|
|
| Linia 1: |
Linia 1: |
| − | Hasło w trakcie aktualizacji
| + | #REDIRECT [[Triceratops]] |
| − | | |
| − | {{DISPLAYTITLE:''Torosaurus''}}
| |
| − | <small>
| |
| − | {| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"
| |
| − | | Autor:
| |
| − | | Korekta:
| |
| − | |-
| |
| − | | [[Maciej Ziegler]]
| |
| − | | [[Maciej Pindakiewicz]], [[Marcin Szermański]], [[Tomasz Skawiński]]
| |
| − | |}
| |
| − | </small>
| |
| − | | |
| − | ----
| |
| − | | |
| − | {| class="wikitable" style="text-align:left" align="left"
| |
| − | ! colspan=2 | ''Torosaurus'' (torozaur)
| |
| − | |-
| |
| − | ! '''Długość''':
| |
| − | | 8-9 m
| |
| − | | |
| − | |-
| |
| − | ! '''Masa''':
| |
| − | | 5-13,5 (?-19) t
| |
| − | |-
| |
| − | ! '''[[Lokacje|Miejsce występowania]]''':
| |
| − | | [[USA]], ?[[Kanada]] - zob. [[#Lokalizacje znalezisk|niżej]]
| |
| − | | |
| − | |-
| |
| − | ! '''[[Czas|Czas występowania]]'''
| |
| − | | 67-66 Ma
| |
| − | | |
| − | <small>późna [[kreda]] (późny [[mastrycht]])</small>
| |
| − | |-
| |
| − | ! '''Systematyka'''
| |
| − | | [[Dinosauria]]
| |
| − | | |
| − | [[Ornithischia]]
| |
| − | | |
| − | [[Ceratopsia]]
| |
| − | | |
| − | [[Ceratopsoidea]]
| |
| − | | |
| − | [[Ceratopsidae]]
| |
| − | | |
| − | [[Chasmosaurinae]]
| |
| − | | |
| − | [[Triceratopsini]]
| |
| − | |-
| |
| − | | colspan=2 |[[Plik:Torosaurus_MOR_model_P.Weimer.jpg|400px]]
| |
| − | <small>Rekonstrukcja ''T. latus'' w MOR, na podstawie MOR 1122 (w lewym dolnym
| |
| − | | |
| − | rogu widoczny młody osobnik). Autor zdjęcia: Paul Weimer [http://www.flickr.com/photos/jvstin/3658110369/]</small>.
| |
| − | |-
| |
| − | ! Grafiki:
| |
| − | | <small>Zob. poprawne i ładne ilustracje w internecie:</small>
| |
| − | [http://unlobogris.deviantart.com/art/Torosaurus-50649821] [http://baryonyx-walkeri.deviantart.com/art/Torosaurus-and-Baby-2-211573849]
| |
| − | |-
| |
| − | |}
| |
| − | | |
| − | ==Wstęp==
| |
| − | ''Torosaurus'' to rodzaj wielkiego, [[zaawansowany|zaawansowanego]] [[chasmozauryn]]a z końca kredy Ameryki Północnej. Jego znaleziska mogą reprezentować w rzeczywistości w pełni dorosłe osobniki ''[[Triceratops]]'', co czyniłoby omawiany [[rodzaj]] [[młodszy synonim|młodszym synonimem]] (zob. [[#Synonim_Triceratops.3F|szczegółowe omówienie niżej]])
| |
| − | | |
| − | Opis dotyczy typowego gatunku ''Torosaurus latus''; potencjalny drugi [[gatunek]] (''[[#T._utahensis|?T. utahensis]]'') został omówiony na końcu. Ponieważ status okazów nazywanych ''T. latus'' jest niepewny (osobny gatunek lub końcowe stadium [[ontogeneza|ontogenezy]] ''Triceratops''), słowo "''Torosaurus''" w dalszej części opisu oznacza osobniki o konkretnej morfologii (jak okna w cienkiej kryzie i zgrubienie kości łuskowej).
| |
| − | | |
| − | ==Budowa==
| |
| − | Kryza, będąca głównym elementem pozwalającym na rozpoznawanie różnych gatunków ([[diagnoza|diagnostycznym]]) [[Ceratopsidae]] składa się z dwóch kości: centralnym elementem są zrośnięte ze sobą kości ciemieniowe (na ryc. 1 czerwone) a po jej bokach znajdują się kości łuskowe (na ryc. 1 zielone). U ''Torosaurus'' kryza osiągała rekordowe rozmiary: mierzyła do 1,3 m długości (YPM 1831) i do ok. 2,5 m szerokości (MOR 981). Dzięki temu torozaur miał bardzo długą czaszkę, mierzącą w linii prostej wraz z kryzą do 2,77 m (MOR 981).
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Torosaurus (1).jpg|300px|thumb|right| Ryc. 1. YPM 1830 (po lewej) i YPM 1831 (po prawej) w widoku z góry, częściowo zrekonstruowane (por. ryc. 2 i 3). Na czerwono zaznaczono kość ciemieniową a na zielono - kości łuskowe. Źródło:[http://www.johnscannella.com/Triceratops.php] - zmodyfikowane z Hatcher i in., 1907.]]
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Torosaurus_YPM_1830_Farke_2012.PNG|300px|thumb|right| Ryc. 2. Szkic czaszki YPM 1830 (zakreskowane elementy są zrekonstruowane). Źródło: Farke, 2012A.]]
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Torosaurus_YPM_1831_Farke_2012.PNG|300px|thumb|right| Ryc. 3. Szkic czaszki YPM 1831 (zakreskowane elementy są zrekonstruowane). Źródło: Farke, 2012A.]]
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Torosaurus (6).jpg|300px|thumb|right| Ryc. 4. Rekonstrukcja szkieletu MPM VP6841 - na biało zrekonstruowane fragmenty. [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ceratopsian.jpg] ]]
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Torosaurus_MOR_1122_wonder_al.jpg|300px|thumb|right| Ryc. 5. Czaszka MOR 1122 (częściowo zrekonstruowana). Autor zdjęcia: wonder_al [http://www.flickr.com/photos/wonderal/9681059261].]]
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Torosaurus_MOR_981_Phyl_Clem.jpg|300px|thumb|right| Ryc. 6. Czaszka MOR 981 (po lewej widoczny MOR 1122). Autorka zdjęcia: Phyl Clem [http://www.flickr.com/photos/beadtailor/3798828568].]]
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Torosaurus (5).jpg|300px|thumb|right| Ryc. 7. Czaszka ANSP 15192 (częściowo zrekonstruowana). Źródło: [http://en.wikipedia.org/wiki/File:TorosaurusLatus.jpg].]]
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Torosaurus_EM_P16.1._Laelaps_nipponensis.jpg|300px|thumb|right|?''Torosaurus'' EM P16.1. [http://www.pixiv.net/member_illust.php?mode=medium&illust_id=32268545 Autor: "Laelaps nipponensis"].]]
| |
| − | | |
| − | Tak jak inne ceratopsy, miał ''Torosaurus'' zapewne krótki ogon i tylne kończyny wyraźnie dłuższe od przednich. Nie był zbyt szybkim biegaczem. Być może żył w stadach, jednak nie ma na to dowodów. Możliwe, że w razie zagrożenia, tak samo jak piżmowoły, ceratopsy tworzyły krąg, w którego środku pozostawały młode i słabe osobniki, zaś starsze i zdrowe chroniły je przed drapieżnikami. Kryzy mogły służyć do pokazów godowych, zastraszenia rywali, a poza okresem godowym do rozpoznawania się. Ceratops ten miał trzy rogi: dwa nadoczodołowe, długości do 83,5-85,3 cm (MOR 981 - Scannella i in., 2014; Farke, 2007) i jeden - często przybierający postać zgrubienia - nad nozdrzami. Jego głowa zakończona była dużym "papuzim" dziobem, którego ostre, zagięte krawędzie służyły do obcinania roślin twardolistnych. Za dziobem mieściły się zęby, które działały niczym nożyce. Poruszając szczękami zwierzę szatkowało rośliny przed połknięciem. Gryziony pokarm przechowywany był w pysku dzięki policzkom.
| |
| − | | |
| − | ==Historia odkryć i etymologia==
| |
| − | Pierwszymi odkrytymi kośćmi torozaura były dwie czaszki (YPM 1830 i YPM 1831 - zob. ryc. 2, 3, 13, 19A) znalezione przez [[John Hatcher|Johna Bella Hatchera]] w środkowo-zachodniej części stanu Wyoming. Opisał je [[Othniel Marsh]] w [[1891]] r., czyli 2 lata po nazwaniu [[triceratops]]a. Utworzył dla nich nowy rodzaj - ''Torosaurus''. Nazwę tłumaczy się często jako "byczy jaszczur", lecz prawidłowo to "podziurawiony jaszczur", co odnosi się do okien w kryzie (Marsh, 1892, s. 82). Pierwszą czaszkę nazwał ''Torosaurus latus'' a drugą ''Torosaurus gladius''. ''Latus'' to "szeroki", zaś ''gladius'' Marsh nadał od przypominającego ostrze miecza kształtu kości łuskowej. Trzecia czaszka (ANSP 15192 - zob. ryc. 7, 8B, 19 i 20) została opisana przez [[Edwin Colbert|Colbert]] i Bumpa ([[1947]]), którzy uznali oba gatunki ''Torosaurus'' za [[synonim]]y. Później odkrywano kolejne szczątki, w tym najbardziej kompletny okaz (MOR 1122 - zob. ryc. 5 i 15) w roku [[2000]] lub [[2001]], wzmiankowany po raz pierwszy przez przez [[Andrew Farke|Farkego]] rok później i opisany przez niego w [[2007]] r.
| |
| − | | |
| − | ==Materiał kopalny==
| |
| − | Znaleziono co najmniej 10 osobników, z czego tylko jeden (trzy?) zawiera elementy pozaczaszkowe. W poniższym wyliczeniu okazy zilustrowane (w literaturze lub internecie) zostały zaznaczone kursywą - w nawiasach kwadratowych podano dostępne ilustracje a na końcu miejsce znalezienia.
| |
| − | | |
| − | * ''YPM 1830'' ([[holotyp]]) (ryc. 1A i 2) - niekompletna czaszka, szacowana na ok. 240-256 cm długości i ?elementy pozaczaszkowe (Sullivan i in., 2005; Farke, online 2012a) [zachowany materiał: Hatcher i in. 1907, ryc. 118; rekonstrukcje: Lull, 1933, tabl. XV; Sullivan i in., 2005, ryc. 1; Farke, 2007, ryc. 12.8C; Longrich i Field, 2012, ryc. 3B]. Lokalizacja: formacja Lance, Cow Creek, hrabstwo Niobrara, Wyoming (Ostrom i Wellnhofer, 1986).
