://theropoddatabase.com/Carnosauria.htm#Tyrannosauruslanpingensis<br />
<br />
Mortimer, online C: http://theropoddatabase.com/Tyrannosauroidea.html#Tarbosaurusbataar<br />
<br />
Naish, D. (2009) "Tyrannosaurus rex: The Tyrant King [review]" The Palaeontology Newsletter, 69, 92-97.<br />
<br />
Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University - Princeton i Oxford.<br />
<br />
Sampson, S.D. (2009) "Dinosaur Odyssey: Fossil Threads in the Web of Life" wyd. Princeton University, Berkeley-Los Angeles-London.</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]] <br />
[[Kategoria:Saurischia]] <br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Tetanurae]]<br />
[[Kategoria:Coelurosauria]]<br />
[[Kategoria:Tyrannosauroidea]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Północna]]<br />
[[Kategoria:USA]]<br />
[[Kategoria:Kanada]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Kampan]]<br />
[[Kategoria:Mastrycht]]<br />
[[Kategoria:Do poprawy - niezajęte]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Camarasaurus&diff=32174
Camarasaurus
2024-03-24T20:38:15Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do poprawy i aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Camarasaurus''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Bartosz Suchecki]]<br />
<br />
[[Maciej Pindakiewicz]]<br />
<br />
[[Karol Sabath]]<br />
<br />
[[Maciej Ziegler]]<br />
<br />
| [[Tomasz Sokołowski]]<br />
<br />
[[Dawid Mazurek]]<br />
<br />
[[Marcin Szermański]]<br />
<br />
[[Łukasz Czepiński]]<br />
<br />
[[Kamil Kamiński]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! style="width:400px" colspan=2 | ''Camarasaurus'' (kamarazaur)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 13-23 m<br />
<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| 10-47 t<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[USA]] - Kolorado, Nowy Meksyk, Wyoming,<br />
<br />
Utah, Oklahoma, ?Dakota Południowa<br />
<br />
<small>([[formacja]] [[Morrison]])</small><br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| 155-147 [[Ma]]<br />
<br />
<small>[[późna jura]] (późny [[kimeryd]] - [[tyton]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Sauropodomorpha]]<br />
<br />
[[Sauropoda]]<br />
<br />
[[Eusauropoda]]<br />
<br />
[[Neosauropoda]] ''sensu'' [[Leonardo Salgado|Salgado]] i in., 1997<br />
<br />
? [[Neosauropoda]] ''sensu'' [[Jeffrey Wilson|Wilson]] i [[Paul Sereno|Sereno]], 1998<br />
<br />
? [[Macronaria]]<br />
<br />
[[Camarasauromorpha]]<br />
<br />
[[Camarasauridae]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Camarasaurus_by_Kahless28.jpg|400px]]<br />
<small>Rekonstrukcja przyżyciowa ''Camarasaurus'' i ''Comodactylus''. <br />
<br />
Autor: [[Jakub Kowalski]] [http://kahless28.deviantart.com/gallery/]<br />
</small><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
Kamarazaur to jeden z najbardziej znanych późnojurajskich zauropodów. Jego liczne skamieniałości odnaleziono w zachodnich stanach [[USA]].<br />
<br />
==Historia odkryć==<br />
Skamieniałości tego zauropoda zostały znalezione w osadach formacji Morrison. Wiek tych pokładów datuje się na późną jurę (późny [[kimeryd]] - [[tyton]]), a więc jakieś 155-147 milionów lat. Na przestrzeni dziesięcioleci odnaleziono dużo szczątków tego dinozaura, przez co dobrze poznaliśmy jego biologię i anatomię. ''Camarasaurus'' został odkryty przez [[Henry Felch|Henry'ego Felcha]] i [[Oramel Lucas|Oramela Lucasa]], a naukowego opisu dokonał słynny [[Edward Cope|Edward Drinker Cope]]. Ciekawostką jest, że czaszka kamarazaura przez długi czas była przypisana sławnemu ''[[Brontosaurus]]'', który okazał się być mieszanką kości ''[[Apatosaurus]]'' i ''Camarasaurus''. W [[1877]] roku Cope opisał ''Camarasaurus supremus'' (i dwa lata później ''C. leptodirus'', jego [[młodszy synonim]]), natomiast [[Othniel Marsh|Marsh]] - ''[[Apatosaurus]] grandis'', a w [[1887]] roku ''Morosaurus lentus''. Wszystkie te gatunki i jeszcze kilka innych okazało się [[synonim]]ami uznawanych obecnie gatunków kamarazaura. W [[1957]] r. został opisany przez [[Albert-Félix Lapparent|Lapparent]]a i [[Georges Zbyszewski|Zbyszewski]]ego ''Camarasaurus alenquerensis'', którego nazwa znaczy "komorowy jaszczur z Alenquer". Miejscowość ta leży w prowincji Estremadura w Portugalii (szkielet został znaleziony obok ruin młyna Moincho do Corpo, 1,5 km na południe od miasteczka). Pierwotnie uznano go za gatunek apatozaura, potem za kamarazaura (Raath i [[John McIntosh|McIntosh]], [[1987]]). Ze względu na długie kończyny przednie uważano go za ''[[Brachiosaurus]]''. Jednak na podstawie kolejnych dwóch szkieletów z okolic Lourinha, gatunek ten został przeniesiony do nowego [[rodzaj]]u - ''[[Lourinhasaurus]]'' przez Dantasa i in. ([[1998]]). Zmiana ta obowiązuje do dzisiaj.<br />
<br />
==Anatomia i biologia==<br />
Łopatkowe zęby ''Camarasaurus'' były ułożone wzdłuż szczęki i umożliwiały rozdrabnianie pokarmu przed połknięciem. Każda przednia kończyna miała po pięć szeroko rozstawionych palców, z czego jeden kończył się pazurem (najprawdopodobniej pozostałości po jego przodkach). Przednie kończyny były nieco krótsze od tylnych. Cechą charakterystyczną tego dinozaura był stosunkowo duży łeb w porównaniu do innych zauropodów z zaokrąglonym, dość krótkim pyskiem. Przód głowy jest wyższy, a otwory nosowe znajdują się przed oczyma kamarazaura, w przeciwieństwie do ''[[Giraffatitan]]''. Kamarazaury prawdopodobnie wędrowały w stadach - jednym z wielu dowodów na to są odnalezione północno-wschodnim Wyoming szczątki trzech zauropodów, które zginęły w tym samym czasie. <br />
[[Plik: Camarasaurs1.jpg|thumb|300px|Stadko kamarazaurów. Autor: Dmitry Bogdanov. [https://en.wikipedia.org/wiki/Camarasaurus#/media/File:Camarasaurs1.jpg].]]<br />
<br />
===Odżywianie===<br />
Stosunkowo mocne, głęboko osadzone i wyposażone w grubą warstwę szkliwa zeby kamarazaura mogą wskazywać, że żywił się on twardszymi roślinami niż inne współczesne mu zauropody. Być może oprócz liści zjadał też pokryte grubszą korą gałęzie oraz twarde liście sagowców (Lambert, 1993). Średni wskaźnik wymiany zęba wynosił 62 dni, podczas gdy u [[Diplodicus|diplodoka]] – 35 dni. Jednal większa liczba zębów kamarazaura sprawiała, że wolumetryczne tempo wymiany zebów było u niego 10 razy szybsze (D’Emic i in., 2013). <br />
<br />
===Ontogeneza===<br />
