Tekst źródłowy strony Edmontonia

{{DISPLAYTITLE:''Edmontonia''}}
<small>
{| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"
| Autor:
| Korekta:
|-
| [[Kamil Kamiński]]
| 
|}
</small>

----

{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"
! colspan=2 | ''Edmontonia'' (edmontonia)
|-
! '''Długość''':
| ok. 6-7 m

|-
! '''Masa''':
| ok. 2,3-3,1 t

|-
! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':
| [[Kanada]] - Alberta, [[USA]] - Montana

<small>([[formacja|formacje]] [[Horseshoe Canyon]], [[Dinosaur Park]], [[Two Medicine]])</small>
|-
! '''[[Czas|Czas występowania]]'''
| ok. 76,5-70,5 [[Ma]]

<small>[[późna kreda]] ([[kampan]] – wczesny [[mastrycht]])</small>
|-
! '''Systematyka'''
| [[Dinosauria]]

[[Ornithischia]]

[[Thyreophora]]

[[Ankylosauria]]

[[Nodosauridae]]

|-
| colspan=2 |[[Plik:Edmontonia_dinosaur.png|400px|]]
<small>Rekonstrukcja. Autor: Mariana Ruiz. [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Edmontonia_dinosaur.png]<small>
|}

==Wstęp==
''Edmontonia'' to [[rodzaj]] dużego, ciężko opancerzonego dinozaura roślinożernego z późnej kredy Ameryki Północnej. Należał do rodziny [[Nodosauridae]], różniącej się od pokrewnej [[[Ankylosauridae]] m.in. brakiem maczugi na ogonie. Obejmuje on dwa ważne [[gatunek|gatunki]]. 

==Etymologia==
Nazwa ''Edmontonia'' pochodzi ona od formacji Edmonton w Kanadzie, dzisiaj znanej jako Horseshoe Canyon. Epitet gatunkowy typowego gatunku (''Edmontonia longiceps'') oznacza „długogłowy”, natomiast epitet ''E. rugosidens'' znaczy „o szorstkich zębach”. 

==Historia odkryć i badań==
''Edmontonia'' została nazwana i opisana przez kanadyjskiego paleontologa [[Charles Sternberg|Charlesa Sternberga]] w 1928 r. na podstawie szkieletu z formacji [[Horseshoe Canyon]] w Albercie. 2 lata później [[Charles Gilmore]] opisał niekompletny szkielet z formacji [[Two Medicine]] w Montanie, który przypisał do rodzaju ''[[Palaeoscincus]]'', tworząc nowy gatunek - ''P. rugosidens''. Zauważył on podobieństwo w budowie czaszki do wcześniej nazwanego ''E. longiceps'', kwestionując ważność rodzaju ''Edmontonia''. W 1940 r. [[Loris Russell]] dokonał przeglądu znanych wówczas nodozaurydów. Stwierdził on, że typowy gatunek ''Palaeoscincus'' bazuje na zbyt niekompletnym materiale i nazwa ta powinna zostać ograniczona tylko do jego holotypu. Tym samym przeniósł on ''P. rugosidens'' do rodzaju ''Edmontonia'', potwierdzając jego ważność. 
[[Plik: Edmontonia_panoplosaurus_by_abelov2014.jpg|300px|thumb|right|''Edmontonia'' w towarzystwie ''[[Panoplosaurus]]''. Autor: ABelov2014 [https://scotthartman.deviantart.com/art/An-armored-coffee-table-with-legs-322722222].]]

W 1970 r. [[Walter Coombs]] sugerował, że edmontonia jest młodszym synonimem ''[[Panoplosaurus]]''. Nie uzasadnił jednak przekonująco swoich poglądów, przez co nie zyskały one szerszej akceptacji ([[Kenneth Carpenter|Karpenter]], 1990). 