| |
| − | | |
| − | Materiał przypisany:
| |
| − | | |
| − | - Colbert i Bump, 1947:
| |
| − | * ''YPM 1831'' (ryc. 1B, 3, 13, 19A) - holotyp ''T. gladius''; niekompletna czaszka (głównie kryza). Szacowana długość to min. 257-260 cm (prawdopodobnie więcej, gdyż pysk jest zrekonstruowany jako zbyt krótki - Longrich i Field, 2012); kryza była bardzo wydłużona (k. łuskowa ok. 138 cm) [Hatcher i in. 1907, ryc. 12, ryc. 119, tabl. II-7; Lull, 1933, tabl. XVI; Farke, 2007, ryc. 12.8D; Longrich i Field, 2012, ryc. 7]. Lokalizacja: formacja Lance, Cow Creek, hrabstwo Niobrara, Wyoming (Ostrom i Wellnhofer, 1986);
| |
| − | | |
| − | * ''ANSP 15192'' (ryc. 7, 8B, 11B, 19B, 20) - dość kompletna 'mała' czaszka o długości 177-180 cm (mierząc wzdłuż kości) lub 150 cm (mierząc po linii prostej); opisana jako trzecia (Colbert i Bump, 1947) [Colbert i Bump, 1947; Longrich i Field, 2012, ryc. 1B, ryc. 6 i ryc. 9B; Farke, 2007, ryc. 12.8A]. Lokalizacja: formacja Hell Creek, hrabstwo Harding, Dakota Południowa (Sullivan i in., 2005);
| |
| − | | |
| − | - CoBabe i Fastovsky, 1987/Johnson i Ostrom, 1995:
| |
| − | * ''MPM VP6841'' (ryc. 4) - niekompletna czaszka z częściowym szkieletem pozaczaszkowym (w tym niecała prawa kończyna przednia, żebra, kręgi i miednica) [Johnson i Ostrom, 1995, ryc. 12.2]. Oznaczenie MPM 6841 81-400 (CoBabe i Fastovsky, 1987) odnosi się do tego samego okazu (Coorough Burke, MPM, prywatna korespondencja 2013), z kolei MPM VP8149 (Marshall i Barretto, 2001; Farke, 2004) to prawdopodobnie pomyłka (Coorough Burke, MPM, prywatna korespondencja 2013). Lokalizacja: formacja Hell Creek, północno-wschodnia Montana (Sullivan i in., 2005);
| |
| − | | |
| − | - Sullivan i in., 2005/Farke, 2007:
| |
| − | * ''MOR 981'' (ryc. 6) - olbrzymia niekompletna czaszka o długości 323 cm (mierząc wzdłuż kości) lub 277 cm (mierząc po linii prostej), jednak z kryzą znacznie krótszą niż u YPM 1831. Opisana przez Farkego w 2007 r. a wydobyta w 1998 r. (Farke, 2007) lub 1991 r. (Scannella i Fowler, 2014) [Farke, 2007; Barton, online 2004]. Lokalizacja: niepewny poziom: górne dolne lub najwcześniejsze środkowe osady formacji Hell Creek, hrabstwo Dawson, Montana (Sullivan i in., 2005; Scannella i Horner, 2011; Scannella i Fowler, 2014);
| |
| − | | |
| − | * ''MOR 1122'' (ryc. 5, 12, 15) - prawie kompletna czaszka - brak niektórych części prawej twarzoczaszki; długość to 279 cm (mierząc wzdłuż kości) lub ok. 252 cm (mierząc po linii prostej). Opisana przez Farkego w 2007 r. a wydobyta w 1998 r. (Farke, 2007) lub 2000 r. (Scannella i Fowler, 2014) [Farke, 2007; wiele zdjęć w internecie]. Lokalizacja: dolne osady - najniżej ze wszystkich ''Triceratops'' i ''Torosaurus'' - formacji Hell Creek, hrabstwo Petroleum, Montana (Sullivan i in., 2005; Scannella i Horner, 2011);
| |
| − | | |
| − | * SMM P74.6.1 (Science Museum of Minnesota, St. Paul, wcześniej Saint Paul Science Museum, St. Paul - Clemens i Hartman, 2014, s. 45) - niekompletna kryza (Sullivan i in., 2005). Lokalizacja: prawdopodobnie formacja Hell Creek, Montana (Sullivan i in., 2005);
| |
| − | | |
| − | - Scannella i in., 2014 (jako ''Triceratops''):
| |
| − | * MOR 3005 - fragmentaryczny dysartykułowany okaz, zawierający m.in. część kości ciemieniowej i przedszczękowej, niezrośniętą(!) kość nosową i róg nosowy; z tej samej lokalizacji („Antsy Trike”) pochodzą elementy pozaczaszkowe (Scannella i Fowler, 2014; Scannella i in., 2014). W analizie stratokladystycznej ten okaz oraz MOR 3081 zakodowano osobno od pozostałych z tego poziomu stratygraficznego ze względu na „ontogenetyczne (lub taksonomiczne) różnice między MOR 3081 i MOR 3005 a pozostałymi okazami”, co sugeruje, że MOR 3005 to ''Torosaurus'' (Scannella i in., 2014: suplement, s. 3). W kolejnym zdaniu autorzy podają, że MOR 3005 ma cienką kryzę, więc jedynie „może reprezentować morfologię ''Torosaurus''” (Scannella i in., 2014: suplement, s. 3). Autorzy pisząc „''Torosaurus'' morphology” mogli mieć na myśli dane z analizy stratokladystycznej, w której zawarto liczne cechy kryzy, lecz nie jej grubość. Scannella i in. (2014) podają, że kodowania okazów z dolnych środkowych warstw formacji Hell Creek, do których należy MOR 3005, nie pozwalają na odróżnienie torozaurów i triceratopsów (suplement, s. 3-4). Stwierdzają też kategorycznie, że okaz „wykazuje morfologię ''Torosaurus''” („MOR 3005 exhibit the ''Torosaurus'' morphology” - suplement, s. 9). Grubość kryzy pozwala na zaliczenie do ''Torosaurus'' dopiero przy wartościach poniżej 0,5 cm, skoro istnieją triceratopsy z tak cienką kryzą (Scannella i Horner, 2010). Lokalizacja: dolne środkowe osady formacji Hell Creek, hrabstwo Garfield, Montana (Scannella i Fowler, 2014);
| |
| − | | |
| − | * MOR 3081 - niekompletna czaszka z szacowaną (na podstawie długości kości zębowej) długością od dzioba do kłykcia potylicznego 113,5 cm, zawierająca przynajmniej róg nosowy, jarzmowy i nadoczny, kłykieć potyliczny i praktycznie kompletną (diagnostyczną) kryzę (Scannella i in., 2014): 10 ''epiparietales'' (Scannella, prywatna korespondencja VII.2014) i brak środkowego, 7 ''episquamosales'', okna w kryzie, wydłużoną kość łuskową i zgrubienie na niej (Scannella i in., 2014), które wskazują, że to ''Torosaurus''. Lokalizacja: górne dolne osady formacji Hell Creek, Montana (Scannella i in., 2014).
| |
| − | | |
| − | McDonald i in., 2016:
| |
| − | * ''ESU 2009–6'' - niekompletna kość ciemieniowa [McDonald i in., 2016]. Lokalizacja: środkowe górne osady formacji Hell Creek, hrabstwo Garfield, Montana (McDonald i in., 2016).
| |
| − | | |
| − | Osobniki niepewnie przypisane:
| |
| − | | |
| − | - Lerbekmo i in., 1979:
| |
| − | * ? UA 9542 (Eberth, 1997, tab. III; Ford, online - ''Torosaurus'' sp.) - niekompletna kryza, kłykieć potyliczny i róg zidentyfikowany jako [[cf.]] ''Torosaurus''. Istnieje okaz ''Triceratops'' (NMC 9542), pochodzący z tych samych osadów i o takim samym numerze, lecz z innej instytucji (NMC - National Museum of Canada, obecnie zapewne Canadian Museum of Nature w Ottawie; UA to jak podają Lerbekmo i in. Paleontology Museum, Department of Geology, University of Alberta w Edmonton), lecz autorzy wyraźnie wskazują, że to nie ten sam okaz; pochodzi on z nieco wyższych osadów (Eberth, 1997, tab. III; Lerbekmo i in., 1979, s. 1868). Lokalizacja: formacja Scollard, południowo-środkowa Alberta (Lerbekmo i in., 1979).
| |
| − | | |
| − | - Tokaryk, 1986:
| |
| − | * ? ''EM P16.1'' - kryza. Trójkątny kształt okien w jest niepodobny do okien ''Torosaurus'' (choć MOR 981 ma je nieco trapezoidalne - Farke, 2007), kość łuskowa jest krótka i szeroka - podobną ma SMM P97.6.1 (Scannella i Horner, 2010), z zaokrąglonym tylnym końcem a część kości ciemieniowej rozdzielająca okna była cienka (zapewne jeszcze cieńsza, niż zrekonstruowano - Tokaryk, 1997) (Sullivan i in., 2005; Farke, 2007). Materiał przypomina bardziej ''[[Arrhinoceratops]]'' niż ''Torosaurus'' i może reprezentować nowy gatunek (Sullivan i in., 2005) albo - jak sugeruje Paul (2010, s. 267; online 2012) dorosłą formę ''[[Triceratops#T._prorsus|Triceratops prorsus]]'', u którego kryza miałaby się nie wydłużać tak mocno jak u ''[[Triceratops#T._horridus|Triceratops horridus]]'' [Tokaryk, 1986, ryc. 3 - kryza jest zrekonstruowana w większym stopniu niż wynika z ryciny - Tokaryk, 1997; Sullivan i in., 2005]. Lokalizacja: formacja Frenchman, Saskatchewan (Tokaryk, 1986).
| |
| − | | |
| − | - Ryan i Russell, 2001:
| |
| − | * ?? "anegdotyczna wzmianka", [[cf]]. ''Torosaurus'' [[sp.]] (Ryan i Russell, 2001, s. 297). Lokalizacja: Alberta - formacja Scollard (Ryan i Russell, 2001);
| |
| − | | |
| − | - Carpenter i Young, 2002:
| |
| − | * ?? ''DMNH 17060'' - częściowy szkielet niezawierający kryzy (żuchwa, łopatka, kość krucza, kilka kręgów, kość ramienna, miednica, fragmenty kończyny tylnej), zidentyfikowany jako [[cf.]] ''Torosaurus''?. [[sp.]] na podstawie budowy elementów pozaczaszkowych, które prawdopodobnie nie pozwalają na rozróżnianie ''Torosaurus'' i ''Triceratops'' (zob. [[#Różnice pozaczaszkowe|niżej -różnice pozaczaszkowe]]) (Carpenter i Young, 2002). Lyson i Longrich (2011) oznaczyli go jako ?''T''. sp. [Carpenter i Young, 2002, ryc. 11]. Lokalizacja: formacja Laramie (Lance?), Leyden Gulch, Colorado (Carpenter i Young, 2002; Lyson i Longrich, 2011);
| |
| − | | |
| − | - Pearson i in., 2002:
| |
| − | * ? PTRM v92007 - czaszka i szkielet zidentyfikowany jako ''T''. sp. (Pearson i in., 2002; Lyson i Longrich, 2011). Lokalizacja: formacja Hell Creek, Dakota Północna (Lyson i Longrich, 2011);
| |
| − | | |
| − | - Chinnery, 2004:
| |
| − | * ?? NMMNH, bez nr - przynajmniej kość krucza, nieprzypisana do gatunku, niemal na pewno ''?T. utahensis'';
| |
| − | | |
| − | - Farke, 2007:
| |
| − | * ? ''GP 245-4'' - niekompletna kość ciemieniowa i zębowa [prawdopodobnie "IrohSpinyfan" online 2012]. Lokalizacja: formacja Lance, Wyoming (Farke, 2007);
| |
| − | | |
| − | * ? ''SMM P97.6.1'' (Science Museum of Minnesota, St. Paul) - niekompletna tylna część czaszki (kryza, mózgoczaszka, k. jarzmowa, k. kwadratowo-jarzmowa, k. najarzmowa) (Farke, 2007). Wg Maiorino i in. (2013) jest to ''T''. sp. Mimo znajdowania się w tej samej instytucji, prawdopodobnie nie jest to ten sam okaz, co SSM P74.6.1, gdyż pochodzą z różnych lokalizacji [Scannella i Horner, 2010, ryc. 3J]. Lokalizacja: formacja Hell Creek, Dakota Południowa (Farke, 2007);
| |
| − | | |
| − | - Ott i Larson, 2010:
| |
| − | * ?? BHI 4772 - czaszka o długości 2,3 m, oznaczona [[cf.]] ''Torosaurus'' (Ott i Larson, 2010). Wg Maiorino i in. (2013) jest to ''[[Triceratops#T._horridus|Triceratops horridus]]''. Lokalizacja: formacja Hell Creek, Dakota Południowa (Maiorino i in., 2013);
| |
| − | | |
| − | - Lyson i Longrich, 2011:
| |
| − | * ? MRF v05TOR - czaszka. Lokalizacja: formacja Hell Creek, Dakota Północna (Lyson i Longrich, 2011);
| |
| − | * ? MRF 06DTR - częściowy szkielet zidentyfikowany jako ''T.'' sp. Lokalizacja: formacja Hell Creek, Dakota Północna (Lyson i Longrich, 2011);
| |
| − | | |
| − | - MOR, online:
| |
| − | * ?? MOR 965 - zawiera m.in. części kryzy (Scannella i Fowler, 2014) i róg nosowy o długości 24,9 cm i szerokości 17 cm (Scannella i in., 2014) – tak duże rozmiary rogu sugerują, że jest to ''Triceratops''. Lokalizacja: formacja Hell Creek, Montana (Scannella i Fowler, 2014);
| |
| − | | |
| − | * ?? EM ??? - druga obok EM P16.1. kryza (EM, online 2012).
| |
| − | | |
| − | ===Lokalizacje znalezisk===
| |
| − | Podsumowując powyższe, ''Torosaurus'' znany jest z:
| |
| − | | |
| − | * [[USA]] - Wyoming ([[formacja]] [[Lance]]), Montana (formacja [[Hell Creek]]), Dakota Południowa (formacja Hell Creek), ?Dakota Północna (formacja Hell Creek), ?Kolorado (formacja [[Laramie]])
| |
| − | | |
| − | * ?[[Kanada]] - Alberta (formacja [[Scollard]]), Saskatchewan (formacja [[Frenchman]])
| |
| − | | |
| − | ==Synonim ''Triceratops''?==
| |
| − | ===Wstęp===
| |
| − | [[Plik:Torosaurus,_Triceratops_Longrich_i_Field_2012_fig.1.png|300px|thumb|right| Ryc. 8. Czaszki w widoku bocznym. (A) ''[[Triceratops#Tr. prorsus|Triceratops prorsus]]'' YPM 1822. (B) ''Torosaurus'' ANSP 15192. Źródło: Longrich i Field, 2012.]]