Dzięki ogromnej liczbie okazów, w tym również osobników młodych, możliwe było prześledzenie zmian zachodzących w ciągu rozwoju osobniczego kamarazaura. Co ciekawe, czaszka nie ulegała większym zmianom podczas ontogenezy, oczywiście poza rozmiarami. Być może wraz z wiekim malała liczba zębów. Starsze osobniki miały za to proporcjonalnie dłuższe szyje. Z wiekiem zmieniała się również budowa kręgów, proporcje łopatki i kości kruczej oraz kształt kości piszczelowej, a kończyny ogólnie stawały się masywniejsze Ikejiri, 2005b). Jeden z okazów, opisanych jako ''Camarasaurus'' sp., żył 26 lat, a dojrzałość płciową osiągnął po 20. roku życia (Griebler i in., 2013). <br />
<br />
==Gatunki kamarazaura==<br />
Obecnie za ważne uznaje się trzy lub cztery gatunki kamarazaura. Kluczowe dla ich odróżnienia są tylne kręgi szyjne i przednie kręgi grzbietowe (Ikejiri, 2005b). <br />
[[Plik: Camarasaurus_skeletal.jpg|thumb|300px|Rekonstrukcja szkieletu ''C. grandis'' . Autor: Scott Hartman. [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Camarasaurus_skeletal.jpg].]]<br />
<br />
===''C. supremus''===<br />
'''Wymiary''': 18-23 m, 23-47 t.<br />
<br />
'''Materiał kopalny (za Ikejiri, 2005a)''': <br />
<br />
[[Holotyp]] (AMNH 5760) - 8 kręgów (szyjny, 3 grzbietowe, 4 ogonowe) być może są to pozostałości należące do dwóch osobników z okolic stanowiska Cope's Nipple (najwyższe pokłady formacji Morrison, Garden Park, Kolorado). <br />
<br />
[[Topotyp]] (AMNH 5761) - co najmniej kilka szkieletów ze stanowiska Cope's Nipple (Garden Park, Kolorado).<br />
<br />
Przypisane osobniki (DMNH 27228) - kręg obrotowy, czwarty(?) szyjny, trzeci(?) grzbietowy, pierwszy(?) i trzeci(?) ogonowy oraz kość łonowa okolic stanowiska Cope's Nipple.<br />
<br />
'''Występowanie''': [[późna jura]] - późny [[kimeryd]]-[[tyton]] (środkowe i górne warstwy formacji Morrison); południowośrodkowe i możliwe południowowchodnie Kolorado i północnozachodnia Oklahoma.<br />
<br />
[[Gatunek typowy]], ''C. supremus'' ("największy komorowy jaszczur"), jak sama nazwa wskazuje, jest największym ze znanych ''Camarasaurus'' i jednym z najbardziej masywnych zauropodów z późnej jury formacji Morrison. Jest bardzo podobny do ''C. lentus'' i może być jego potomkiem. Różnił się od niego kształtem wyrostków kolczystych przednich kręgów ogonowych. Innę jego charakterystyczną cechą były dość niskie łuki nerwowe kręgów grzbietowych (Ikejiri, 2005a). Ten najmłodszy z kamarazaurów żył w wilgotniejszym niż wcześniejsze środowisku. <br />
<br />
===''C. grandis''===<br />
[[Plik:Camasaurus_CM_11338_Stevens_2013.png|300px|thumb|right|Młody okaz CM 11338 - zdjęcie szkieletu i rekonstrukcja. Niezachowane elementy są czerwone. [http://dx.doi.org/10.1371/journal.pone.0078572.g023 Źródło: Kent Stevens, 2013].]]<br />
<br />
'''Wymiary''': 14 m, 13-18 t.<br />
<br />
'''Materiał (za Ikejiri, 2005b)''': <br />
<br />
[[Holotyp]] (YPM 1901) - część podstawna kości potylicznej, kilka/kilkanaście (ang. ''several'') kręgów grzbietowych, częściowa k. krzyżowa, kregi ogonowe 1-27, lewa obręcz barkowa i elementy kończyny przedniej, prawa k. łopatkowokrucza, lewa płyta młostkowa, k. udowe, k. piszczelowa i strzałkowa oraz żebra ze stanowiska Como Bluff 1, hrabstwo Albany, Wyoming.<br />
<br />
[[Kotyp]]y to wszystkie [[paratyp]]y ze stanowiska Como Bluff 1. YPM 1900 (holotyp ''Morosaurus impar'') to k. krzyżowa; YPM 1903 - k. krucze, prawa łopatka, lewa k. łonowa, kulszowa i lewa k. udowa; YPM 1905 - prawie kompletna czaszka i kompletna szyja, większość lub wszystkie kręgi grzbietowe i k. krzyżowa (pierwotnie opisana do YPM 1900), 12 przednio-środkowych kręgów ogonowych, trochę szewronow, k. krucze, łopatki, lewa k. ramienna, prawa k. łokciowa, prawa k. kulszowa, udowa, k. piszczelowe i strzałkowe i trochę elementów stopy.<br />
<br />
Osobniki przypisane to DMNH 2850 - 3 środkowe kręgi grzbietowe ze stanowika DMNH Quarry 3 (Garden Park, Kolorado); FMNH P5118 ([[paratyp]] ''Morosaurus grandis'') - prawa k. łopatkowokrucza (= FMNH P6670) ze stanowiska Riggs Quarry #12 (hrabstwo Mesa, Kolorado). Osobnik ten zawiera 20(?) kręgów przedkrzyżowych i k. krzyżową (= FMNH P6639, 7792, 7793, 7794, 7795, 7796, 7797, 7798, 7799, 7800, 7801); GMNH-PV 101 - prawie kompletny szkielet okazu dorosłego z Medicine Bow (Wyoming); KUVP 1354 - 4 kręgi grzbietowe ze stanowiska Freezout Hills (Wyoming); NMMNH P-21094 - częściowa czaszka i żuchwa, izolowane zęby, środkowy kręg szyjny i tylny grzbietowy, k. łonowa i ramienna ze stanowiska San Ysidro (środkowy Nowy Meksyk); YPM 1902 - k. biodrowa (?= YPM 1905) ze stanowiska Como Bluff Quarry 1; YPM 1907 - wiele elementów czaszki, trzony i łuki neuralne 22(?) kręgów ogonowych, k. kulszowe ze stanowiska Como Bluff Quarry 3; YPM 1908 ([[holotyp]] ''Pleurocoelus montanus'') - trochę łuków neuralnych i trzonów dystartykulowanych przednich (i środkowych?) kręgów grzbietowych, trzony proksymalnych kręgów ogonowych, k. ramienne i częściowa prawa k. udowa ze stanowiska Como Bluff Quarry 1.<br />
[[Plik: Camarasaurus_lentus_skull_cast_-_Natural_History_Museum_of_Utah_-_DSC07235.JPG|thumb|300px|Czaszka ''C. lentus''. Autor zdjęcia: Daderot. [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Camarasaurus_lentus_skull_cast_-_Natural_History_Museum_of_Utah_-_DSC07235.JPG]]<br />
<br />
'''Występowanie''': [[późna jura]] - późny [[kimeryd]] (środkowe i początkowe górne warstwy formacji Morrison); środkowo-południowe Wyoming, Kolorado, Nowy Meksyk<br />
<br />
''C. grandis'' ("wielki komorowy jaszczur") jest najstarszym gatunkiem, który współistniał z ''C. lentus'' zaledwie kilka milionów lat. To do niego właśnie przypisano 2 gatunki ''Morosaurus'', a więc "głupiego jaszczura", w tym [[gatunek typowy]] ''M. impar''. ''C. grandis'' wyróżniał się wysokimi i smukłymi łukami nerwowymi przednich i środkowych kręgów grzbietowych. Wyrostki kolczysty przednich kręgów ogonowych miały kształt litery „T”, co łączy go z gatunkiem typowym (Ikejiri, 2005b).<br />
<br />
===''C. lentus''===<br />
'''Wymiary''': 15 m, 15 t.<br />
<br />
'''Materiał (za Ikejiri, 2005b)''': [[Holotyp]] (YPM 1910, zmontowany jako YPM) – żuchwy, częściowa puszka mózgowa, 11 kręgi (11 szyjnych, 12 grzbietowych, 5 krzyżowych bez łuku neuralnego kręgu krzyżowego nr 5, 14 proksymalnych i środkowych ogonowych, większość(?) dystalnych ogonowych), lewa łopatka, prawa k. krucza, obie k. ramienne, lewa k. łokciowa, biodrowa, prawa k. łonowa, lewa k. kulszowa, lewa k. udowa, k. piszczelowe, lewa k. strzałkowa, lewa stopa, wiele szewronów (stanowisko Quarry 13, Como Bluff, hrabstwo Albany, Wyoming).<br />