W 1986 r. Carpenter i Breithaupp opisali szczątki nodozaurydów z formacji [[Hell Creek]] i [[Lance]], a więc pochodzące z najpóźniejszej kredy. Zaliczyli je do opisywanego tu rodzaju jako ''Edmontonia'' sp. Dwa lata później [[Robert Bakker]] przeniósł czaszkę pochodzącą z Dakoty Południowej do nowego rodzaju ''[[Denversaurus]]'', a dla czaszki opisanej w 1930 r. przez Gilmora utworzył podrodzaj ''Chassternbergia''. Od reszty okazów ''E. rugosidens'' miała się różnić skróconym pyskiem. W 1990 r. Carpenter podtrzymał swoje zdanie na temat klasyfikacji tych okazów w ramach rodzaju ''Edmontonia''. Twierdził on, że różnice wskazane przez Bakkera oparte były na pokruszonym, źle zachowanym materiale, dlatego lepszym rozwiązaniem jest ich klasyfikacja jako ''Edmontonia'' sp. Carpenter nie znalazł też uzasadnienia dla wyodrębniania podrodzaju ''Chassternbergia''. Potwierdził za to odrębność edmontonii od panoplozaura. Jednak wg Burnsa (2015) ''[[Denversaurus]]'' jest ważnym taksonem, bliższym ''[[Panoplosaurus]]'' niż edmontonii. Na odrębność tych taksonów wskazywałaby także różnica stratygraficzna, sięgająca co najmniej kilku milionów lat. 

==Budowa==
[[Plik:An_armored_coffee_table_with_legs_by_scotthartman.jpg|300px|thumb|right|Rekonstrukcja szkieletu ''Edmontonia''. Autor: Scott Hartman [https://abelov2014.deviantart.com/art/Edmontonia-Panoplosaurus-680781110].]]
''Edmontonia'' była ciężko opancerzonym, czworonożnym roślinożercą o beczkowatym ciele, małej głowie i krótkich kończynach. W odróżnieniu od [[Ankylosauridae|ankylozaurów]], innych pancernych dinozaurów okresu kredy, nie miała ona kostnej maczugi na końcu ogona ani okazałych rogów z tyłu czaszki. Jej ciało chroniła mozaika kostnych płyt różnej wielkości oraz imponujące kolce na bokach i w okolicach barków. 

===Czaszka===
Czaszki największych znanych osobników mierzyły niespełna 50 cm i były dłuższe niż szersze. Największa szerokość osiągały w okolicach oczodołów, podczas gdy pysk był dość wąski, o niemal równoległych bokach w widoku grzbietowym. Górę czaszki pokrywały zrośnięte z nią tarczki kostne. W przeciwieństwie do panoplozaura, u edmontonii nie widać wyraźnego podziału na poszczególne płyty, co wynika z ich zrośnięcia ze sobą. Opancerzenie głowy edmontonii cechowało się gładkością powierzchni (Carpenter, 1990). Omawiany dinozaur miał rozwinięte podniebienie wtórne, które różniło się szerokością u obu gatunków. Przód pyska był bezzębny, natomiast w jego głębi znajdowały się niewielkie zęby o liściokształtnych, prążkowanych i bocznie spłaszczonych koronach. Cechowały się one obecnością szkliwa po obu stronach. Choć względnie małe, były i tak większe niż zęby panoplozaura i różniły się od niego kształtem koron. Holotyp ''E. rugosidens'' miał po szesnaście zębów w każdej z kości szczękowych, przy czym stawały się one coraz mniejsze w miarę zbliżania się do przodu pyska. Każda z kości zębowych mieściła po dwadzieścia jeden (''E. rugosidens'') lub osiemnaście zębów (''E. longiceps''). U gatunku typowego były one jednak nieco większe (Gilmore, 1930). 
[[Plik: Edmontonia_Royal_Tyrrell_1.jpg|300px|thumb|right|Czaszka edmontonii. Autor zdjęcia: Etemenanki3 [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Edmontonia_Royal_Tyrrell_1.jpg].]]