| |
| − | | |
| − | Status taksonomiczny ''Torosaurus latus'' jest na pewno jednym z najciekawszych problemów współczesnej dinozaurologii. Obecnie ścierają się dwie wykluczające się hipotezy:
| |
| − | | |
| − | * ''Torosaurus latus'' jest ważnym gatunkiem. Przyjmowano to powszechnie od momentu odkrycia. ''Torosaurus'' jest bliskim krewnym ''Triceratops'', prawdopodobnie bardziej [[plezjomorfia|plezjomorficznym]].
| |
| − | | |
| − | * ''Torosaurus latus'' jest [[młodszy synonim|młodszym synonimem]] ''[[Triceratops_#T._horridus|Triceratops horridus]]''. ''Triceratops'' zachowywał cechy młodociane przez bardzo długi czas rozwoju (pedomorfizm). Okazy poprzednio uważane za dorosłe ''Triceratops'' nie osiągnęły jeszcze maksimum rozwoju, lecz ich budowa zmieniała się drastycznie w końcowym stadium rozwoju osobniczego, którym jest forma nazywana dotąd ''Torosaurus'' (Scannella i [[John Horner|Horner]], [[2010]]).
| |
| − | | |
| − | Obie hipotezy wspierają liczne dane, omówione poniżej.
| |
| − | | |
| − | ===Poszlaki===
| |
| − | Triceratops i torozaur mają wiele wspólnego. Żyły praktycznie w tym samym miejscu i czasie (ale zob. niżej - [[#Struktura geograficzna i wiekowa populacji]]). Analizy kladystyczne wskazują, że są bardzo bliskimi krewnymi. Poza różnicami dotyczącymi kryzy są trudne do odróżnienia.
| |
| − | | |
| − | Hipotezę wspierają (tj. nie są z nią sprzeczne) badania histologiczne (Scannella i Horner, 2010; 2011; Horner i Lamm, 2011), o których szerzej poniżej - [[#M.C5.82odociane_torozaury|młodociane torozaury]].
| |
| − | | |
| − | ''Torosaurus'', z rogami nadocznymi zwróconymi ku przodowi i spłaszczonymi lub nieobecnymi różkami na obrzeżach kryzy, wpisuje się w poprzednio rozpoznane przez Hornera i [[Mark Goodwin|Goodwina]] (2006) stadia [[ontogeneza|ontogenezy]] triceratopsa. Jednak hipotetyczny dalszy rozwój (faza 'torozaurowa') wymaga jeszcze innych, znaczących zmian w budowie, problematyczne są także inne kwestie:
| |
| − | | |
| − | ===Zmiany w budowie kryzy===
| |
| − | [[Plik:Maiorino_i_in._2013_Torosaurus_ryc._5_zmodyfikowana.png|300px|thumb|right|Ryc. 9. Zob. podpis ryc. 10.]]
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Maiorino_i_in._2013_Torosaurus_ryc._6_zmodyfikowana.png|300px|thumb|right|Ryc. 10. Wyniki analiz morfometrycznych Maiorino i in. (2013) (analiza głównych składowych [PCA]. Ryc. 15 - cała kryza, ryc. 16 - kość łuskowa. A: relacje między PC1 i PC2. B: zmiany morfologii w powiązaniu z rozmiarami (reprezentowanymi przez rozmiar centroida, rozmiar punktów proporcjonalny do rozmiarów centroida). Zmodyfikowano z Maiorino i in. (2013): okazy ''Triceratops'' o niepewnej identyfikacji gatunkowej (zob. opis ''[[Triceratops]]'') mają dwukolorowy symbol (szaro-czarny) a okaz BHI 4772, należący do ''Triceratops horridus'' (Maiorino i in., 2013) albo ''Torosaurus'' ma symbol szaro-niebieski).]]
| |
| − | | |
| − | Kryza ''Triceratops'' miałaby przechodzić, jak to określiła Boatman (2012, s.77) „ekstremalne zmiany morfologiczne (…) nie ma dzisiaj kręgowców, których czaszkowa ornamentacja przechodziłaby podobny wzór remodelowania”.
| |
| − | | |
| − | ====Wydłużanie i spłaszczanie====
| |
| − | Wg hipotezy Scannelli i Hornera kryza ''Triceratops'' powiększała znacznie swoje rozmiary (długość i szerokość) i stawała się cieńsza. Kość łuskowa stawała się coraz dłuższa - absolutnie i proporcjonalnie - w marę rozwoju osobniczego ''Triceratops'', co jest udokumentowane także u innych ceratopsów ([[Thomas Lehman|Lehman]], 1990; Campbell i in., 2016; Currie i in., 2016) a dalsze wydłużenie skutkuje morfologią torozaurową, z bardzo wydłużonymi kośćmi łuskowymi (Scannella i Horner, 2010; Scannella i in., 2014). Na wydłużanie kryzy wraz z jej wzrostem u ''Triceratops'' i ''Torosaurus'' wskazują także analizy morfometryczne Maiorino i in. (2013, ryc. 5-6). Kryza stawała się szersza w miarę wzrostu ''[[Chasmosaurus]]'' (Currie i in., 2016). Zatem [[synapomorfia]] [[Chasmosaurinae]] - długa i wąska kość łuskowa ([[Scott Sampson|Sampson]] i in., 2010) - miałaby pojawiać się bardzo późno w ontogenezie triceratopsa.
| |
| − | | |
| − | Kryza ''Triceratops'' ma często charakterystyczny, siodłowaty, zadarty ku górze kształt (np. YPM 1822 - ryc. 8A, USNM 1201 - Scannella i Horner, 2011, ryc. 5), lecz nie jest to regułą - niektóre osobniki mają bardziej płaską górną powierzchnię kryzy w widoku bocznym, jak YPM 1823 (Hatcher i in., 1907, tabl. XLIV), okaz z LACM - ?59049 (Weller, online 2011) i SMNH P1163.4 (Tokaryk, 1986, ryc. 1). Z kolei ''Torosaurus'' ANSP 15192 ma kryzę dość wywiniętą ku górze (zob. ryc. 8B), podobnie jak YPM 1830 (Farke, 2006). Zmienny stopień zakrzywienia kości łuskowej widoczny jest na ryc. 3 w pracy Scannelli i Hornera (2010).
| |
| − | | |
| − | Wg analizy Longricha (2014), diagnostyczną cechą ''Torosaurus'' jest kryza skierowana pod kątem ok. 30 lub mniej stopni w stosunku do długiej osi czaszki (cecha 99, obecna także u ''[[Leptoceratops]]'' i ''[[Chasmosaurus]]''). Cecha jest niewystarczająco zdefiniowana - nie jest pewne, czym jest "długa oś czaszki", względem której należy mierzyć kąt i czy chodzi o górną krawędź kryzy w widoku bocznym, czy o całość kryzy, nadto kąt jest zmienny w zależności od tego, którą jej część się przyjmie się do pomiaru (kryza zakrzywia się ku górze, co powoduje, że przednia część tworzy kąt węższy niż tylna). Można przypuszczać, że na kształt kryzy mógł mogły wpływać zniekształcenia pośmiertne. Stopień podniesienia kryzy jest jednak zmienny u ''Triceratops'' i ''Torosaurus'' a zakresy nachylenia w znacznym stopniu pokrywają się. Niemal płasko położoną kryzę - ok. 10 stopni - ma YPM 1831, u MOR 1122 jest to ok. 20 stopni, jednak u ANSP 15192 to ok. 34 stopnie a YPM 1830 - 36 stopni - okazy te, poza MOR 1122, posłużyły Longrichowi do zakodowania ''Torosaurus'' (np. Farke, 2007, ryc. 12.8; Longrich i Field, 2012, ryc. 8). Jednak niektóre okazy ''Triceratops'' mają zbliżone wartości: MOR 3027 - ok. 29-37 stopni (Scannella i in., 2014, ryc. 1A), FMNH P12003 - ok. 25-29 stopni (Lull, 1933, tabl. XIIIa); istnieją również osobniki z kryzą położoną niemal płasko: MOR 1199 (Wolff, 2007, ryc. 5.1), YPM 1823 (Hatcher i in., tabl. XXVII) czy okaz zilustrowany w książce Gluta (2003, s. 16).
| |
| − | | |
| − | Można przyjąć zatem, że występuje trend wydłużania kryzy, co jest zgodne z hipotezą o tożsamości ''Triceratops'' i ''Torosaurus'' (Scannella i Horner, 2010; Maiorino i in., 2013; Scannella i in., 2014). Zmiany w kształcie kryzy zostały przedstawione na rysunku Hoodward (online, 2010) - kolorem żółtym i zielonym zaznaczono nowo dodaną tkankę kostną.
| |
| − | | |
| − | ====Okna====
| |
| − | U wielu młodych ''Triceratops'' w kryzie występują wgłębienia - najpierw na spodzie po bokach kości ciemieniowej. Później wgłębienia przesuwają się bliżej środka, co jest widoczne u MOR 2946 (ryc. 1C w Scannella i Horner, 2010). Nie jest jednak pewne, czy MOR 2946 nie reprezentuje w rzeczywistości ''Torosaurus''. Autorzy ci podają też przykłady AMNH 5116 i AMNH 970 - u tego pierwszego kryza jest częściowo zrekonstruowana, zwłaszcza miejsca, gdzie mogły być okna ("Delkarm", online 2008; Frizzarin, online 2008) a u tego drugiego na ilustracji w pracy Lulla (1903) nie jest to widoczne. Kryza u ''Triceratops'' ma od 0,3 cm do 6 cm grubości a u ''Torosaurus'' do 2,7 cm (Scannella i Horner, 2010; Goodwin i Horner, 2014; McDonald i in., 2016). Kość ciemieniowa dużego okazu ''Triceratops'' MOR 2702 ma 3 cm grubości przy tylnej krawędzi i 0,6 cm w odległości 29 cm od jej końca (Keenan i Scannella, 2014). Z kolei grubość kryzy u OMNH 10170 to od 2,5 do 3,5 cm na brzegach do 1 cm bliżej środka (Longrich, 2011). Znaczne różnice w grubości kryzy (2,8-3 cm grubości w tyłu i poniżej 0,3 cm w przedniej części; kość łuskowa - odpowiednio 3,1 cm i 0,7 cm) są obecne już u młodych okazów o długości czaszki ok. 120 cm (UCMP 136306; Goodwin i Horner, 2014). Beach (2011) podaje, że powierzchnia kryzy - w miejscu, gdzie znajdują się okna ''Torosaurus'' - jest cienka u BYU 19974. W miejscu, gdzie ''Torosaurus'' ma okna, kryza staje się bardzo cienka - czasem poniżej 0,5 cm, w porównaniu do ok. 2,5-3 cm, a nawet ponad 6 cm w najgrubszym miejscu (Scannella i Horner, 2010). Spodziewanym następstwem jest otwarcie się okien (morfologia 'torozaura').
| |
| − | | |
| − | Odchudzenie kryzy i otwarcie się okien, spowodowane resorpcją kości, powodowało zapewne, że kryza nie przybierała na wadze przy powiększaniu jej powierzchni. Wg tej hipotezy, okna w kryzie, będące synapomorfią kladu, do którego należy większość ceratopsów, pojawiają się późno w ontogenezie triceratopsa.
| |
| − | | |
| − | U młodych przedstawicieli [[Centrosaurinae]] okna są małe i powiększają się znacznie w trakcie rozwoju ([[Scott Sampson|Sampson]] i in., [[1997]]; Dodson i Currie, 1988); u niektórych młodych prawdopodobnie nie ma okien, ale może być to wynik różnic międzygatunkowych (''[[Avaceratops]]''). U młodego ''[[Chasmosaurus]]'' okna były bardzo wąskie lub nieobecne (Currie i in., 2016). Na powiększanie się okien u ''[[Chasmosaurus]]'' wskazują ubytki kości ciemieniowej, w wyniku których kości łuskowe tworzą granicę okien (Campbell i in., 2016). U żadnego innego ceratopsa nie zaobserwowano otwierania się okien tak późno w ontogenezie - okna nie występują jedynie u bardzo młodych osobników ''[[Protoceratops]]'' z ok. czterocentymetrowymi czaszkami (Fastovsky i in., 2011).
| |
| − | | |
| − | Wg [[Andrew Farke|Farkego]] (2011) bardziej prawdopodobne jest, że wgłębienia na spodzie kryzy są miejscami przyczepu mięśni szyjnych. Powołuje się on na pracę Tsuihijiego ([[2010]]), jednak wydaje się, że miejsca przyczepu mięśni nie odpowiadają położeniu wgłębień zarówno u położeniu, jak i kształcie.