<br />
Osobniki przypisane to CEU 1694 – półartykulowany częściowy(?) szkielet (kręgi szyjne, grzbietowe, wiele ogonowych, k. krzyżowa), łopatki, elementy kończyn i miednicy (osobnik ten może składać się z kilku okazów, pochodzi ze stanowiska Cleveland Lloyd, środkowe Utah); CM 8492 – kręgi grzbietowe 1-4(?); CM 11069 ([[holotyp]] ''Uintasaurus douglassi'') – 4 tylne kręgi szyjne i kręg grzbietowy nr 1; CM 11338 – prawie kompletny artykułowany szkielet osobnika młodocianego; CM 11393 – czaszka, 2 środkowe kręgi szyjne (nr 7-8?, należące do UMMP V16995), trochę przednio-środkowych kręgów grzbietowych, prawa kończyna przednia, prawa k. udowa, lewa k. strzałkowa, prawa k. łopatkowokrucza, k. łonowa, kulszowa i biodrowa, trochę elementów kończyn i trochę elementów wciąż niespreparowanych jako CM (wszystkie okazy CM pochodzą z warstw młodszych niż warstw młodszych od okazów DNM, Utah); DNM 28 – artykulowana czaszka, kręg obrotowy; DNM 975 – prawie kompletna czaszka; USNM 13786 – prawie kompletny artykułowany szkielet należący do osobnika niedorosłego (ang. ''subadult'') z DNM; WDC BS-198 (stanowisko WDC A) – elementy żuchwy, prawa k. kwadratowa, wszystkie dysartykulowane kręgi przedkrzyżowe bez kręgu grzbietowego nr 11(?), k. krzyżowa, trochę przednich kręgów ogonowych, k. łopatkowokrucze, lewa k. ramienna i lewa łokciowa, k. promieniowa i kulszowa, k. łonowe i udowe oraz k. strzałkowa; WDC BS-225 (stanowisko WDC B) – mózgoczaszka, elementy żuchwy, prawa k. kwadratowa, 4 przednio-środkowe kręgi szyjne, 4 przednie i kilka tylnych kręgów ogonowych, k. krzyżowa, kilka/kilkanaście (ang. ''several'') przednich i środkowych kręgów ogonowych, lewa k. łopatkowokrucza, lewa k. ramienna, prawa łokciowa i prawa promieniowa, k. łonowe, k. kulszowa i udowe; nieoznaczone osobniki WDC (Wyoming Dinosaur Center) – górne i dolne szczęki, k. czołowa, łzowa i policzkowa (jarzmowa), wiele fragmentów czaszki, 2 płyty mostkowe, 2 nadgarstki, 8 k. śródręcza, wiele żeber i szewronów (wszystkie okazy WDC pochodzą z okolic miasta Thermopolis, hrabstwo Hot Springs, środkowe Wyoming).<br />
<br />
'''Występowanie''': [[późna jura]] - późny [[kimeryd]] (środkowe górne warstwy dolnej części formacji Morrison); Wyoming, wschodnie i środkowe Utah<br />
<br />
Do ''C. lentus'' ("powolnego komorowego jaszczura") należy prawie kompletny szkielet młodego kamarazaura (CM 11338 - zob. zdjęcie), którego opisał [[Charles Gilmore]] w [[1925]] roku. Mierzył on 6 metrów długości. Ikejiri ([[2005]]a) pisze o znalezionych w [[1992]] roku przez ekipę terenową z WDC (Wyoming Dinosaur Center) 2 dużych szkieletach ''C. lentus'' (są to pierwsze opisane dorosłe osobniki tego gatunku) - okaz WDC BS-198 i jeszcze większy WDC BS-225 - obok nich spoczywały kości należące do ''[[Apatosaurus]]'' (osobnik NSMT 20375). <br />
<br />
Cechą charakterystyczną tego gatunku były masywne i krótkie łuki nerwowe przednich i środkowych kręgów grzbietowych (Ikejiri, 2005b). <br />
<br />
===''C. lewisi''===<br />
'''Wymiary''': 13 m, 10 t.<br />
<br />
'''Materiał (za Ikejiri, 2005b)''': [[Holotyp]] (BYU 9047) – jeden ząb, kręgi szyjne (prawie kompletne 1-8 ale bardzo zniszczone kręgi 9-12), kręgi grzbietowe (8-12), k. krzyżowa, kręgi ogonowe (1-26), 18 szewronów, prawa k. ramienna, promieniowa, łokciowa, dystalna część nadgarstka, częściowa prawa dłoń (k. śródręcza I-V, paliczki I-2 i II-1), częściowa lewa k. biodrowa, lewa k. łonowa i obie kulszowe (stanowisko Dominguez-Jones, hrabstwo Mesa, Kolorado).<br />
<br />
'''Występowanie''': [[późna jura]] - późny [[kimeryd]]-[[tyton]] (środkowe warstwy górnej części formacji Morrison); zachodnie Kolorado<br />
<br />
''C. lewisi'' ("komorowy jaszczur Lewisa") został odkryty i opisany przez Jensena. Nazywał go "Dinozaurem Jimem" i uznał, że to nowy [[rodzaj]] zwany "katetozaurem" (''Cathetosaurus lewisi''), lecz inni naukowcy stwierdzili, że to nowy gatunek kamarazaura, więc po pełnej nazwie pozostała tylko nazwa gatunkowa. [[James Jensen|Jensen]] zasugerował, że był lepiej przystosowany do stawania na tylnych łapach niż inne zauropody. Na podstawie miednicy wysunął hipotezę, że ten dinozaur mógł żerować w postawie wyprostowanej, podpierając się ogonem - podobny pogląd wypowiedziała w [[1997]] r. [[Magdalena Borsuk-Białynicka]] w odniesieniu do opistocelikaudii (która tez była uważana za kamarazauryda). Jedyny znany szkielet nosi ślady ugryzień pozostawione przez dużego [[teropod]]a. Wydaje się, że był to bardzo sędziwy osobnik. W 2013 roku Octavio Mateus i Emanuel Tschopp na posterze wystawionym na konferencji SVP udowadniali [[takson ważny|ważność]] i odrębność nazwy ''Cathetosaurus''[http://lusodinos.blogspot.com/2014/07/cathetosaurus-como-um-genero-valido-de.html].<br />
<br />
==Okazy opisane jako ''Camarasaurus'' sp.==<br />
Przypisane osobniki (za Ikejiri, 2005b) to AMNH 690 - k. krzyżowa i biodrowa ze stanowiska Bone Cabin (Como Bluff, Wyoming); AMNH 711 - k. łopatkowokrucza, udowa, piszczelowa, strzałkowa, łokciowa i ramienna ze stanowiska Reed's Quarry (Wyoming); AMNH 823 - k. ramienna, częściowa lewa stopa (Bone Cabin, Wyoming); BHI 6200 - prawie kompletna czaszka i niespreparowane kręgi szyjne(?), trochę kręgów grzbietowych, k. udowe (Black Hills, wschodnie Wyoming); BYU 8967 - k. przedszczękowa; BYU 13007 - atlas; BYU 16953 - atlas; BYU 17465 - k. krzyżowa i wszystkie osobniki BYU ze stanowiska Dry Mesa (zachodnie Kolorado); CM 584 - 2 kręgi szyjne, 8 kręgów grzbietowych, 31 kręgów ogonowych, k. biodrowa, łonowa i kulszowa, k. łopatkowokrucza (Sheep Creek, hrabstwo Albany, Wyoming); FHSM VP-14850 (?= ''C. supremus'') - kilka przednich kręgów grzbietowych, k. kulszowa i udowa, fragmenty żeber (Comanche National Grasslands, Kolorado); nieskatalogowane osobniki GMNH-PV (?= ''C. grandis'') - kręgi (10 grzbietowych, krzyżowe, przednie ogonowe), łopatka, k. łokciowa, biodrowa i udowa, szewron pochodzące być może z kilku osobników (Bone Cabin, Wyoming); KUVP 129714 – kilka kręgów grzbietowych (trzony i łuki neuralne), k. krzyżowa, trochę środkowych kręgów ogonowych, prawa łopatka, lewa k. krucza, k. biodrowe, szewrony; KUVP 129716 (?= ''C. supremus'') – częściowa czaszka, kręgi (wszystkie grzbietowe, większość szyjnych i ogonowych), k. krzyżowa, wszystkie k. kończyn oraz obręczy barkowej i miednicy, wiele żeber, szewrony (oba okazy KUVP pochodzą z Black Hills, wschodnie Wyoming); wszystkie okazy OMNH (?