W obszarze nosowym czaszki wyróżnić można przedsionek nosowy oraz występujące w nim otwory. Tylny otwór edmontonii miał eliptyczny kształt i oddzielony był od przedniego, okrągłego otworu przez poziomą przegrodę nosową. Ten pierwszy był właściwym otworem nosowym, stanowiącym wejście do jamy nosowej, połączonej z nozdrzami zewnętrznymi i nozdrzami tylnymi (ang. ''choana''). Drugi z nich był otworem przynosowym (ang. ''paranasal''), prowadzącym do jamy zatok przynosowych, kończącej się stromo przed jamą oczodołową. Do tej pory tego typu struktury znane były tylko u ankylozaurydów (Vickaryous, 2006). Ich rola pozostaje niewyjaśniona (zob. też opis ''[[Pinacosaurus]]''). 

===Szkielet pozaczaszkowy===
Szyja edmontonii składała się z siedmiu bądź ośmiu kręgów. Ich trzony stawały się coraz bardziej masywne w miarę oddalania się od głowy zwierzęcia. Grzbietowy odcinek kręgosłupa liczył co  najmniej dziesięć kręgów, choć ich liczba była zapewne większa. Kość lędźwiowo krzyżowa składała się z czterech kręgów grzbietowych, trzech krzyżowych i dwóch ogonowych. Liczba kręgów ogonowych pozostaje nieznana, choć wydaje się, że ich liczba mogła dochodzić nawet do pięćdziesięciu, podobnie jak u [[Sauropelta|zauropelty]]. Wyrostki kolczyste kręgów były niższe niż u panoplozaura. Kończyny przednie były krótkie i zbudowane z masywnych kości. Kończyły się trzema palcami. Kość krucza pozostawała niezrośnięta z łopatką. Kończyny tylne edmontonii są słabo poznane  (Carpenter, 1990). 
[[Plik: Edmontonia_mount.jpg|300px|thumb|right|Szkielet ''E. rugosidens''. Autor zdjęcia: FunkMonk [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Edmontonia_mount.jpg].]]

===Pancerz===
Pancerz edmontonii składał się z systemu płyt, tarcz kostnych i kolców. Górę szyi i obszar między barkami chroniły trzy rzędy płaskich płyt, biegnących w poprzek ciała. Pierwszy pas składał się z trzech par płytek o kształcie zbliżonym do prostokąta lub trójkąta. Były one szersze niż dłuższe, z wyraźnym kilem na szczycie. Drugi rząd również tworzony był przez trzy pary płyt, podobnych jak w pierwszym, lecz większych. Po bokach tego pasma wyrastały kolce, o wierzchołkach skierowanych w kierunku przednio-bocznym. Pomiędzy drugim a trzecim rzędem znajdowała się szeroka przestrzeń, chroniona przez drobne kostki. Trzeci pas znajdował się na wysokości podstawy szyi i obejmował dwie pary płyt oraz parę kolców. Środkowe płyty tego pasa były największymi w całym systemie opancerzenia edmontonii. Znad barków wyrastały duże, dwuszczytowe, skierowane do przodu kolce. Rozwidlenie występuje u kilku osobników, dlatego można wykluczyć, iż byłą to zmiana patologiczna. Grzbiet zwierzęcia chroniły biegnące w poprzek tułowia rzędy małych, okrągłych płyt o niskich kilach. Wzdłuż boków wystawały kolejne duże kolce. Pierwsza i największa para znajdowała się tuż za kończynami przednimi. Były to stożkowate, masywne kolce skierowane na boki. Dalej w kierunku miednicy znajd owy się następne, mniejsze kolce. Struktura pancerza pokrywającego miednicę i ogon nie została dokładnie poznana (Carpenter, 1990). 
[[Plik: Edmontonia_shoulder_spikes.jpg|300px|thumb|right|Kolce barkowe edmontonii. Autorzy zdjęcia: Eden, Janine and Jim [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Edmontonia_shoulder_spikes.jpg].]]

==Paleobiologia i paleoekologia==
''Edmontonia'' żywiła się nisko rosnącymi roślinami. Być może, z racji stosunkowo wąskiego pyska, żerowała ona w sposób selektywny, wybierając najbardziej soczyste spośród nich. Okresowo, w porach suchych musiała jednak prawdopodobnie żywić się również twardszym, mniej wartościowym pokarmem (Lambe, 1993). 