| |
| − | | |
| − | Podnosi się także, że nie ma osobników z "częściowo otwartymi" oknami, jednak zauważyć trzeba, że okna albo są obecne, albo ich nie ma ich wcale a ich rozmiar się różni (zapewne większy rozmiar okien świadczy o tym, że od ich otwarcia upłynęło więcej czasu niż od otwarcia się mniejszych okien u innych osobników). Bardzo małe, podłużne okno występuje u ''[[Nedoceratops]]''. Scannella i Horner interpretują je jako otwarcie się właściwego okna, co wspierać ma cienkość i gładsza struktura kości wokół okna. Jednak nieregularny kształt i obecność w pobliżu prawdopodobnych patologii (okien w kości łuskowej u tego osobnika) wskazuje, że także ten otwór może być patologią a nie otwarciem się właściwego okna. Stwierdzeniu faktycznej budowy wielu okazów ceratopsów stoi na przeszkodzie fakt, że często ta cienka część czaszki jest uszkodzona a braki są uzupełniane (także druga strona kryzy nedoceratopsa jest zrekonstruowana).
| |
| − | | |
| − | Resorpcja kości kryzy, przejawiająca się w powstawaniu w cienkich miejscach kryzy otworów o nieregularnym rozmieszczeniu, została stwierdzona u wielu chasmozaurynów (Tanke i Farke, [[2007]]).
| |
| − | | |
| − | Wg [[Nicholas Longrich|Longricha]] i Fielda (2012), posiłkujących się okazem YPM 1823, wgłębienia w kryzie triceratopsa nie odpowiadają kształtem i rozmieszczeniu oknom torozaura (zob. ryc. 11A). Przemilczają jednak okaz MOR 2946, u którego wgłębienia wyraźnie odpowiadają oknom torozaura (ryc. 1 C w Scannella i Horner, 2010).
| |
| − | | |
| − | Podsumowując, uznać można, że obecność okien u ''Torosaurus'' nie jest sprzeczne z hipotezą o synonimice ''Triceratops'' i ''Torosaurus'', ale zob. też niżej:[[#Formy_po.C5.9Brednie|formy pośrednie]].
| |
| − | | |
| − | ====Różki na kości ciemieniowej (''epiparietales'')====
| |
| − | [[Plik:Torosaurus,_Triceratops_Longrich_i_Field_2012_fig.9.png|300px|thumb|right| Ryc. 11. Kryzy w widoku z tyłu. (A) ''Triceratops'' YPM 1823. (B) ''Torosaurus'' ANSP 15192. Oznaczenia: par - kość ciemieniowa, sq - k. łuskowa, p0-05 - ''epiparietales'' (p0 - środkowy ''epiparietale'' ), eps - ''epiparietosquamosale'', fos - zagłębienie, fen - okno. Źródło: Longrich i Field, 2012].]]
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Torosaurus12.png|300px|thumb|right| Ryc. 12. Dolna powierzchnia kryzy MOR 1122. Na czerwono zaznaczono ślady głównych naczyń krwionośnych. Źródło: Scannella i Horner (2011).]]
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Torosaurus13.JPG|300px|thumb|right| Ryc. 13. Kryza YPM 1831. Źródło: Hatcher i in., 1907]]
| |
| − | | |
| − | Różki po bokach kryzy - ''[[epiparietal]]es'' na kości ciemieniowej i ''[[episquamosal]]es'' na kości łuskowej - w miarę rozwoju osobniczego u ''[[Triceratops]]'' stawały się z początkowo trójkątnych coraz bardziej spłaszczone ([[John Horner|Horner]] i [[Mark Goodwin|Goodwin]], 2006). Z kolei różki u wszystkich ''Torosaurus'' są spłaszczone. U niektórych ''Torosaurus'' i ''Triceratops'' były one na tyle zrośnięte z kryzą, że granica jest niewidoczna.
| |
| − | | |
| − | Jeśli ''Torosaurus'' i ''Triceratops'' są tym samym zwierzęciem, to liczba i ułożenie ''epiparietales'' znacznie się zmienia. U ''Triceratops'' - także u najmniejszych osobników - występuje 5-7 ''epiparietales'', z jednym położonym centralnie. U młodego okazu MOR 2951 występuje 6, przy czym liczba po obu stronach różni się (po prawej 3 i ''epiparietosquamosale'', po lewej 2 i ''epiparietosquamosale'' oraz położony centralnie) (Wilson i Fowler, 2017).
| |
| − | U ''Torosaurus'' jest ich 10 (ANSP 15192 [Longrich i Field, 2012]; MOR 981 [Farke, 2007]; MOR 3081 [Scannella i in., 2014; Scannella, prywatna korespondencja VII.2014), lub rzadziej 12 (MOR 1122 [Farke, 2007], ESU 2009-6 [McDonald i in., 2016]), choć u niektórych może być tylko ok. 6 (MPM VP6841 - oszacowanie liczby na podstawie długości najlepiej zachowanego ''epiparietale'' [35 cm] i szerokości kości ciemieniowej [204 cm] wskazuje, że powinien mieć ich ok. 6 [Scannella i Horner, 2011]; długości ''epiparietales'' są zróżnicowane: u ESU 2009-6 mają od ok. ~11,5 cm do 20,4 cm [McDonald i in., 2016]), a u innych może nawet 17-18 (YPM 1831) (zob. niżej). Są one rozmieszczone symetrycznie po obu bokach kości ciemieniowej, bez położonego pośrodku - zob. ryc. 12.
| |
| − | U ''Triceratops'' przeważnie występuje różek na granicy kości ciemieniowej i łuskowej (''epiparietosquamosale''). Nie jest on jednak obecny u niektórych ''Triceratops'': na jednej ze stron kryzy u młodego UCMP136306 (Goodwin i Horner, 2014) oraz u MOR 2552 i MOR 3027 (Scannella i in., 2014), lecz występuje u niektórych ''Torosaurus'': ANSP 15192 (Scannella i Horner, 2011) i MOR 3081 (Scannella i in., 2014).
| |
| − | Zdaniem Scannelli i Hornera (2011) MOR 1122 miał środkowy ''epiparietale'', na co wskazuje obecność śladów po naczyniach krwionośnych, biegnących do każdego ''epiparietale'', także jedynego niezachowanego z nich - środkowego. Wydaje się jednak, że naczynia biegną losowo do końca kryzy, bez związku z ''epiparietales'' - zob. ryc. 12. Z drugiej strony, wydaje się, że ''epiparietale'' powinien się tam znajdować, gdyż występuje pusta przestrzeń o szerokości odpowiadającej temu różkowi a pozostała krawędź kryzy jest równomiernie pokryta różkami. Później autorzy ci wycofali się z tej interpretacji (Scannella i in., 2014), wskazując, że ''epiparietales'' nie jest obecny a także brak jest wskazującego na jego obecność guzek („crenulation”). Minimum trzy okazy ''Triceratops'' zdają się nie mieć środkowego ''epiparietale''. Jeden z nich - MOR 2923 - został zilustrowany (Scannella i Horner, 2010, ryc. 6). Podobnie jak u MOR 1122, wyraźnie występuje miejsce na środkowy ''epiparietale'', co sugeruje, że mógł on zostać utracony za życia zwierzęcia (raczej nie mogło to mieć miejsca po śmierci, skoro pozostałe ''epiparietales'' są przyrośnięte do kryzy). Zgodnie z kodowaniami w macierzy Scannelli i in. (2014), środkowego ''epiparietale'' nie mają MOR 3027 i MOR 2574 (cecha 32 w publikacji została nieprawidłowo sformułowana: stan „absent” powinien być oznaczony wartością 0 a stan „present” wartością 1). Wg Sampsona i in. (2013) ''T. latus'', jak i ''[[Arrhinoceratops]]'', mają środkowe ''epiparietales'', autorzy nie podają jednak źródła tej informacji (ten drugi definitywnie nie ma tej struktury - Mallon i in., 2014).
| |
| − | | |
| − | Zdaniem Longricha i Fielda (2012), ''epiparietales'' to prawdopodobnie osteodermy formowane w powiązaniu z łuskami a łuski u dzisiejszych diapsydów nie zmieniają ułożenia ani liczby w rozwoju osobniczym. Okaz torozaura YPM 1831 ma falisty tylny brzeg kości ciemieniowej, gdzie znajduje się aż 17-18 guzków - zob. ryc. 13 (Hatcher i in., 1907); wg Hunt i [[Thomas Lehman|Lehmana]] (2008) jest ich 16. Rysunek z pracy Hatchera i in. nie oddaje rzeczywistego, obecnego stanu rzeczy (Farke, prywatne korespondencja, 2012) i prawdopodobnie znajdowało się tam tylko 8-10 ''epiparietales'' (Farke, online 2012A). Być może okaz od wykonania rysunku był rekonstruowany albo rysunek od początku nie był wiarygodny. Guzki te mogą być przyrośniętymi ''epiparietales''. Innym wytłumaczeniem, bardziej prawdopodobnym (tak Longrich i Field, 2012 oraz Farke, online 2012A) jest utrata jeszcze nieprzyrośniętych ''epiparietales'', które znajdowały się we wgłębieniach (jeśli przyjąć taką interpretację i rysunek za wiarygodny, to znajduje się miejsce na środkowy ''epiparietale'', charakterystyczny dla triceratopsa!). Liczba i ułożenie ''epiparietales'' u YPM 1831 jest zatem niepewne. U [[#?''T. utahensis'']] mogła występować kombinacja cech ''Torosaurus'' i ''Triceratops'': 9-11 ''epiparietales'', z czego jeden pośrodku (Hunt i Lehman, 2008). Jednak nie jest to pewne - ''epiparietales'' powiązane z [[holotyp]]em ?''T. utahensis'' mają rozmiary sugerujące ich liczbę na 9 lub 11, jednak obecność przynajmniej trzech osobników znalezionych na niewielkim obszarze i dwa typy ''epiparietales'' wskazują, że należy uznać ich liczbę za nieznaną u tego gatunku. Niepublikowane badania Claytona i in. (2010) stwierdzają, że zarówno ''T. latus'', jak i ?''T. utahensis'' mają 12 ''epiparietales'', co jednak nie zgadza się z proponowanym środkowym ''epiparietales'' tego drugiego (stwierdzają też, że wszystkie inne chasmozauryny miały 6 ''epiparietales'', ale ''[[Vagaceratops]]'' wyraźnie ma 10 - Holmes i in., 2001; czytaj też niżej).
| |
| − | | |
| − | Liczba różków na kości łuskowej (''[[episquamosal]]es'') u ''Triceratops'' wynosi od 5 do 7, u ''Torosaurus'' 7. Farke (2011) wskazuje, że u [[Centrosaurinae]], których ontogeneza jest lepiej poznana niż u [[Chasmosaurinae]], nie występowało zwiększanie liczby ''episquamosales'' ani ''epiparietales''. Już osobniki wielkości ok. 1/5 dorosłych (dł. kości ciemieniowej w linii środkowej ok. 22 cm) mają taką samą liczbę różków, co dorosłe, na co wskazuje należący prawdopodobnie do ''[[Centrosaurus]]'' (na podstawie stratygrafii - Ryan i in., 2001, s. 494) TMP 82.16.11 (Dodson i Currie, 1988; Farke, 2011). Jeszcze mniejszy ''Triceratops'' UCMP 154452 (dł. czaszki ok. 38 cm, k. ciemieniowej 12,4 cm), 6-7 razy mniejszy niż dorosłe, ma tyle ''epiparietales'', co największe osobniki (Goodwin i in., 2006). Młody osobnik ''[[Kosmoceratops]]'' ma taką samą liczbę ''epiparietales'' i ''episquamosales'', co dwukrotnie większy dorosły (Loewen i in., 2013). Scannella i Horner (2011) cytują publikacje mające potwierdzać zwiększanie liczby ''episquamosales'' w ontogenezie chasmozaurynów. Dokładniejsze przyjrzenie się tematyce wskazuje jednak, że dane te nie są jednoznaczne. U ''[[Agujaceratops]]'' dwa ?młode osobniki mają 6 i ?7 ''episquamosales'' (Lehman, 1989, ryc. 8 A-B i E), a dorosły (TMM 43098-1 – okaz z Rattlesnake Mt) - 10 (Forster i in., 1993; zachowanych jest prawdopodobnie 6, a kolejne prawdopodobnie odpadły - Lehman, 1996, s. 501; 10 podają też Lehman i in., 2017) (Farke, 2011). Choć Forster i in. (1993, s. 166) sugerują, że opisany przez nich okaz jest większy niż wcześniej opisane przez Lehmana, to porównanie rycin (ryc. 2 w Lehman, 1989 i ryc. 3 w Forster i in., 1993) wskazuje, że nie jest on większy. Zatem liczba ''episquamosales'' u ''Agujaceratops'' prawdopodobnie nie wynika z ontogenezy, lecz z innej zmienności, np. osobniczej (Farke, 2011; ''contra'' Scannella i Horner, 2011). Potwierdza to publikacja Lehmana i in. (2017). TMM 43098-1 uznano za prawdopodobny odrębny gatunek – ''[[Agujaceratops#A._mavericus|Agujaceratops mavericus]]'' i potwierdzono, że nie jest on większy od niewątpliwych okazów ''[[Agujaceratops#A._mariscalensis|A. mariscalensis]]'', które mają 6 ''episquamosales''. ''A. mavericus'' może reprezentować również TMM 45922 (okaz z Terlingua), który jest mniejszy o 34-51% od największych ceratopsów z formacji Aguja (w tym z typowej lokalizacji ''A. mariscalensis'' oraz TMM 43098-1), lecz ma wydłużoną kość łuskową (jak TMM 43098-1) i więcej (8, przy czym jeden może być ''epiparietosquamosale'') ''episquamosales'' niż ''A. mariscalensis'' (Lehman i in., 2017). Oba gatunki różnią się także kształtem kości łuskowej, bardziej wydłużonej u ''A. mavericus'' oraz poziomem stratygraficznym, z których wydobyto szczątki (Lehman i in., 2017).