= ''C. supremus'') z obszaru Kenton, zachodnia Oklahoma w tym duże osobniki OMNH 1095 – środkowy kręg szyjny; OMNH 1141 – puszka mózgowa; OMNH 1169 – prawa k. szczękowa; OMNH 1173 – środkowy kręg szyjny; OMNH 1174 – trzon atlasu; OMNH 1321 – tylny kręg szyjny; OMNH 1324 – tylny kręg grzbietowy; OMNH 1239 – trzony kręgu szyjnego; OMNH 1336 – tylny kręg grzbietowy; OMNH 1367 – DS 1(?); OMNH 1383 – środkowy kręg szyjny; OMNH 1457 – trzon kręgu osiowego; OMNH 1465 – proksymalny kręg ogonowy; OMNH – elementy okazu młodocianego zawierającego OMNH 1226 (łuk neuralny kręgu szyjnego); OMNH 1243 – trzon tylnego kręgu szyjnego; OMNH 1245 – trzon tylnego kręgu szyjnego; OMNH 1246 – trzon kręgu szyjnego; OMNH 1247 – trzon środkowego kręgu szyjnego; OMNH 1249 – trzon środkowego lub tylnego kręgu szyjnego; OMNH 1252 – trzon kręgu szyjnego; OMNH 1253 – trzon kręgu obrotowego; OMNH 1329 – tylny kręg grzbietowy; OMNH 1262 – łuk neuralny kręgu szyjnego; OMNH 1268 – łuk neuralny tylnego kręgu szyjnego; OMNH 1269 – łuk neuralny kręgu krzyżowego; OMNH 1273 – tylny kręg szyjny; RTMP 83.35.03 – k. krzyżowa z obiema kośćmi biodrowymi; RTMP 83.35.04 – lewa k. udowa; RTMP 83.35.05 – lewa k. strzałkowa; RTMP 83.35.06 – lewa k. piszczelowa (wszystkie okazy RTMP pochodzą ze stanowiska Cleveland-Lloyd); SDSM 9234 – częściowa k. kulszowa; SDSM 35924 – k. kulszowa (oba okazy SDSM pochodzą z zachodniej części Dakoty Południowej, niedaleko Black Hills); SMA 0002 – prawie kompletna dysartykulowana czaszka (z odlewem jako BHI) i prawie kompletny artykułowany szkielet pozaczaszkowy ze stanowiska Howe Stephens (hrabstwo Big Horn, Wyoming); UUVP 1045 – tylny kręg ogonowy; UUVP 1555 – kręg obrotowy; UUVP 1859 – prawa k. szczękowa; UUVP 1860 – prawa k. szczękowa; UUVP 1984 – k. kwadratowa; UUVP 3568 – puszka mózgowa; UUVP 3609 – lewa k. zębowa; UUVP 3610 – prawa k. zębowa; UUVP 3638 – k. kwadratowa; UUVP 4273 – kręg obrotowy; UUVP 4286 – puszka mózgowa; UUVP 4315 – środkowy kręg ogonowy z szewronem; UUVP 5309 – k. krzyżowa; UUVP 6341 – kręg obrotowy; UUVP 10070 – puszka mózgowa; UUVP 11626 – lewa k. zębowa; UUVP 10795 – puszki mózgowe; UUVP 22940 – izolowane przednie kręgi ogonowe (wszystkie okazy UUVP (?= ''C. lentus'') pochodzą ze stanowiska Cleveland-Lloyd, środkowe Utah).<br />
<br />
Do kamarazaura przypisywano także YPM 1904 (osobnik typowy ''Morosaurus agilis'', pierwotnie skatalogowany jako USNM 5385) – częściowe elementy czaszki i pierwsze trzy kręgi szyjne (stanowisko Quarry 1, Garden Park, Kolorado). W [[2020]] r. tego osobnika ustanowiono holotypem nowego rodzaju - ''[[Smitanosaurus]]'' (Withlock i Wilson, 2020).<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
| {{V|''Camarasaurus''}}<br />
| {{Kpt|[[Cope]], [[1877]]}}<br />
|-<br />
| = ''Caulodon''<br />
| {{Kpt|[[Cope]], [[1877]]}}<br />
|-<br />
| = ''Morosaurus'' <br />
| {{Kpt|[[Marsh]], [[1878]]}}<br />
|-<br />
| = ''Uintasaurus'' <br />
| {{Kpt|[[Holland]], [[1919]]}}<br />
|-<br />
| = ''Cathetosaurus'' <br />
| {{Kpt|[[Jensen]], [[1988]]}}<br />
|-<br />
|?= ''[[Eobrontosaurus]]'' <br />
| {{Kpt|[[Bakker]], [[1998]]}}<br />
|-<br />
| {{V|''Camarasaurus supremus''}}<br />
| {{Kpt|[[Cope]], [[1877]]}}<br />
|-<br />
| = ''Caulodon diversidens'' <br />
| {{Kpt|[[Cope]], [[1877]]}}<br />
|-<br />
| = ''Caulodon leptoganus'' <br />
| {{Kpt|[[Cope]], [[1878]]}}<br />
|-<br />
| = ''Camarasaurus leptodirus''<br />
| {{Kpt|[[Cope]], [[1879]]}}<br />
|-<br />
|?= ''[[Amphicoelias|Amphicoelias latus]]'' <br />
| {{Kpt|[[Cope]], [[1878]]}}<br />
|- <br />
| {{V|''Camarasaurus grandis''}}<br />
| {{Kpt|([[Marsh]], [[1877]]) [[Gilmore]], [[1925]]}}<br />
|-<br />
|= ''Apatosaurus grandis'' <br>= ''Morosaurus grandis'' <br />
| {{Kpt|[[Marsh]], [[1877]]}} <br>{{Kpt|([[Marsh]], [[1877]]) [[Williston]], [[1898]]}}<br />
|-<br />
|= ''Morosaurus impar'' <br>= ''Camarasaurus impar'' <br />
| {{Kpt|[[Marsh]], [[1878]]}}<br>{{Kpt|([[Marsh]], [[1878]]) [[Steel]], [[1970]]}}<br />
|-<br />
|= ''Morosaurus robustus''<br>= ''Camarasaurus robustus''<br />
| {{Kpt|[[Marsh]], [[1878]]}}<br>{{Kpt|([[Marsh]], [[1878]]) [[White]], [[1958]]}}<br />
|-<br />
|= ''Pleurocoelus montanus''<br>= ''Astrodon montanus''<br />
| {{Kpt|[[Marsh]], [[1896]]}}<br>{{Kpt|([[Marsh]], [[1896]]) [[Kuhn]], [[1939]]}}<br />
|-<br />
| ''Camarasaurus excelsus''<br />
| ({{Kpt|[[Marsh]], [[1879]]) [[Osborn]]}} ''vide'' {{Kpt|[[Huene]], [[1929]]}}<br />
| = '''''[[Brontosaurus|Brontosaurus excelsus]]'''''<br />
|-<br />
| {{V|''Camarasaurus lentus''}}<br />
| {{Kpt|([[Marsh]], [[1889]]) [[Mook]], [[1914]]}}<br />
|-<br />
| = ''Morosaurus lentus'' <br />
| {{Kpt|[[Marsh]], [[1889]]}}<br />
|-<br />
| = ''Camarasaurus annae''<br />
| {{Kpt|[[Ellinger]], [[1950]]}}<br />
|-<br />
| = ''Uintasaurus douglassi'' <br />
| {{Kpt|[[Holland]], [[1919]]}}<br />
|-<br />
| ''Camarasaurus agilis'' <br>= ''Morosaurus agilis''<br />
| {{Kpt|([[Marsh]], [[1889]]) [[Kuhn]], [[1939]]}}<br> {{Kpt|[[Marsh]], [[1889]]}}<br />
|= '''''[[Smitanosaurus]]'''''<br>{{pad}}<br />
|-<br />
| ''Camarasaurus alenquerensis'' <br />
| {{Kpt|([[Albert-Félix Lapparent|Lapparent]] & [[Georges Zbyszewski|Zbyszewski]], [[1957]]) [[Raath]] & [[McIntosh]], [[1987]]}}<br />
| = '''''[[Lourinhasaurus|Lourinhasaurus alenquerensis]]'''''<br />
|-<br />
| {{V|''Camarasaurus lewisi''}}<br />
| {{Kpt|([[Jensen]], [[1988]]) [[McIntosh]], [[Miller]], [[Stadtman]] & [[Gillette]], [[1995]]}}<br />
|-<br />
|= ''Cathetosaurus lewisi'' <br />
| {{Kpt|[[Jensen]], [[1988]]}}<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
D’Emic, M.D., Whitlock, J.A., Smith, K.M., Fisher, D.C. &Wilson, J.A. (2013) “Evolution of High Tooth Replacement Rates in Sauropod Dinosaurs.” PLoS ONE 8(7): e69235. [[https://doi.org/10.1371/journal.pone.0069235]].<br />
<br />
Glut, D.F. (1997) "Dinosaurs: The Encyclopedia" wyd. McFarland & Company.<br />
<br />
Griebeler, E. M., Klein, N. & Sander, P. M. (2013). “Aging, Maturation and Growth of Sauropodomorph Dinosaurs as Deduced from Growth Curves Using Long Bone Histological Data: An Assessment of Methodological Constraints and Solutions.” PloS one, 8(6), e67012. [[https://doi.org/10.1371/journal.pone.0067012]].<br />
<br />
Ikejiri, T. (2005) "Distribution and biochronology of ''Camarasaurus'' (dinosauria, sauropoda) from the jurassic morrison Formation of the rocky mountain region". New Mexico Geological SocieNty, 56 Field Conference Guidebook, Geology of the Chama Basin, p. 367-379 [http://nmgs.nmt.edu/publications/guidebooks/downloads/56/56_p0367_p0379.pdf]<br />
<br />