Potężne opancerzenie zapewniało ochronę przed atakami drapieżników, nawet tak wielkich i niebezpiecznych jak [[Tyrannosauridae|tyranozaurydy]]. Często przedstawia się edmontonię przykucniętą do ziemi w obliczu ataku dużego teropoda, tak by chronić miękkie podbrzusze. Niektórzy sugerują jednak bardziej aktywne formy obrony, polegające na rzucaniu się w kierunku napastnika i wykorzystaniu potężnych kolców barkowych, które mogły wówczas zadawać poważne rany (Lambe, 1993). Owe kolce mogły również służyć do pokazów godowych lub walk pomiędzy samcami. Carpenter (1990) uważa za prawdopodobne, że stanowiły one oznakę dymorfizmu płciowego, gdyż u niektórych osobników kolce były rozwidlone, a u innych nie. Równie dobrze cecha ta mogła być jednak związana z wiekiem lub zmiennością geograficzną. 
[[Plik: Edmontonia_restoration.jpg|300px|thumb|right|Rekonstrukcja dwóch osobników edmontonii. Autor: E.M. Fulda [https://en.wikipedia.org/wiki/Edmontonia#/media/File:Edmontonia_restoration.jpg].]]

==Gatunki==
===''E. longiceps''===
'''Miejsce:''' [[Kanada]], Alberta [[formacja]] [[Horseshoe Canyon]] 

'''Czas:''' ok. 71,5-70,5 [[Ma]] ([[Victoria Arbour|Arbour]] i in., 2009)

'''Materiał kopalny:'''[[Holotyp]] (NMC 8531) to czaszka wraz z częściową żuchwą, jedenaście kręgów grzbietowych, kość lędźwiowo-krzyżowa (ang. ''synsacrum''), dziewięć kręgów ogonowych, cztery żebra szyjne, dwadzieścia sześć żeber brzusznych, kości miednicy, kilka kości kończyn i osteodermy (Carpenter, 1990). 
[[Plik: Edmontonia_armour.jpg|300px|thumb|right|Widok z góry na czaszkę i pancerz ''E. rugosidens''. Autor zdjęcia: W.D. Matthews [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Edmontonia_armour.jpg].]]

'''Charakterystyka:''' Jest to gatunek typowy edmontonii. Od ''E. rugosidens'' różni się on brakiem wystających na boki osteoderm za oczodołami, wąskim podniebieniem i umiarkowanie rozbieżnymi rzędami zębowymi. Różnice dotyczą również szkieletu pozaczaszkowego.  Kość lędźwiowo-krzyżowa ''E. longiceps'' była masywniejsza niż u drugiego gatunku, a kolce na bokach ciała – mniejsze (Carpenter, 1990). 

===''E. rugosidens''===
'''Miejsce:''' [[Kanada]], Alberta i [[USA]], Montana, [[formacja|formacje]] [[Dinosaur Park]] i [[Two Medicine]]

'''Czas:''' ok. 76,5-75,5 [[Ma]] (Arbour i in., 2009)
[[Plik: Edmontonia_half.jpg|300px|thumb|right|Częściowy szkielet ''E. rugosidens''. Autor zdjęcia: Shriram Rajagopalan [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Edmontonia_half.jpg].]]

'''Materiał kopalny:'''[[Holotyp]] (USNM 11868) to czaszka z częściową żuchwą, pięć kręgów szyjnych, dziesięć grzbietowych, kość lędźwiowo-krzyżowa, jedenaście kręgów ogonowych, siedemnaście żeber, fragmentaryczna miednica i pięćdziesiąt osteoderm. Materiał przypisany to m.in. AMNH 5381 (czaszka, kilka kręgów, kości kończyn, fragmenty miednicy, płyty pancerza), AMNH 5665 (przednia połowa szkieletu), ROM 5340 (dwie tarczki kostne), MOR 433 (kolec pancerza) (Carpenter, 1990), TMP 98.98.01 (niekompletna czaszka), TMP 2000.12.158 (niekompletna czaszka), AMNH 5381 (czaszka i osteodermy) (Vickaryous, 2006) oraz kilka innych okazów.