| |
| − | U ''[[Anchiceratops]]'' liczba ''episquamosales'' waha się od 6 do 9 (lub ?10) a dodatkowo mogło występować przesunięcie różków z kości ciemieniowej do łuskowej. [[Jordan Mallon|Mallon]] i in. ([[2011]]) podają, że u mniejszych czaszek (UALVP 1618 i AMNH 5273) występują 3 ''epiparietales'' po każdej stronie a u większych 4, co sugeruje zależność ich liczby od wieku - w miarę rozwoju jeden ''episquamosale'', znajdujący się na granicy kości ciemieniowej i łuskowej przemieszcza się i przyrasta do wyłącznie tej pierwszej. Na podstawie ryc. 9 tych autorów można jednak wyciągnąć wniosek, że UALVP 1618 i AMNH 5273 nie są mniejsze niż pozostałe osobniki. Liczba ''episquamosales'' u ''Anchiceratops'' nie wydaje się skorelowana z wielkością osobników ([[holotyp]], mający ich 7, na podstawie rycin wydaje się sporo większy od UW 2419 oraz ROM 802, które miały ich 9; ten drugi mógł mieć nawet 10; wymiary podane w tabeli 1 nie pozwalają raczej na wyciągnięcie wniosków na temat wielkości osobników) (Mallon i in. 2011). Wg danych przedstawionych przez Godfreya i Holmesa (1995) w ontogenezie ''[[Chasmosaurus]]'' miało miejsce dodawanie ''episquamosales''. Wniosek ten zachowuje aktualność po uwzględnieniu niepewności co do taksonomii i nowych danych (tj. przy uwzględnieniu jedynie niewątpliwych ''[[Chasmosaurus#C._belli|C. belli]]'', uwzględnieniu lub nieuwzględnieniu jego potencjalnych synonimów ''C. russelli'' i ''[[Mojoceratops]] perifania'' oraz dodaniu NHMUK R4948 - Maidment i Barrett, 2011, jak u opcjonalnym uwzględnieniu ''[[Vagaceratops]]''). Mniejsze osobniki (długość kości łuskowej 50-80 cm) mają 6-8(?9) a większe (długość kości łuskowej >85 cm) 7-10 ''episquamosales''; dane dla 12 osobników (AMNH 5401, 5402 [8-9 oszacowane z ryc. w Campbell i in., 2016], 5656, CMN 1254, 2280, 2245, 8800, ROM 839, 843, TMP 87.45.1, YPM 2016, NHMUK R4948), na podstawie prac: Godfrey i Holmes (1995), Holmes i in. (2001), Longrich (2010), Maidment i Barrett (2011), Longrich (online 2015) oraz Campbell i in. (2016). Wniosek podważają mierzące 20 lub mniej cm (w porównaniu do 54-100 cm u ww. osobników) kości łuskowe: TMP 98.123.1, należąca do ''Chasmosaurus'' lub ''Mojoceratops'', u której występuje 10 ''episquamosales'' (Farke, 2011), TMP 1998.128.0001, u której jest ich 9 (Campbell i in., 2016) oraz mniejszego UALVP 52613, u której jest ich 8 (Currie i in., 2016). Z kolei AMNH 5656 (''C. russelli'' lub ''Mojoceratops'' - Godfrey i Holmes, 1995; Longrich, 2010; Maidment i Barrett, 2011; Campbell i in., 2016) ma po prawej stronie 6 a po lewej 8 ''episquamosales'' (Longrich, 2010; Campbell i in., 2016, ryc. 9C), z czego drugi (licząc od przodu kryzy) ''episquamosale'' po lewej stronie jest bardzo mały w porównaniu do innych, co sugeruje, że mógł zacząć wyrastać niedługo przed śmiercią osobnika (Longrich, 2010, ryc. 6). Budowa poszczególnych ''epiparietales'' u ''Torosaurus'' (MOR 1122, ANSP 15192) jest jednak taka sama - mają podobne rozmiary, kształt i stopień przyrośnięcia do kości ciemieniowych, więc nic nie wskazuje na to, by niektóre z ''epiparietales'' zostały dodane (zob. ryc. 11 i 12).
| |
| − | | |
| − | Wskazywano, że ''Chasmosaurus'' ma przeważnie 2-3 ''epiparietales'' - czasem tylko 1 po każdej stronie (Godfrey i Holmes, 1995), 3-5 (Longrich, online 2015) lub 3 albo 5 (Campbell i in., 2013; 2016). Godfrey i Holmes (1995, s. 738) podają, że obok standardowych trzech, zupełnie zrośniętych z kryzą, okaz ROM 843 (=5499) ma czwarty, mały i nieprzyrośnięty - prawdopodobnie nowo dodany (Godfrey i Holmes, 1995). Możliwe, że jest to przesunięty ''episquamosale''. W kolejnym badaniach okaz został zinterpretowany inaczej – jako mający 3 (Campbell i in., 2016, ryc. 3H) lub 4 ''epiparietales'' (Longrich, online 2015).
| |
| − | Kolejna badania (Campbell i in., 2013; 2016) wskazują, że ''Chasmosaurus'' ma zawsze 3 ''epiparietales'', bez względu na stopień dojrzałości, poza dwoma osobnikami (Longrich [2015] podaje, że miał 3 [CMN 2280] lub 4 a struktura, która jest interpretowana przez Campbella i in. [2016] jako jeden, położony przyśrodkowo ''epiparietale'', jest zrośniętymi dwoma [CMN 8800; ROM 843 - które wg Campbella i in. mają 3; zrośnięcie odnotowuje także u CMN 491]). Pierwszy to dość dojrzały AMNH 5402, który ma trzy, lecz znaczna przerwa miedzy 1 i 2 sugeruje, że mógł mieć 4 lub 5 (Campbell i in., 2016); Longrich (online 2015) podaje, że miał 4. Drugi to dorosły YPM 2016, który ma niewątpliwie 5 (Campbell i in., 2016, ryc. 21; Longrich, online 2015). Dane te są sprzeczne z poprzednio opublikowanymi przez Godfreya i Holmesa (1995), wg których ten pierwszy ma 2 a drugi 1 ''epiparietale'' (NMC 2245 także ma mieć 1, lecz miał faktycznie 3 – Campbell i in., 2016, ryc. 16). W analizie kladystycznej Campbella i in. (2016) oraz Longricha (online 2015) oba okazy, zwłaszcza ten drugi, są bliskie ''[[Vagaceratops]]''. Stanowią one ogniwa pośrednie miedzy bardziej bazalnym ''[[Chasmosaurus#C._belli|Chasmosaurus belli]]'', mającym mniejsza liczbę ''epiparietales'' a zaawansowanym ''[[Vagaceratops]]'', który ma 5.
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Episquamosal_of_MOR_2975,_Scannella_i_Horner,_2011.png|300px|thumb|right| Ryc. 14. Podwójny ''episquamosale'' ''[[Triceratops]]'' MOR 2975. Źródło: Scannella i Horner (2011).]]
| |
| − | | |
| − | Choć jest to problematyczne, można więc przyjąć, że liczba ''epiparietales'' mogła się zwiększać u chasmozaurynów, więc także u triceratopsa. Dodawanie ''epiparietales'' musiało mieć miejsce w późnym i bardzo krótkim okresie życia zwierzęcia, gdyż już najmniejsze triceratopsy mają taką samą liczbę ''epiparietales'', co największe osobniki (Goodwin i in., 2006); nie zostały także opisane triceratopsy czy torozaury z dodatkowymi, mniejszymi i słabiej przyrośniętymi ''epiparietales'', jak u ''Chasmosaurus'' ROM 843. Okaz ''Torosaurus'' MPM VP6841, z małą liczbą ''epiparietales'' (?6) wskazuje, że zwiększenie ich ilości, jeśli miało miejsce, to już po otwarciu okien. Nie wyjaśnia to jednak zniknięcia, zrośnięcia się z kryzą, podziału lub przesunięcia się środkowego ''epiparietale''. Jedynym przypadkiem zrośnięcia się różków na kryzie jest opisany przez Maidment i Barrett (2011) okaz ''Chasmosaurus'', u którego stwierdzono połączenie dwóch ''episquamosales'' po jednej ze stron kryzy (o zrośnięciu się a nie podziale świadczy rowek dzielący szczyty). Podobne zjawisko stwierdzono u triceratopsa MOR 2975 (Scannella i Horner, 2011). Na plastyczność różków triceratopsa wskazuje to, że u jednego z nich (CM 1221) różki zrosły się w ciągłą obwódkę (Forster, 1996A). Scannella i Horner (2011) proponują podział na pół każdego z różków w ontogenezie triceratopsa (z 5-7 tworzy się 10-12; jeśli YPM 1831 ma ich 16-18, to liczba ich zwiększa się trzykrotnie). Zauważają też, że liczba różków wydaje się skorelowana ze stratygrafią - starsze skamieniałości mają ich więcej. Torozaur z 12 ''epiparietales'' (MOR 1122) został wydobyty z dolnych osadów [[Hell Creek]] - z poziomu tej [[formacja|formacji]], w którym dotąd nie znajdowano 'klasyczych' triceratopsów, natomiast MOR 981 (10 ''epiparietales'') z nieco wyżej położonych osadów. Z kolei MPM VP6841 został zebrany ze znacznie młodszych osadów, ma ich prawdopodobnie ok. 6. Jednak ESU 2009-6, mający 12 ''epiparietales'', pochodzi z górnych osadów formacji Hell Creek (McDonald i in., 2016). W kolejnej publikacji (Scannella i Fowler, 2014, s. 318) autorzy nie są pewni czy zmienna liczba ''epiparietales'' wynika ze stratygrafii, ontogenezy czy zmienności wewątrzgatunkowej. Biorąc pod uwagę powyższe dane, stratygrafia i zmienność w ramach gatunku nie wchodzą w grę. Wg danych Lulla (1915, tab. 1), YPM 1831 (a także YPM 1830) pochodzi z najmłodszych osadów, wyższych niż praktycznie wszystkie znane wtedy ''Triceratops'', w tym ''Tr. prorsus'' (zob. [[#Trendy ewolucyjne Triceratops u Torosaurus]]). Nie jest znana pozycja stratygraficzna mającego 10 ''epiparietales'' ANSP 15192 (wg Colberta i Bumpa [1947] pochodzi z osadów 100 stóp poniżej górnej granicy formacji Hell Creek).