Ikejiri, T., Tidwell, V. & Trexler, D.L. (2005) "New Adult Specimens Of ''Camarasaurus lentus'' Highlight Ontogenetic Variation within the Species" [w:] Carpenter, K. & Tidswell, V. (ed.) "Thunder Lizards: The Sauropodomorph Dinosaurs" Indiana University Press. [http://www.google.pl/books?hl=pl&lr=&id=bMnKDusJuYUC&oi=fnd&pg=PA154&dq=camarasaurus&ots=0Yt55ZhSDx&sig=vg1SZATPHk6aLOB-BgrYgnbpmrQ&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false]<br />
<br />
Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University, Princeton i Oxford<br />
<br />
Sander, P.M., Christian, A., Clauss, M., Fechner, R., Gee, C.T., Griebeler, E.-M., Gunga, H.-C., Hummel, J., Mallison, H., Perry, S.F., Preuschoft, H., Rauhut, O.W.M., Remes, K., Tütken, T., Wings, O. & Witzel, U. (2011) "Biology of the sauropod dinosaurs: the evolution of gigantism" Biological Reviews, 86(1), 117–155. [[doi: 10.1111/j.1469-185X.2010.00137.x]]<br />
<br />
Upchurch, P., Barrett, P.M. & Dodson, P. (2004) "Sauropoda" [w:] Weishampel, D.B., Dodson, P. & Osmólska, H. (ed) "The Dinosauria (2nd edition)" wyd. University of California Press, Berkeley, 259–322.<br />
<br />
Whitlock, J.A. & Wilson, J.A. (2020). "The Late Jurassic sauropod dinosaur 'Morosaurus' agilis Marsh, 1889 reexamined and reinterpreted as a dicraeosaurid". Journal of Vertebrate Paleontology e1780600 [[doi:10.1080/02724634.2020.1780600]].<br />
<br />
Dinosaurs In Their Time: "Apatosaurus". Carnegie Museum of Natural History<br />
<br />
http://en.wikipedia.org/wiki/Camarasaurus<br />
<br />
http://www.thescelosaurus.com/dinom.htm<br />
<br />
http://www.encyclo.co.uk/define/Morosaurus<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Sauropodomorpha]]<br />
[[Kategoria:Sauropoda]]<br />
[[Kategoria:Macronaria]]<br />
[[Kategoria:Macronaria bazalne]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Północna]]<br />
[[Kategoria:USA]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Jura]]<br />
[[Kategoria:Kimeryd]]<br />
[[Kategoria:Tyton]]<br />
[[Kategoria:Rodzaj wielogatunkowy]]<br />
[[Kategoria:Do poprawy - niezajęte]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Mymoorapelta&diff=32173
Mymoorapelta
2024-03-24T20:36:29Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do poprawy i aktualizacji.<br />
<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
| [[Tomasz Sokołowski]]<br />
<br />
[[Tomasz Singer]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Mymoorapelta'' (mymurapelta)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 2,7-3 m<br />
<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| 180-300 kg<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[USA]] - Kolorado<br />
<br />
<small>(ogniwo Brushy Basin - [[formacja Morrison]])</small><br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| 148-146 Ma<br />
<br />
<small>późna [[jura]] (późny [[tyton]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Ornithischia]]<br />
<br />
[[Thyreophora]]<br />
<br />
[[Ankylosauria]]<br />
<br />
[[Nodosauridae]] ([[Ankylosauridae]]?)<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Mymoorapelta.jpg|400px|]]<br />
<small> Autor: [[Jakub Kowalski]].</small><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Mymoorapelta'' to późnojurajski ankylozaur. Pochodzi ze sławnej formacji Morrison, prawdopodobnie z jej najmłodszej części - ogniwa Brushy Basin. <br />
<br />
==Filogeneza==<br />
Obszerna [[analiza filogenetyczna]] Thompsona i in. ([[2011]]) wykazała, że to [[bazalny]] [[nodozauryd]], bliski 'polakantowym' [[ankylozaur]]om, co sugerowali już wcześniej [[Kirkland]] i [[Carpenter]] ([[1994]]). <br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
''Mymoorapelta'' znana jest z co najmniej trzech okazów. <br />
<br />
[[Holotyp]] to kość biodrowa. Kolejne szczątki należą zapewne do tego samego osobnika: cztery kręgi grzbietowe, siedem ogonowych, kilka żeber, kość łokciowa, kość śródręcza, paliczek, prawdopodobny pazur stopy i wiele elementów opancerzenia. Później wydobyto kolejne szczątki należące zapewne do tego osobnika, porozrzucane na obszarze ok. 25 m<sup>2</sup>, m.in. kość jarzmową i kręgi szyjne. <br />
<br />
Okaz ten to prawdopodobnie samica, ponieważ znaleziono jajo dinozaura ptasiomiedniczego powiązane z tym dysartykułowanym szkieletem, a w okolicy nie ma szczątków innych przedstawicieli [[Ornithischia]]. <br />
<br />
Później odnaleziono kolejne szczątki, w tym częściowo artykułowany szkielet zawierający m.in. kości z okolicy krzyżowej, stopę i elementy opancerzenia. <br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa ''Mymoorapelta'' oznacza "tarcza z Mygatt-Moore" - od nazwy kamieniołomu Mygatt-Moore, gdzie znaleziono dinozaura. Samo Mygatt-Moore honoruje Petera i Marilyn Mygatt i Johna i Vanettę Moore'ów, którzy odkryli to stanowisko. Epitet gatunkowy nadano na cześć Chrisa Maysa, szefa Dinamation International Corporation i założyciela Dinamation International Society (organizacji non-profit mającej na celu promowanie paleontologii), który wraz z DIS sfinansował badania nad ''Mymoorapelta''.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Mymoorapelta''<br />
| [[Kirkland]] i [[Carpenter]], [[1994]]<br />
|-<br />
! ''M. maysi''<br />
| [[Kirkland]] i [[Carpenter]], [[1994]]<br />
|}<br />
<br />
==Wybrana bibliografia==<br />
<small>Kirkland, J.I. & Carpenter, K. (1994) "North America's first pre-Cretaceous ankylosaur (Dinosauria) from the Upper Jurassic Morrison Formation of western Colorado" Brigham Young University Geology Studies, 40, 25-42.<br />
<br />
Kirkland, J.I., Carpenter, K., Hunt, A.P. & Scheetz, R.D. (1998) "Ankylosaur (Dinosauria) specimens from the Upper Jurassic Morrison Formation" Modern Geology, 23, 145-177.<br />
<br />
Thompson, R.S., Parish, J.C., Maidment, S.C.R. & Barrett, P.M. (2011) "Phylogeny of the ankylosaurian dinosaurs (Ornithischia: Thyreophora)" Journal of Systematic Palaeontology DOI:10.1080/14772019.2011.569091</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Ornithischia]]<br />
[[Kategoria:Thyreophora]]<br />
[[Kategoria:Ankylosauria]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Północna]]<br />
[[Kategoria:USA]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Jura]]<br />
[[Kategoria:Tyton]]<br />
[[Kategoria:Do poprawy - niezajęte]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Oviraptor&diff=32172
Oviraptor
2024-03-24T20:33:17Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do poprawy i aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Oviraptor''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[kara 32]]<br />