'''Charakterystyka:''' od gatunku typowego różnił się wyraźnymi wystającymi na boki osteodermami za oczodołami, szerokim podniebieniem i silnie rozbieżnymi rzędami zębowymi. Kość lędźwiowo-krzyżowa nie była tak masywna jak u ''E. longiceps'', za to kolce po bokach ciała były większe (Carpenter, 1990). 

==Spis gatunków==
{| class="wikitable"
| {{V|''Edmontonia''}}
| {{Kpt|[[Charles Sternberg|Sternberg]]}}, [[1928]]
|-
| {{V|''E. longiceps''}}
| {{Kpt|[[Charles Sternberg|Sternberg]]}}, [[1928]]
|-
| {{V|''E. rugosidens''}}
| {{Kpt|[[Charles Gilmore|Gilmore]]}}, [[1930]]
|-
| = ''Palaeoscincus rugosidens''
| {{Kpt|[[Charles Gilmore|Gilmore]]}}, [[1930]]
|-
| = ''Chassternbergia rugosidens''
| {{Kpt|[[Robert Bakker|Bakker]]}}, [[1988]]
|-
| ''E. australis''  
| {{Kpt|Ford}}, 2000
| =''[[Glyptodontopelta]] mimus''
|-
|}

==Bibliografia==
<small>
Arbour, V.M., Burns, M.E., Sissons, R.L. (2009). "A redescription of the ankylosaurid dinosaur ''Dyoplosaurus acutosquameus'' Parks, 1924 (Ornithischia: Ankylosauria) and a revision of the genus". Journal of Vertebrate Paleontology. 29 (4): 1117–1135. [[doi:10.1671/039.029.0405]].

Bakker, R.T. (1988). “Review of the Late Cretaceous nodosauroid Dinosauria: ''Denversaurus schlessmani'', a new armor-plated dinosaur from the Latest Cretaceous of South Dakota, the last survivor of the nodosaurians, with comments on Stegosaur-Nodosaur relationships”. Hunteria 1(3):1-23.(1988).

Burns, ME (2015) “Intraspecific Variation in Late Cretaceous Nodosaurids (Ankylosauria: Dinosauria)”. Journal of Vertebrate Paleontology, Program and Abstracts, 2015, 99–100. [http://vertpaleo.org/PDFS/a9/a987ca97-54e1-408a-b65d-b0d3e1507868.pdf].

Carpenter, K. (1990) "Ankylosaur systematics: example using ''Panoplosaurus'' and ''Edmontonia'' (Ankylosauria: Nodosauridae)". W: Carpenter, K. & Currie, P.J. (eds) Dinosaur Systematics: Approaches and Perspectives, Cambridge University Press, Cambridge, pp. 281-298

Gilmore, C.W. (1930). "On dinosaurian reptiles from the Two Medicine Formation of Montana". Proceedings of the United States National Museum. 77 (16): 1–39. [[doi:10.5479/si.00963801.77-2839.1]].

Holtz, T. (2012) ''Dinosaurs'' (suplement)  [https://www.geol.umd.edu/~tholtz/dinoappendix/HoltzappendixWinter2011.pdf]

Mortimer, M. (2016 online) “The theropod database” [http://theropoddatabase.com/Tyrannosauroidea.html#Tarbosaurusbataar].

Paul, G.S. (2010). "The Princeton Field Guide to Dinosaurs", wyd. Princeton University.

Vickaryous, M. K. (2006). "New information on the cranial anatomy of ''Edmontonia rugosidens'' Gilmore, a Late Cretaceous nodosaurid dinosaur from Dinosaur Provincial Park, Alberta". Journal of Vertebrate Paleontology. 26 (4): 1011–1013. [[doi:10.1671/0272-4634(2006)26[1011:niotca]2.0.co;2]].
<small>

[[Kategoria:Dinosauria]]
[[Kategoria:Ornithischia]]
[[Kategoria:Thyreophora]]
[[Kategoria:Ankylosauria]]
[[Kategoria:Azja]]
[[Kategoria:Mongolia]]
[[Kategoria:Kanada]]
[[Kategoria:USA]]
[[Kategoria:Mezozoik]]
[[Kategoria:Kreda]]
[[Kategoria:Kampan]]
[[Kategoria:Mastrycht]]