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Torosaurus_MOR_1122,_Tim_Evanson.jpg|300px|thumb|right| Ryc. 15. Czaszka MOR 1122. Autor: Tim Evanson
| |
| − | [http://www.flickr.com/photos/23165290@N00/9324406723].]]
| |
| − | | |
| − | Miller (online, 2010) zasugerował, że ''[[epoccipitale]]s'' u ''Torosaurus'' są wydłużone i spłaszczone, z wyraźnymi prostokątnymi krawędziami i różnią się od bardziej zaokrąglonych ''epoccipitales'' u ''Triceratops''. Ponieważ może być to istotna różnica między nimi, nie rozważana dotąd w literaturze, wymaga ona zbadania. ''Epiparietales'' u MOR 1122 (ryc. 5 i 12) oraz ''epoccipitales'' u ANSP 15192 (Scannella i Horner, 2010, ryc. 8) mają wydłużony, prostokątny kształt, opisywany przez Millera. Jednak nie wszystkie ''epoccipitales'' u ''Torosaurus'' mają taki kształt. Wiele ''episquamosales'' u MOR 1122 ma wyraźny kil (guzek) (Farke, 2007), który jest też widoczny u niektórych ''epiparietales'' (ryc. 12A). Kile nie są widoczne u ''Torosaurus'' ANSP 15192 (Scannella i Horner, 2010, ryc. 8). U MOR 1122 są widoczne także trójkątne ''episquamosales'' (ryc. 5 i 15; Scannella i Horner, 2010, ryc. 3 K). Zaokrąglone, trójkątne ''epiparietales'' występują u ''Torosaurus'' ESU 2009-6 (McDonlad i in., 2016). ''Torosaurus'' MOR 981 ma prawdopodobnie trójkątne ''epiparietales'' (wyraźnie trójkątny kształt mają te znajdujące się bliżej środka kryzy [ryc. 6; Farke, 2007, ryc. 12.1C], lecz tylko dwa boczne [Farke, 2007, s. 246] lub trzy [Scannella i Horner, 2010, s. 1163] to z pewnością ''epiparietales'', pozostałe mogą być powierzchnią kryzy z utraconymi lub zrośniętymi ''epiparietales'' - to drugie jest bardziej prawdopodobne, gdyż jest to osobnik w zaawansowanym wieku [Scannella i Horner, 2010], a u ''Triceratops'' stare osobniki mają gładką a nie falistą krawędź kryzy [Horner i Goodwin, 2006]). U ''Torosaurus'' MPM VP6841 kształt ''epoccipitales'' jest prawdopodobnie zróżnicowany, lecz trudno to stwierdzić ze względu na liczne uszkodzenia. Niektóre są wydłużone i prostokątne (pierwszy od lewej ''epiparietale''), inne mają kil (ostatni lub przedostatni - licząc od przodu - ''episquamosale'' po prawej) a inne są zaokrąglone (pierwsze ''episquamosale'' licząc od przodu po prawej) (Anselmo, online 2010a-2010d). Niskie, zaokrąglone ''epiparietales'', typowe dla ''Triceratops',' ma ''Torosaurus'' ESU 2009-6 (McDonald i in., 2016). Prawdopodobnie niektóre osobniki ''Triceratops'' miały wydłużone i spłaszczone ''epoccipitales'', z wyraźnymi prostokątnymi krawędziami - TCM 2001.93.1 ("Kelsey") (Glut, 2008, s. 242; Anselmo, online 2010e; "Julia" online 2010; "fossilmike" online 2010a; 2010b); podobny kształt mają niektóre ''episquamosales'' u UWGM 732 (Scannella i Horner, 2010, ryc. 3 I). Zatem uznać trzeba, że kształt ''epoccipitales'' nie jest cechą odróżniającą ''Torosaurus'' i ''Triceratops''.
| |
| − | | |
| − | Uznać należy, że liczba i ułożenie ''epiparietales'' jest problematyczną kwestią i trudno jednoznacznie uznać, by przemawiała za którąś z hipotez. Można stwierdzić także, że do uznania ''Triceratops'' i ''Torosaurus'' za to samo zwierzę konieczne jest przekonujące i nie budzące wątpliwości wyjaśnienie zmienności obserwowanej w liczbie u ułożeniu ''epiparietales'' u ''Triceratops'' i ''Torosaurus''.
| |
| − | | |
| − | ====Zgrubienie wzdłuż kości łuskowej====
| |
| − | Wszystkie osobniki ''Torosaurus'' mają podłużne zgrubienie na kości łuskowej - wzdłuż łączenia z kością ciemieniową (''squamosal bar'') (zob. np. ryc. 15). Środkowa część kości łuskowej jest przez to wklęsła, co nie występuje ono u żadnego ''Triceratops''. Funkcją zgrubienia było zapewne wzmocnienie cienkiej kryzy. Obecność zgrubienia jest [[synapomorfia|synapomorfią]] [[Chasmosaurinae]], utraconą u zaawansowanych form bliskich ''Triceratops'' oraz u ''[[Kosmoceratops]]'', którego kryza ma małe okna ([[Scott Sampson|Sampson]] i in., 2010). Jednak u niepozbawionego okien ?''Torosaurus utahensis'' zgrubienie występuje tylko na tylnym końcu kości ciemieniowej (Hunt i [[Thomas Lehman|Lehman]], 2008); inaczej jednak Lehman (1996), który stwierdził istnienie tej struktury u ?''T. utahensis''.
| |
| − | U ''[[Chasmosaurus]]'' zgrubienie występuje również u młodych okazów (TMP 1998.128.0001 - długość kości łuskowej: 20,8 cm), lecz nie jest tak silnie zaznaczone a większe mają czasem dość płaską powierzchnię (ryc. 3 i 9 w Campbell i in., 2016). Jedynie lekko wgłębioną kość, bez zgrubienia ma UALVP 52613 (długość kości łuskowej: 16,4 cm) (Currie i in., 2016).
| |
| − | Nie jest znany mechanizm powstawania tej cechy - być może jest ona rzeczywiście związana z ontogenezą, lecz nie są znane młodsze, zwłaszcza bardzo młode osobniki Chasmosaurinae, prawdopodobnie pozbawione okien – w szczególności u ''[[Chasmosaurus]]'' o długości ciała 1,5 m kości łuskowe są wklęsłe (Currie i in., 2016). Penkalski i Skulan ([[2010]]/niepublikowane) donoszą o wydłużonej kości (wg nich młodego torozaura), która nie ma tej cechy. Zapewne chodzi o UWGM 732 (Keenan i Scannella, 2014, s. 359), jedną z najbardziej wydłużonych kości łuskowych ''Triceratops'', zaliczoną do tego rodzaju (zob. [[Triceratops#Pozosta.C5.82e_istotne_okazy|opis]]). Podobnie jak wydłużanie się kryzy i obecność okien, omawiana cecha byłaby synapomorfią Chasmosaurinae i szerszych kladów, ujawniającą się bardzo późno w ontogenezie ''Triceratops''.
| |
| − | | |
| − | Kwestia zgrubienia nie jest więc rozwiązana. Nie istnieją formy pośrednie (o tych ostatnich zob. [[#Formy_po.C5.9Brednie|niżej]]).
| |
| − | | |
| − | ====Wcięcie tylnej krawędzi kryzy====
| |
| − | U wielu okazów (ANSP 15192 - ryc. 11; YPM 1831 - ryc. 13) ''Torosaurus'' tylna krawędź kryzy (kość ciemieniowa) jest znacznie wcięta (Farke [2007, s. 247], określa wcięcie jako delikatne [subtle], choć dostrzegalne [recognizable]), przez co kryza uzyskuje sercowaty kształt, lecz u innych osobników (MOR 1122 - ryc. 12; ESU 2009-6) jest to właściwie niedostrzegalne (Farke [2007, s. 247] podaje, że tylna krawędź ma małe lub nie ma wcięcia u ANSP 15192, MOR 1122 i MPM VP6841). Nieznaczne wcięcie występuje u jednego z dwóch opisanych okazów ''[[Arrhinoceratops]]'' (Mallon i in., 2014). Autorzy ci zasugerowali, że może to wynikać z ontogenezy, o czym miano donieść u ''Triceratops'' przy przyjęciu, że jest tożsamy z ''Torosaurus'' (brak cytowania dla potwierdzenia takiego doniesienia). Wcięcie jest wyraźnie dostrzegalne u ''Triceratops'' AMNH 5116 ("Delkam", online 2008; Rigano, online 2012; Stewart, online 2011). Najbardziej sercowaty kształt kryzy występuje u potencjalnie najmłodszego (Longrich i Field, 2012) torozaura - YPM 1831. Wcięta lub prosta krawędź kryzy jest uznawana za [[diagnoza|diagnostyczną]] cechę odróżniającą ''[[Chasmosaurus#C._belli|Chasmosaurus belli]]'' od ''[[Chasmosaurus#C._russelli|C. russelli]]'' (Godfrey i Holmes, 1995; Longrich, 2010; Maidment i Barrett, 2011; Campbell i in., 2016 – wcześniejsze, niepublikowane dane tych autorów [2013] sugerowały, że jest to cecha z losowym rozkładem, co miało świadczyć o dymorfizmie; alternatywnie jest to cecha o znaczeniu taksonomicznym lub zmienna w ramach gatunku). Wyraźne wcięcie tylnej krawędzi kryzy występuje u ''[[#T._utahensis|?T. utahensis]]'' (Lehman, 1996).
| |
| − | | |
| − | Kształt tylnej krawędzi kryzy wydaje się nie mieć znaczenia dla rozstrzygnięcia statusu ''Torosaurus'' i jest prawdopodobnie zmienny w ramach gatunku. Sercowata morfologia wydaje się jednak częstsza u ''Torosaurus'' niż u .
| |
| − | | |
| − | ===Inne różnice budowy===
| |
| − | ====Kształt przedniej części czaszki====
| |
| − | [[Plik:Maiorino_i_in._2013_Torosaurus_ryc._3_zmodyfikowana.png|300px|thumb|right|Ryc. 16. Zob podpis ryc. 16.]]
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Maiorino_i_in._2013_Torosaurus_ryc._4_zmodyfikowana.png|300px|thumb|right|Ryc. 17. Wyniki analiz morfometrycznych Maiorino i in. (2013) (analiza głównych składowych [PCA]. Ryc. 16 - cała czaszka, ryc. 17 - czaszka bez kryzy. A: relacje między PC1 i PC2. B: zmiany morfologii w powiązaniu z rozmiarami (reprezentowanymi przez rozmiar centroida, rozmiar punktów proporcjonalny do rozmiarów centroida). Zmodyfikowano z Maiorino i in. (2013): okazy ''Triceratops'' o niepewnej identyfikacji gatunkowej (zob. opis ''[[Triceratops]]'') mają dwukolorowy symbol (szaro-czarny) a okaz BHI 4772, należący do ''Triceratops horridus'' (Maiorino i in., 2013) albo ''Torosaurus'' ma symbol szaro-niebieski).]]
| |
| − | | |
| − | Geometryczne badania morfometryczne Maiorino i in. (2013) wykazały, że uwzględnione okazy ''Torosaurus'' (ANSP 15192, MOR 1122, YPM 1830; za zbyt zniekształconego uznano MOR 981) różnią się od ''Triceratops'' (24 okazy) kształtem przedniej części czaszki. Okazało się, że ''Torosaurus'' miał dłuższy pysk, z długimi kośćmi przedszczękowymi i nosowymi, oraz mniejszy, skierowany ku górze róg nosowy, natomiast ''Triceratops'' charakteryzował się krótszym pyskiem, z krótszymi kośćmi przedszczękowymi i nosowymi, oraz większym, skierowanym ku przodowi rogiem nosowym (analiza czaszek „bez kryzy" wykazała także, że okno nadskroniowe znajdowało się wyżej u ''Torosaurus'', lecz jest to w istocie cecha kryzy). Analizy wykazały, że niektóre ''Triceratops horridus'' są bliskie morfologii ''Torosaurus'', lecz ich zakresy (ang. ''morphospace'') nie nakładały się (zob. ryc. 16-17). Jednocześnie okazało się, że ta torozaurowa morfologia jest skorelowana z większymi rozmiarami czaszki, lecz jest znacznie wyraźniejsza u torozaurów, które są osobnikami średniej wielkości (zob. ryc. 17B).
| |
| − | | |
| − | ====Budowa kości przedszczękowej====
| |
| − | Dane przedstawione przez Scannellę i in. (2014) sugerują, że ''Torosaurus'' i ''Triceratops'' różnią się budową kości przedszczękowej; autorzy nie komentują tego jednak.
| |
| − | | |
| − | U ''Triceratops horridus'' (MOR 1120), pośrednich (zob. [[Triceratops_#Anageneza_i_heterochronia|opis ''Triceratops'' - anageneza i heterochronia]]) (MOR 3027, MOR 3045) i ''Tr. prorsus'' (MOR 1625, MOR 2574, MOR 2971 [''Triceratops'' na podstawie omówionej poniżej cechy]) występuje grzbiecik przed "podpórką" nosową (''prominence anterior to narial strut''). Nie jest on widoczny u ''Torosaurus'' MOR 1122 ani ''[[Eotriceratops]]'' (Scannella i in., 2014, cecha 16). Sugeruje to, że jest to diagnostyczna cecha ''Triceratops'', odróżniająca go od ''Torosaurus'', jednak grzbiecik nie występuje u wszystkich ''Triceratops prorsus'' (GMNH-PV 12 - Fujiwara i Takakuwa, 2011, ryc. 2). Nie jest to zatem cecha odróżniająca ''Torosaurus'' i ''Triceratops''.
| |
| − | | |
| − | Otwory na brzusznej powierzchni kości przedszczękowej położone daleko od siebie są obecne przynajmniej u niektórych ''Triceratops horridus'' (MOR 1120), pośrednich (MOR 3027 i MOR 3045) i ''Tr. prorsus'' (MOR 1625), widoczne są także u YPM 1822 i BSP 1964 I 456 (Hatcher i in., 1907, talb. XLII i XXXVI), natomiast u ''Torosaurus'' (MOR 1122 i MOR 3081) i ''Eotriceratops'' są one blisko siebie (Scannella i in., 2014 – macierz, cecha 20). Jest to więc cecha, którą trudno wyjaśnić inaczej niż różnicami międzygatunkowymi.