[[Tomasz Sokołowski]]<br />
<br />
[[Maciej Ziegler]]<br />
| [[Adrian Tkocz]]<br />
[[Marcin Szermański]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Oviraptor'' (owiraptor)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| ok. 2,5 m<br />
<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| ok. 40 kg<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| południowa [[Mongolia]] - Omnogov<br />
<br />
<small>(formacja [[Djadochta]])</small><br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| 83-71 Ma<br />
<br />
<small>późna [[kreda]] ([[kampan]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Coelurosauria]]<br />
<br />
[[Oviraptorosauria]]<br />
<br />
[[Caenagnathoidea]]<br />
<br />
[[Oviraptoridae]]<br />
<br />
[[Oviraptorinae]]<br />
|-<br />
| align="center" colspan=2 |[[Plik:Oviraptor_E.Felcyn.jpg|400px|]]<br />
<small>Autorka: Edyta Felcyn</small><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
Owiraptor to dinozaur z podrzędu teropodów. Pierwotnie został przyłączony przez [[Henry Osborn|Osborna]] do [[ornitomimid]]ów z powodu bezzębnego dzioba, a dopiero w [[1976]] roku [[Rinchen Barsbold]] stworzył nową rodzinę dla owiraptora i jego krewnych. Owiraptor został odkryty przez George'a Olsena w [[1923]] r. i opisany przez Henry'ego Osborna rok później.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwę oznaczającą "rabusia jaj" nadano mu, gdyż pierwszy szkielet znaleziono obok gniazda jaj przypisywanych protoceratopsom. Późniejsze badania dowiodły jednak, że były to jaja owiraptora.<br />
<br />
==Materiał kopalny i pozycja filogenetyczna==<br />
''Oviraptor'' pozostaje słabo znany - jedyny okaz, który niewątpliwie pochodzi od niego jest fragmentaryczny (zawiera niekompletną czaszkę, kręgi szyjne i kończynę przednią) i został uznany przez [[Halszka Osmólska|Osmólską]] i współpracowników ([[2004]]) za [[takson]] trudny do [[diagnoza|zdiagnozowania]]. Ma też niepewną pozycję filogenetyczną. Popularny wizerunek tego dinozaura oparty jest na okazach błędnie przypisywanych do ''Oviraptor'' w przeszłości.<br />
<br />
==Paleobiologia==<br />
[[Plik:Oviraptor.jpg|300px|thumb|right|Czaszka holotypu. Źródło: Osborn, 1924 [http://en.wikipedia.org/wiki/File:Oviraptor_skull.jpg].]]<br />
Hipotezy odnoście paleobiologii owiraptora opierają się głównie na jego krewnych. Owiraptor doskonale biegał, zwłaszcza gdy rzucał się do ucieczki. Posiadał u przedniej łapy trzy palce zakończone pazurami, zaś u tylnej cztery (czwarty szczątkowy). Jego głowa, przypominająca głowę papugi, była wyposażona w krótki bezzębny dziób. Prawdopodobnie był opierzony. Nie jest pewne czym odżywiał się owiraptor - istnieją dowody co do mięsożerności (szkielet jaszczurki w okolicy brzucha) oraz do roślinożerności ([[gastrolit]]y obok szkieletu krewnego owiraptora) - być może więc był wszystkożerny. <br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Oviraptor''<br />
| {{Kpt|[[Henry Osborn|Osborn]]}}, [[1924]]<br />
|-<br />
! ''O. philoceratops''<br />
| {{Kpt|Osborn}}, 1924<br />
|-<br />
| ''O. mongoliensis''<br />
| {{Kpt|[[Rinchen Barsbold|Barsbold]]}}, [[1986]]<br />
| = ''[[Rinchenia]] mongoliensis''<br />
|-<br />
| ''O. yanshini''<br />
| ({{Kpt|Barsbold}}, [[1981]]) {{Kpt|[[Gregory Paul|Paul]]}}, [[1988]]<br />
| = ''[[Ajancingenia]]'' ''yanshini''<br />
|}<br />
<br />
==Wybrana bibliografia==<br />
<small>Osborn, H. F. (1924) "Three new Theropoda, Protoceratops zone, central Mongolia". American Museum Novitates 144:1-12.<br />
<br />
home.comcast.net/~eoraptor/Oviraptorosauria.htm#Oviraptorphiloceratops </small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Tetanurae]]<br />
[[Kategoria:Coelurosauria]]<br />
[[Kategoria:Oviraptorosauria]]<br />
[[Kategoria:Azja]]<br />
[[Kategoria:Mongolia]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Kampan]]<br />
[[Kategoria:Do poprawy - niezajęte]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Achillobator&diff=32170
Achillobator
2024-03-24T20:32:20Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do poprawy i aktualizacji.<br />
<br />
<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Łukasz Czepiński]]<br />
[[Marcin Szermański]]<br />
<br />
[[Dawid Mazurek]]<br />
<br />
[[Maciej Ziegler]]<br />
<br />
[[Krzysztof Lichota]]<br />
| <br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Achillobator'' (achillobator)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 5 m<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| 80-250 kg <br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Mongolia]]<br />
<br />
<small>([[formacja Bayan Shireh]])</small><br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| 98-83 Ma<br />
<br />
<small>późna [[kreda]] ([[cenoman]] - [[santon]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Saurischia]]<br />
<br />
[[Theropoda]]<br />
<br />
[[Tetanurae]]<br />
<br />
[[Coelurosauria]]<br />
<br />
[[Paraves]]<br />
<br />
[[Dromaeosauridae]]<br />
<br />
[[Dromaeosaurinae]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Achillobator.jpg|400px|]]<br />
<small>[[Holotyp]] FR.MNUFR-15. Autor: Jaime Headden. [http://qilong.deviantart.com/]</small><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''[[Achillobator]]'' to duży i masywny [[zaawansowany]] dromeozauryd.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Holotyp]] (FR.MNUFR-15) (ok. 5 m dł., osobnik dorosły): kość szczękowa (290,8 mm), 9 zębów (do 38 mm), szósty kręg szyjny (34,6 mm), dziesiąty kręg szyjny (51,3 mm), czwarty (?) kręg grzbietowy (53,8 mm), tylny kręg ogonowy (49,5 mm), przednie i tylne żebro, środkowy krąg ogonowy, 6 dystalnych kręgów ogonowych, 3 szewrony, kości łopatkowa i krucza, kość promieniowa (260 mm), kość śródręcza III (71 mm), paliczek I-1 (78 mm), 2 pazury dłoni (112 mm), kość biodrowa (531 mm), kości łonowe (548 mm), kulszowa (378 mm), udowa (505 mm), piszczelowa (490,4 mm), paliczki II-2 (56,4 mm), III-2 (55 mm), kości śródstopia III (234,4 mm) i IV (209,6 mm).<br />
<br />
==Budowa i pokrewieństwo==<br />
''Achillobator'' miał kilkanaście wielkich zębów osiągających do 3-4 cm dł. Posiadał też - podobnie jak np. ''[[Deinonychus]]'' - wielki pazur na każdej z kończyn tylnych, którym mógł wbijać się w miękkie ciało ofiary takiej jak ''[[Amtosaurus]]''. ''Achillobator'' miał ok. 5 metrów długości. Jego szkielet był podobny do deinonycha, lecz większy. Podobnych rozmiarów był ''[[Utahraptor]]'' i ''[[Austroraptor]]''. ''Achillobator'' był bardziej masywny niż np. ''[[Deinonychus]]''.<br />