| |
| − | | |
| − | ====Trendy ewolucyjne Triceratops u Torosaurus?====
| |
| − | Scannella i Horner (2010) nie z[[synonim]]izowali ''T. latus'' z żadnym z dwóch ważnych wg nich gatunków ''Triceratops'' - ''Tr. horridus'' i ''Tr. prorsus'' - wydaje się więc, że uznali go za ''[[nomen dubium]]'' na poziomie [[rodzaj]]u ''Triceratops''.
| |
| − | | |
| − | Badania Scannelli i in. (2014) wykazały, że dwa ważne gatunki ''Triceratops'' są rozdzielone czasowo i reprezentują linię [[anageneza|anagenetyczną]] - ''[[Triceratops_#T._horridus|Triceratops horridus]]'' pochodzi z dolnych i środkowych warstw [[formacja|formacji]] [[Hell Creek]] a ''[[Triceratops_#T._prorsus|Triceratops prorsus]]'' z górnych (Scannella i in., 2012) (zob. [[Triceratops_#Anageneza_i_heterochronia|opis ''Triceratops'' - anageneza i heterochronia]]). Potwierdzenie trendów ewolucyjnych ''Triceratops'' u ''Torosaurus'' byłoby istotnym argumentem za hipotezą, że są to synonimy.
| |
| − | | |
| − | Kształt pyska (dzioba, rogu nosowego) jest zróżnicowany u ''[[Triceratops]]''. Obecnie uznaje się, że jest diagnostyczny dla dwóch ważnych gatunków tego rodzaju, przy czym wcześniejszy ''Tr. horridus'' wykazuje [[plezjomorfia|plezjomorficzną]] morfologię. Opisane w literaturze osobniki ''Torosaurus'' wykazują właśnie plezjomorficzną budowę pyska i rogu nosowego ''Tr. horridus'' (Forster, 1996B) - prócz [[holotyp]]u (YPM 1830), są to ANSP 15192, MOR 981 i MOR 1122 (Farke, 2007). Róg YPM 1830 jest dość wydatny i przypomina okazy ''Tr. horridus'' AMNH 5116 i SDSM 2760 (Forster, 1996B, ryc. 4A i 9A), natomiast róg pozostałych jest słabo wykształcony i przypomina bardziej guz obecny u USNM 2412 (''Nedoceratops hatcheri'', prawdopodobnie [[synonim]] ''Tr. horridus'' - zob. opis ''[[Nedoceratops]]'') (Farke, 2011), DMNH 48617 (Carpenter, 2007, ryc. 15.5; National Science Foundation, online 2010), USNM 4720 (Lull, 1933, ryc. 41; Scannella i Horner, 2011, ryc. 2a) i UCMP 128561 ([[holotyp]] ''[[Ugrosaurus]]''; Scannella i Horner, 2011, ryc. 2c); torozaury te wykazują też wydłużony dziób, charakterystyczny dla ''Tr. horridus''. Scannella i Fowler (2014, s. 316) sugerują, że kształt rogu nosowego, przypominającego u niektórych osobników raczej guz niż róg, wynikać może z ontogenezy, patologii lub zmienności wewątrzgatunkowej.
| |
| − | | |
| − | Jednak według danych stratygraficznych podanych przez Lulla (1915) dwa znane wtedy osobniki ''Torosaurus'' (YPM 1830 i YPM 1831) pochodzą z najwyższych warstw, mimo że YPM 1830 wykazuje morfologię wcześniejszego ''Tr. horridus''. Także pozycja stratygraficzna obu osobników zaliczanych obecnie do ''Tr. prorsus'' (YPM 1822 i YPM 1834, obecnie BSP 1964 I 456) nie zgadza się z hipotezą rozdzielenia czasowego gatunków ''Triceratops'' - jeśli hipoteza Scannelli i Fowlera (2009) jest prawidłowa, to przynajmniej te dwa osobniki zostały nieprawidłowo umieszczone w sekwencji przez Lulla (1915), gdyż powinny pochodzić z warstw wyższych, niż pozostałe okazy. Istnienie osobników łączących kryzę ''Torosaurus'' oraz morfologię pyska ''Tr. prorsus'' nie zostało choćby wzmiankowane w literaturze, jednak Horner w debacie (YPM online 2013) stwierdza, że faktycznie istnieje ''Torosaurus'' z rogiem nosowym charakterystycznym dla ''Tr. prorsus''. Osobniki ''Torosaurus'' (holotyp, ANSP 15192 i MOR 1122) mają zamknięte ciemiączko ciemieniowo-czołowe (''frontoparietal fontanelle'' - Farke, 2010) (Farke, 2007) - diagnostyczną wg Forster (1996B) cechę późniejszego ''Tr. prorsus''. Jednak przynajmniej MOR 1122 pochodzi z najwcześniejszych osadów [[formacja|formacji]] [[Hell Creek]] (Scannella i Horner, 2011; Scannella i in., 2014). Z kolei YPM 1831 ma otwarte ciemiączko (Farke, 2007). Farke (2007) uważa, że zmienność tej cechy wynika z różnic między osobnikami, co czyniłoby tę cechę nieistotną w dla rozróżniania gatunków. Zamknięcie ciemiączka wynika prawdopodobnie z [[heterochronia|heterochronii]] - u starszych geologicznie osobników pojawia się później w [[ontogeneza|ontogenezie]] niż u młodszych (Scannella i in., 2014; o ontogenetycznym znaczeniu zamknięcia ciemiączka wspominają: Goussard [2006, s. 473], Farke [2010, s. 1492] oraz Goodwin i Horner [2014, s. 334]).
| |
| − | | |
| − | [[Gregory Paul|Paul]] (2010; 2012) zauważa, że u ''Triceratops prorsus'' nigdy nie występuje wydłużenie kryzy (kości łuskowej), charakterystyczne dla ''Torosaurus'' i zauważalne w mniejszym stopniu u niektórych ''Triceratops horridus'' - USNM 2412, AMNH 5116, MNHN 1912.20 (Scannella i Horner, 2010; Paul, 2012). Jednak MOR 2702, należący do ''Triceratops prorsus'' (Keenan i Scannella, 2014), ma kość łuskową wydłużoną w takim samym stopniu jak USNM 2412, AMNH 5116 i ''Torosaurus'' MOR 1122 (Scannella i Horner, 2010, ryc. 4) (mimo że ww. kości łuskowe mają taki sam stopień wydłużenia, to różnią się długością: u USNM 2412 i AMNH 5116 mają ok. 80 cm, u MOR 2702 ok. 100 cm, a u MOR 1122 ok. 120 cm). Badania morfometryczne Maiorino i in. (2013) wykazały, że kryza ''Tr. prorsus'' jest rzeczywiście krótsza niż u ''Tr. horridus'', lecz w dużej części osobników budowa jest praktycznie identyczna (zakresy budowy [ang. ''morphospace''] znacząco pokrywają się).
| |
| − | | |
| − | Niepublikowane dane Fowlera (2010) wskazują na otwieranie się okien i wydłużanie kryzy wcześniej w [[ontogeneza|ontogenezie]] u południowych [[chasmozauryn]]ów (będących prawdopodobnie przodkami ''Triceratops'') pochodzących wg niego z wczesnego-"środkowego" [[mastrycht]]u (zapewne chodzi o ''[[#T._utahensis|?T. utahensis]]''); Fowler podaje także, że te same trendy widoczne są już nawet u wcześniejszych form, pochodzących z [[kampan]]u. Możliwe zatem - choć wniosek taki opiera się na małej liczbie osobników i w części na podstawie niepublikowanych danych - że w ewolucji [[zaawansowany]]ch chasmozaurynów okna pojawiały się coraz później w ontogenezie, a u ostatniego z nich (''Triceratops prorsus'') już nie występowały, choć mniej wyraźne, ale wciąż obecne wydłużenie się kryzy (Maiorino i in., 2013) miało u niego miejsce.
| |
| − | [[Plik:Torosaurus-Triceratops_BSL-PH_%2Blinie_%2BSMM.PNG|300px|thumb|right|Długość rogów nadocznych w porównaniu do długości od dzioba do kłykcia potylicznego u ''Torosaurus'', ''Triceratops horridus'' i ''Tr. prorsus''. Długość czaszki SMM P62/1/1 jest prawdopodobnie przeszacowana, gdyż dziób został zrekonstruowany jako zbyt długi. Okazy to, od lewej: ''Tr. horridus'' - MOR 1199, MOR 1120, ROM 55380, USNM 2100, USNM 1201, USNM 4928, AMNH 5116 (ten ostatni jest wyżej); ''Tr. prorsus'' - MOR 1110, YPM 1822, MOR 004, BSP 1964 I 456, CM 1219; ''Torosaurus'' - ANSP 15192, MOR 1122, MOR 981. Dane z (uśrednione): Anderson, 1999; Erickson, 1966; Farke, 2007; Farke, online 2012C; Forster, 1990, s. 164; Forster, 1996b; Hatcher i in., 1907; Horner i Goodwin, 2006; Osborn, 1933; Ostrom i Wellnhofer, 1986, Tokaryk, 1986 (w przypadku dwóch ostatnich autorzy podali długości rogów do środka oczodołu, więc odjęto od podanej długości ok. połowę podanej wysokości oczodołu).]]
| |
| − | | |
| − | ====Długość rogów nadocznych====
| |
| − | U ''[[Triceratops]]'' długość rogów nadocznych zależała od gatunku (zob. pkt 3 [[#Diagnoza_T._prorsus|diagnozy ''Tr. prorsus'']] i komentarz do niego). ''Tr. horridus'' miał dłuższe rogi niż ''Tr. prorsus'', więc jeśli ''Torosaurus'' i ''Triceratops'' są synonimami, to okazy ''Torosaurus'', wykazujące plezjomorficzną morfologię przedniej części czaszki (zob. wyżej), powinny mieć długie rogi. Porównanie długości rogów do długości od dzioba do kłykcia potylicznego (tj. czaszki bez kryzy) - zob. ryc. obok - wskazuje jednak, że rogi ''Torosaurus'' są krótsze niż u ''Triceratops horridus'' i porównywalne z ''Tr. prorsus'' (okaz SMM P62/1/1, wykazujący pośrednią długość rogów, należy prawdopodobnie do ''Tr. prorsus''). Choć próbka jest mała (13 triceratopsów i 3 torozaury), to można wyciągnąć dwa wnioski. Albo ''Torosaurus'' nie jest synonimem ''Triceratops'', gdyż charakteryzuje się krótkimi rogami, albo rogi były redukowane w końcowym stadium ontogenezy ''Triceratops'', co prawdopodobnie miało miejsce u części [[ceratopsyd]]ów - zob. [[Zmniejszanie_ozdób_w_ontogenezie_dinozaurów#Ceratopsidae|artykuł - zmniejszanie ozdób w ontogenezie dinozaurów: Ceratopsidae]].
| |
| − | | |
| − | ====Mózgoczaszka====
| |
| − | Wg Andersona (1999), mózgoczaszka ''Torosaurus'' różni się od ''[[Triceratops]]'' większymi ostępami między otworami w kości bocznopotylicznej (exoccipital), na boki od kłykcia potylicznego.
| |
| − | | |
| − | ====Różnice pozaczaszkowe====
| |
| − | Wg macierzy Sampsona i in. (2010, cecha 133) oraz Longricha (2014, cecha 182) ''Triceratops'' różni się od ''Torosaurus'' i bardziej bazalnych chasmozaurynów kształtem grzebienia na kości łopatkowej. U ''Triceratops'' biegnie on w znacznej części przy tylnej krawędzi łopatki, natomiast u jego krewniaków jest bardziej oddalony od krawędzi (jest skośny). Jest to widoczne u ''Triceratops prorsus'' GMNH-PV 124 (Fujiwara i Takakuwa, 2011, ryc. 12A), pośredniego ''Triceratops'' (zob. [[Triceratops_#Anageneza_i_heterochronia|opis ''Triceratops'' - anageneza i heterochronia]]) MOR 3027 (MOR, online 2012), ''Triceratops'' [[sp.]] AMNH 970 (Osborn, 1933) oraz u ''Torosaurus'' MPM VP6841 (zob. ryc. 4). Wydaje się więc, że jest to cecha różniąca ''Torosaurus'' i ''Triceratops''.