<br />
''Achillobator giganticus'' jest najbliżej spokrewniony z takimi dromeozaurydami jak ''[[Dromaeosaurus]]'' i ''[[Utahraptor]]''.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
''Achillobator giganticus'' znaczy "gigantyczny bohater Achillesa" (herosa znanego z "Iliady" Homera). Słowo ''bator'' w języku mongolskim oznacza "bohater". <br />
<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Achillobator''<br />
| [[Altangerel Perle|Perle]], [[Mark Norell|Norell]] i [[James Clark|Clark]], [[1999]]<br />
|-<br />
! ''A. giganticus''<br />
| [[Altangerel Perle|Perle]], [[Mark Norell|Norell]] i [[James Clark|Clark]], [[1999]]<br />
|}<br />
<br />
==Wybrana bibliografia==<br />
<small>http://home.comcast.net/~eoraptor/Dromaeosaurs.htm#Achillobatorgiganticus<br />
<br />
Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University - Princeton i Oxford</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Saurischia]]<br />
[[Kategoria:Theropoda]]<br />
[[Kategoria:Tetanurae]]<br />
[[Kategoria:Coelurosauria]]<br />
[[Kategoria:Paraves]]<br />
[[Kategoria:Dromaeosauridae]]<br />
[[Kategoria:Azja]]<br />
[[Kategoria:Mongolia]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Cenoman]]<br />
[[Kategoria:Turon]]<br />
[[Kategoria:Koniak]]<br />
[[Kategoria:Santon]]<br />
[[Kategoria:Do poprawy - niezajęte]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Panoplosaurus&diff=32168
Panoplosaurus
2024-03-24T20:31:27Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do sprawdzenia i aktualizacji.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Panoplosaurus''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
"[[Riloy]]"<br />
<br />
| [[Tomasz Sokołowski]]<br />
[[Kamil Kamiński]]<br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Panoplosaurus'' (panoplozaur)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 5-7 m<br />
<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| 0,7-3 t<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[Kanada]] - Alberta<br />
<br />
<small>(grupa Judith River - Wedge)</small><br />
<br />
i [[USA]] - Teksas <br />
<br />
<small>(formacja [[Aguja]])</small><br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| ok. 76 Ma<br />
<br />
<small>późna [[kreda]] ([[kampan]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Ornithischia]]<br />
<br />
[[Thyreophora]]<br />
<br />
[[Ankylosauria]]<br />
<br />
[[Nodosauridae]]<br />
<br />
[[Panoplosaurini]]<br />
|-<br />
| colspan=2 |[[Plik:Panoplosaurus_mirus_Julius_Csotonyi.PNG|Panoplosaurus_mirus_Julius_Csotonyi.PNG]]<br />
<small>Rekonstrukcja przyżyciowa, w tle ''[[Styracosaurus]]''. Autor: Julius Csotonyi [http://dx.doi.org/10.1371/journal.pone.0067182.g006]</small><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
Panoplozaur był podobnym do czołgu [[Nodosauridae|nodozaurydem]], czyli ankylozaurem bez kostnej maczugi na ogonie. Żył w późnej kredzie na zachodzie [[Ameryka Północna|Ameryki Północnej]]. Jest jednym z lepiej znanych nodozaurydów - znaleziono dwa niekompletne szkielety i trzy czaszki. Jego nazwa oznacza "jaszczur w pełni opancerzony" - ze względu na jego kolczasty pancerz.<br />
<br />
==Budowa==<br />
Jego niskie, szerokie ciało pokrywał rozbudowany pancerz, na który składały się wyrastające ze skóry kostne płyty chroniące jego głowę, szyję, grzbiet i ogon. Głowa była osłonięta kostnym pancerzem. Panoplozaur posiadał również kolce na szyi, bokach, ogonie i na grzbiecie. Jego twarda skóra i liczne wyrostki powodowały, że dla większości drapieżników był on zbyt ciernistym posiłkiem. Miał typowy dla roślinożernego dinozaura bezzębny dziób i małe, liściokształtne zęby. Ze względu na swoją masę poruszał się wyłącznie na czterech łapach, żywiąc się nisko rosnącymi roślinami. Podobnie jak u innych nodozaurydów, jego pysk był wąski, co sugeruje selektywna dietę. Badania za pomocą metody elementów skończonych pokazały, że szczęki panoplozaura zaciskały się z większą siłą niż u ankylozauryda ''[[Euoplocephalus]]'', mógł on więc żywić się twardszym pokarmem (Ballell i in., 2023). Położenie kłykcia potylicznego sugeruje, że panoplozaur trzymał swój łeb nisko. Co nietypowe dla czworonożnego zwierzęcia, nodozauryd ten miał tylko trzy palce na stopach. Znalezione czaszki nieco się różniły. [[Robert Bakker|Bakker]] w [[1988]] roku zasugerował więc, że są to szczątki więcej niż jednego [[gatunek|gatunku]]. Jednak [[Kenneth Carpenter|Carpenter]] ([[1990]]) stwierdził, że różnice te są wynikiem po części uszkodzeń [[skamieniałość|skamieniałości]], a po części różnicami w wieku i płci zwierząt. Przypuszczał, że osobniki z krótszymi szczękami mogą być młode.<br />
<br />
==''Panoplosaurus'' a ''Edmontonia''==<br />
W tym samym miejscu i czasie co panoplozaur żyła ''[[Edmontonia]] rugosidens'', którą kiedyś uważano za gatunek [[rodzaj]]u ''Panoplosaurus''. Z tego powodu wiele rekonstrukcji panoplozaura w rzeczywistości przedstawia tego drugiego nodozauryda. Różniły się jednak dość wyraźnie - panoplozaur nie miał charakterystycznych kolców barkowych edmontonii, skierowanych w dół i do przodu. Różniły się także kształtem czaszki i zębów. Panoplozaur miał ją wyższą i mocniej opancerzoną. Inna była także budowa kręgów i ''synsakrum'' - u edmontonii przyrośnięte były trzy kręgi krzyżowe, a u tego drugiego cztery. Dodatkowo u panoplozaura kość krucza i łopatka były zrośnięte.<br />
[[Rodzaj]] ''[[Edmontonia]]'' przetrwał dłużej niż ''Panoplosaurus'', który wymarł około 74 milionów lat temu.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Plik:Panoplosaurus.jpg|300px|thumb|right|Czaszka holotypu (z Lambe, 1919).]]<br />
- [[Holotyp]]:<br />
<br />
NMC 2759 to artykułowane: czaszka, kręgi szyjne i początkowe grzbietowe zraz z opancerzeniem. W skład osobnika typowego wchodzą także: kilka środkowych i dalszych kręgów grzbietowych, część ''synsakrum'' z jednym kręgiem grzbietowym, czterema krzyżowymi i jednym ogonowym, kilka wolnych kręgów ogonowych, żebra szyjne, lewa kość łopatkowo-krucza i ramienna, kompletna(?) trójpalczasta kończyna przednia, kość piszczelowa i strzałkowa, skostniała płyta międzymostkowa, para skostniałych połączeń między wyrostkiem mieczykowatym a mostkiem, różne elementy stopy i ponad 200 tarczek.<br />
<br />
- Przypisany osobnik:<br />
<br />
ROM 1215 zawiera czaszkę, lewą żuchwę, pierwsze kręgi szyjne czyli [[atlas|dźwigacz]] i obrotnik, kilka kręgów piersiowych, ogonowych i szyjnych (wraz z żebrami), prawą kość łopatkowo-kruczą, obie płyty mostkowe , skostniała płyta międzymostkowa, para skostniałych połączeń między wyrostkiem mieczykowatym a mostkiem, obie kości ramienne, prawą kość łokciową, trzy paliczki, ponad 200 płytek kostnych i 38 gastrolitów.<br />
<br />
- ''Panoplosaurus'' sp.:<br />
<br />
Okaz zaliczony do rodzaju ''Panoplosaurus'' to zrośnięta kość łapatkowo-krucza odnaleziona w osadach formacji Aguja w Teksasie (OMNH, bez numeru katalogowego).<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Panoplosaurus''<br />
| {{Kpt|[[Lawrence Lambe|Lambe]]}}, [[1919]]<br />
|-<br />
! ''P. mirus''<br />
| {{Kpt|Lambe}}, 1919<br />
|-<br />
| ''P. longiceps''<br />
| {{Kpt|[[Charles M. Sternberg|Sternberg]]}}, [[1928]] ({{Kpt|Coombs}}, [[1971]])<br />
| = ''[[Edmontonia]] longiceps''<br />
|-<br />
| ''P. rugosidens''<br />
| {{Kpt|[[Charles Gilmore|Gilmore]]}}, [[1930]] ({{Kpt|Coombs}}, 1971)<br />
| = ''[[Edmontonia]] rugosidens''<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small>Ballell, A., Mai, B. & Benton, M.J. (2023). "Divergent strategies in cranial biomechanics and feeding ecology of the ankylosaurian dinosaurs. Scientific Report 13, 18242. [[https://doi.org/10.1038/s41598-023-45444-1]].<br />
<br />
Carpenter, K. 1990. Ankylosaur systematics: example using Panoplosaurus and Edmontonia (Ankylosauria: Nodosauridae). In Carpenter, K. & Currie, P. J. (eds) Dinosaur Systematics: Approaches and Perspectives. Cambridge University Press, Cambridge, pp. 281-298.<br />
<br />
http://scienceblogs.com/tetrapodzoology/2008/02/panoplosaurus.php [kopia https://web.archive.org/web/20110727210126/http://scienceblogs.com/tetrapodzoology/2008/02/panoplosaurus.php ]<br />
<br />
http://www.dinoruss.com/de_4/5a77df1.htm [kopia https://web.archive.org/web/20080328045122/http://www.dinoruss.com/de_4/5a77df1.htm ]<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Ornithischia]]<br />
[[Kategoria:Thyreophora]]<br />
[[Kategoria:Ankylosauria]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Północna]]<br />
[[Kategoria:USA]]<br />
[[Kategoria:Kanada]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Kampan]]<br />
[[Kategoria:Do sprawdzenia]]</div>
Taurovenator
https://encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=Glyptodontopelta&diff=32167
Glyptodontopelta
2024-03-24T20:30:06Z
<p>Taurovenator: </p>
<hr />
<div> Do poprawy.<br />
<br />
{{DISPLAYTITLE:''Glyptodontopelta''}}<br />
<small><br />
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"<br />
| Autor:<br />
| Korekta:<br />
|-<br />
| [[Maciej Ziegler]]<br />
[[Sebastian Oziemski]]<br />
| <br />
|}<br />
</small><br />
<br />
----<br />
<br />
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"<br />
! colspan=2 | ''Glyptodontopelta'' (gliptodontopelta)<br />
|-<br />
! '''Długość''':<br />
| 5 m (???)<br />
<br />
|-<br />
! '''Masa''':<br />
| ok. 500 kg (???)<br />
<br />
|-<br />
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':<br />
| [[USA]] - Nowy Meksyk<br />
<br />
<small>([[formacja]] [[Ojo Alamo]])</small><br />
|-<br />
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''<br />
| <small>[[późna kreda]] (wczesny [[mastrycht]])</small><br />
|-<br />
! '''Systematyka'''<br />
| [[Dinosauria]]<br />
<br />
[[Ornithischia]]<br />
<br />
[[Thyreophora]]<br />
<br />
[[Ankylosauria]]<br />
<br />
[[Nodosauridae]]<br />
|-<br />
! colspan=2 | Mapa znalezisk:<br />
|-<br />
| colspan=2 |<br />
<display_points type="terrain" zoom=4><br />
San Juan County, New Mexico, USA~formacja [[Ojo Alamo]], hrabstwo San Juan, Nowy Meksyk, [[USA]]|<small>''G. mimus'' - holotyp i materiał przypisany.<br><br />
</display_points><br />
|}<br />
<br />
==Wstęp==<br />
''Glyptodontopelta'' to nazwa kredowego nodozauryda, którego skamieniałości odkryto w [[2000]] roku w Nowym Meksyku, 1,5 km na południowy zachód od Ojo Alamo Store. Dinozaur ten żył na tych terenach pod koniec ery dinozaurów.<br />
<br />
==Historia taksonu==<br />
W [[2004]] roku autorzy publikacji "The Dinosauria" uznali [[takson]] za ''[[nomen dubium]]''. Jednak w [[2008]] roku [[Michael Burns]] uznał go za ważny oraz stwierdził, że ''[[Edmontonia]] australis'', także znana wyłącznie z pancerza, jest [[młodszy synonim|młodszym synonim]]em glyptodontopelty. Zgadzają się z tym Arbour i Currie ([[2015]]) w swojej pracy na temat rewizji ankylozaurów.<br />
<br />
==Materiał kopalny==<br />
[[Holotyp]] (USNM 8610) to elementy pancerza (osteodermy).<br />
<br />
Materiał przypisany to osobniki: NMMNH P-14266, NMMNH P-25063, NMMNH P-27420, NMMNH P-27450, NMMNH P-27849, SMP VP-1147, SMP VP-1319, SMP VP-1580, 71 SMP VP-1640, SMP VP-1731, SMP VP-1825, SMP VP-1826, SMP VP-1831, SMP VP-1832, SMP VP-1863, SMP VP-2026, SMP VP-2067, SMP VP-2077, SMP VP-2109 i USNM 8611. Podobnie jak [[holotyp]], są to pozostałości osteoderm i niezidentyfikowane elementy szkieletu pozaczaszkowego.<br />
<br />
==Etymologia==<br />
Nazwa ''Glyptodontopelta mimus'' znaczy "udająca pancerz gliptodonta" i odnosi się do dużego plejstoceńskiego ssaka z grupy szczerbaków - krewnego dzisiejszych pancerników.<br />
<br />
==Spis gatunków==<br />
{| class="wikitable"<br />
! ''Glyptodontopelta''<br />
| {{Kpt|Ford}}, [[2000]]<br />
|-<br />
! ''G. mimus''<br />
| {{Kpt|Ford}}, 2000<br />
|-<br />
| = ''[[Edmontonia]] australis''<br />
| {{Kpt|Ford}}, 2000<br />
|}<br />
<br />
==Bibliografia==<br />
<small><br />
Arbour, V.M. & Currie, P.J. (2015) Systematics, phylogeny and palaeobiogeography of the ankylosaurid dinosaurs. Journal of Systematic Palaeontology. [[DOI:10.1080/14772019.2015.1059985]]<br />
<br />
Holtz, T.R. Jr. (2011) "Dinosaurs: The Most Complete, Up-to-Date Encyclopedia for Dinosaur Lovers of All Ages Supplementary Information" [http://www.geol.umd.edu/~tholtz/dinoappendix/HoltzappendixWinter2011.pdf]<br />
<br />
Vickaryous, M.K., Maryańska, T. & Weishampel, D.B. (2004) "Ankylosauria" [w:] Weishampel, D.B., Dodson, P., & Osmólska, H. (red.) "The Dinosauria" Berkeley: University of California Press.<br />
</small><br />
<br />
[[Kategoria:Dinosauria]]<br />
[[Kategoria:Ornithischia]]<br />
[[Kategoria:Thyreophora]]<br />
[[Kategoria:Ankylosauria]]<br />
[[Kategoria:Ameryka Północna]]<br />
[[Kategoria:USA]]<br />
[[Kategoria:Mezozoik]]<br />
[[Kategoria:Kreda]]<br />
[[Kategoria:Mastrycht]]<br />
[[Kategoria:Do poprawy - niezajęte]]Ώ</div>
Taurovenator