| |
| − | | |
| − | Wg Carpentera i Younga (2002) ''Torosaurus'' różni się od ''Triceratops'': 1) wydłużonym tylnowewntrznym (przyśrodkowobrzusznym) wyrostkiem kości kruczej i 2) wydłużonym trzon kości ramiennej poniżej grzebienia deltopektoralnego. Autorzy wywnioskowali to z porównania ''Torosaurus'' MPM VP6841 z USNM 4800 (kość krucza) oraz USNM 4842 (kość ramienna). O ile ta ostatnia kość należy do ''Triceratops'' (Gilmore, 1906), to USNM 4800 jest izolowaną kością łopatkowo-kruczą (USNM, online - 4800), zatem jej przynależność taksonomiczna jest niepewna (''contra'': Hatcher i in., 1907; Carpenter i Young, 2002). Dodatkowo niewątpliwie należąca do ''Triceratops'' kość krucza GMNH-PV 124 jest podobna do MPM VP6841 - także ma wydłużony tylnowewnętrzny wyrostek (Fujiwara i Takakuwa, 2011) (identyfikacja wyrostka za Hunt i Lehman, 2008). Natomiast druga cecha występuje też u ''Triceratops'' AMNH 970 (Osborn, 1933; "Delkarm", online 2008); proporcjonalna wielkość grzebienia deltopektoralnego jest zależna od wielkości kości ramiennej (Chinnery, 2004).
| |
| − | | |
| − | ====Wymiary====
| |
| − | Często można się spotkać z twierdzeniem, że torozaury były mniejsze od triceratopsów (odpowiednio ok. 7,6 do 9 m długości). Nie znajduje to jednak potwierdzenia w literaturze (zob. prace cytowane w [[#Bibliografia]]). Na gruncie dwóch pierwszych odkrytych okazów torozaura, które były mniejsze niż później odkopane, były podstawy do takich wniosków. [[Richard Lull|Lull]] (1933) ocenił triceratopsa na ok. 7,15 m (23 stopy 6 cali) a torozaura na poniżej 6,4 m (21 stóp), nie wiadomo jednak, jakimi metodami. Anderson (1999) posiłkując się rozmiarami kłykci potylicznych, stwierdził, że torozaury były mniejsze niż średnie wymiary badanych triceratopsów (trzeba jednak pamiętać, że wiele okazów zostało zaliczonych niejako domyślnie do ''Triceratops'', podczas gdy mogły należeć do ''Torosaurus'', np. UM 17062 opisany przez Andersona).
| |
| − | | |
| − | Wydaje się, że jako miarodajną dla określenia wielkości można przyjąć długość czaszki od koniuszka dzioba do końca kłykcia potylicznego. Wydaje się, że ta długość jest lepiej skorelowana z wymiarami całego ciała niż długość czaszki łącznie z kryzą, która jest dłuższa u torozaura (jego czaszki różnią się znacznie stosunkiem długości twarzoczaszki do kryzy - np. u MOR 981 jest to 1,2 a u MOR 1122 - 1) - choć z uwagi na różnice w wydłużeniu pyska także nie świadczy niewątpliwie o wielkości osobników. Omawiany wymiar jest jednym z najbardziej stabilnych standardów porównywń wymiarów czaszki (Currie i in., 2016). Wymiary te są znane dla trzech ''Torosaurus'' (ANSP 15192 - 88,5 cm, MOR 1122 - 124 cm, MOR 981 - 130,4 cm [Farke, 2007]), czterech dorosłych wg kryteriów Longricha i Fielda (2012) ''Triceratops'' (USNM 1205 - 89 cm [Anderson, 1999], USNM 2412 [''[[Nedoceratops]]''] - 110 cm [Farke, 2011], YPM 1822 - 88 cm [Forster, 1996B], SMM P62/1/1 - 127 lub 131 cm [okaz niebadany przez Longricha i Fielda, można założyć, że jest dorosły ze względu na wielkie rozmiary] [Anderson, 1999; Erickson, 1966]) oraz dwóch niedorosłych (starsze ''subadult'') wg Longricha i Fielda (2012), które są średnio większe niż całkowicie dorosłe (USNM 1201 - 104 lub 102,5 cm [Forster, 1996B; Farke, online 2012C], USNM 4928 - 118 [Forster, 1996B]). Średnia długość czaszki bez kryzy u ''Torosaurus'' to 114,3 cm a ''Triceratops'' 106,2 cm.
| |
| − | | |
| − | Czaszki triceratopsa mierzą od 38 cm do ok. 2,5 m - okaz (BYU 12183, mierząca 2,5 m). Torozaury są ogólnie większe: najmniejsze czaszki mierzą - zależnie od metody pomiaru - 1,5-1,8 m a największe - 2,8-3,2 m. Niektóre triceratopsy są więc większe niż niektóre torozaury, co można wytłumaczyć np. zmiennością osobniczą. Okaz YPM 1822 ma czaszkę o długości 1,54-1,6 m a ma wszystkie cechy dorosłe ([[Nicholas Longrich|Longrich]] i Field, 2012). Największy zmontowany okaz ''Triceratops'', znajdujący się w Saint Paul (Minnesota) o długości 7,9 m, o którym pisze [[Peter Dodson|Dodson]] ([[1996]]: str 88), ma czaszkę długości 2,2 m, która mierzy od czubka dzioba do kłykcia potylicznego 1,3 m. Szkielet ten jest jednak, podobnie jak inne, złożony ze szczątków dwóch zwierząt, dlatego wymiary te są jedynie przybliżeniem. Największa czaszka ''Torosaurus'' (MOR 981) ma 2,8-3,2 m długości i taką samą długość (1,3 m) od dzioba do kłykcia potylicznego. Można więc przypuszczać, że triceratops z Minnesoty i MOR 981 osiągały podobne rozmiary. Trzeba jednak pamiętać, że torozaurów znaleziono wielokrotnie mniej a szacunki są skrajnie niepewne i póki nie zostaną na ten temat przeprowadzone kompleksowe badania, kwestia rozmiarów pozostanie niepewna.
| |
| − | | |
| − | Wydaje się, że „przemiana triceratopsów w torozaury” miała miejsce, gdy zwierzęta już nie rosły, lub rosły tylko nieznacznie, gdyż ''Torosaurus'' i ''Triceratops'' miały bardzo podobne wymiary (Maiorino i in. 2013).
| |
| − | | |
| − | ===Inne dane===
| |
| − | | |
| − | ====Młodociane Torosaurus====
| |
| − | [[Plik:Torosaurus_analiza_Longrich_i_Field_2012_fig5.png|300px|thumb|right| Ryc. 18. Wynik analizy ontogenetycznej Longricha i Fielda (2012), ukazujący stadia rozwojowe i cechy na nie wskazujące. Okazy ''Torosaurus'' są pogrubione. Okazy z przerywanymi liniami prowadzącymi do nich miały niepewną pozycję w ramach odpowiednich stadiów. Gwiazdką oznaczono cechy tymczasowo uznane za reprezentujące dane stadium (w wyniku braku lub konfliktu danych). Źródło: Longrich i Field, 2012.]]
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Torosaurus_Longrich_i_Field_2012_fig.8.png|300px|thumb|right| Ryc. 19. (A) YPM 1831. (B) ANSP 15192 (częściowo zrekonstruowane). Źródło: Longrich i Field, 2012.]]
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Torosaurus_latus_ANSP_15192_Longrich_i_Field_2012.png|300px|thumb|right| Ryc. 20. Młodociane cechy ANSP 15192 (A - widok boczny, B – widok z góry). Skróty: epn, róg nosowy (''epinasal''); max, kość szczękowa (''maxilla''); nas, k. nosowa (''nasal''); pmx, k. przedszczękowa (''premaxilla''); pos, róg nadoczny (''postorbital horncore''), rec, rekonstrukcja (''reconstruction''); rgr, rowek między k. przedszczękową a dziobem (''rostral groove''). Źródło: Longrich i Field, 2012.]]
| |
| − | | |
| − | Jedną z metod określania relatywnego wieku osobników jest stopień zrastania się kości. Ogólnie młode zwierzęta mają wiele niepozrastanych kości a z wiekiem się one zrastają. Biorąc 24 zmienne [[ontogeneza|ontogenetycznie]] cechy czaszki - głównie ich zrastanie - 25-ciu triceratopsów (w tym ''[[Nedoceratops]]''), 5-ciu torozaurów (YPM 1830, YPM 1831, ASNP 15192, MOR 1122 i MPM VP P6841) i 5 innych [[chasmozauryn]]ów (w tym ''[[Tatankaceratops]]''), Longrich i Field (2012) wyznaczyli ciąg rozwojowy tych ceratopsów (zob. ryc. 18). Wynika z niego m.in., że w miarę rozwoju osobniczego u ceratopsydów następuje: u młodocianych (ang. subadult) (1) zrośnięcie kłykcia potylicznego, (2) zrośnięcie kości górnej powierzchni czaszki, m.in. kości nosowych, później (3) przyrastają różki na brzegu kryzy i różki jarzmowe a na końcu (4) dziób i kość nosowa przyrastają do kości przedszczękowej. Co istotne, niektóre triceratopsy mają wszystkie cechy dorosłych a nie wszystkie torozaury mają je wszystkie. MOR 1122 nie ma jednej z cech ostatniej fazy (4) a ANSP 15192 - obu, podobnie jak niebadany przez tych autorów okaz BHI 4772 - czaszka [[cf.]] ''Torosaurus'' (Ott i Larson, 2010, s. 207) albo ''[[Triceratops]]'' (Maiorino i in., 2013) długości ok. 2,3 m z niezrośniętymi: kośćmi przedszczękowymi z dziobem i kością nosową (4) i, jak się wydaje, samych kości przedszczękowych (Ott i Larson, 2010, s. 207; wg nich to okaz dorosły). MOR 3005 - okaz z cienką kryzą, więc prawdopodobnie ''Torosaurus'' (Scannella i in., 2014) ma niezrośnięte kości nosowe (Scannella i Fowler, 2014), co sugeruje, że jest to bardzo młody okaz (2). Z kolei ogromny, niewątpliwie wykazujący budowę ''Torosaurus'' okaz YPM 1831 (wg [[Nicholas Longrich|Longricha]] i Fielda największy z torozaurów) jest paradoksalnie najmniej dojrzały. Ma nieprzyrośnięty róg jarzmowy (3), dziób (4) a nawet kłykieć potyliczny, który zrasta się u znacznie młodszych osobników (1) a także prawdopodobnie różki na brzegu kryzy (3). Ponadto część powierzchni kryzy ma pręgowaną a nie chropowatą i poprzecinaną naczyniami krwionośnymi powierzchnię, co sugeruje, że kryza jeszcze rosła w momencie śmierci (zdaniem Scannelli i [[John Horner|Hornera]] już chropowata powierzchnia mogła z powrotem stać się pręgowana). Kłykieć potyliczny YPM 1831 jest zerodowany - wykazuje chropowatą powierzchnię (Longrich i Field, 2012, ryc. 7C; Farke, online 2012A), co mogło spowodować, że kości go tworzące nie wyglądają na zrośnięte. Forster (1990, s. 31) uważa, że podział (niezrośnięcie) kłykcia potylicznego YPM 1831 jest wynikiem uszkodzeń pośmiertnych. Czas nabywania cech dorosłych był prawdopodobnie różny, choć w nieznacznym stopniu, u różnych osobników (dotyczy to powierzchni kryzy oraz morfologii kości nosowej u MOR 1120). Występują błędy w danych - okaz GMNH-PV124 (Fujiwara i Takakuwa, 2011) został zakodowany w analizie jako niemający zrośniętych kości rostralnych (dzioba) i przedszczękowych, podczas gdy ma je kompletnie zrośnięte (Fujiwara i Takakuwa, 2011) a cecha ta została wskazana w pracy Longricha i Fielda jako charakterystyczna dla najbardziej dojrzałych osobników. Okaz ten jest mimo to uznawany za młodocianego, gdyż ma jednocześnie niepozrastane inne kości np. jarzmową z nadjarzmową. Ekstremalnym przykładem mieszanki cech dorosłych i młodocianych jest okaz nazwany ''Tatankaceratops''. Wpływ na różny czas zachodzenia zmian ontogenetycznych ma też prawdopodobnie stratygrafia (Fowler, 2010/nieopublikowane; Scannella, 2010/nieopublikowane; Horner w YPM, online 2013). [[Andrew Farke|Farke]] (online 2012B) zauważa, że w analizie nie wzięto pod uwagę cech uznawanych za dorosłe przez Scannellę i Hornera, zatem nie jest to wg niego właściwie test ich hipotezy.
| |
| − | | |
| − | Czaszki należące wg analizy Longricha i Fielda (2012) do zupełnie dorosłych osobników mogą jednak być jeszcze niedojrzałe pod względem histologii. Przebadano trzy duże osobniki wykazujące morfologię kryzy ''Triceratops'' (MOR 2923, 2702 i 1625), kilka mniejszych oraz dwa ''Torosaurus'' (MOR 1122 i 981), przy czym ''Torosaurus'' wykazywał dojrzalszą tkankę niż ''Triceratops'' (Scannella i Horner, 2010; 2011; Horner i Lamm, 2011) (większe czaszki przebadane histologicznie to: 1) Scannella i Horner, 2010: MOR 1625 róg nadoczny, MOR 2702 róg nadoczny, MOR 1122 róg nadoczny; 2) Horner i Lamm, 2011: MOR 2923 kość ciemieniowa, MOR 981 kość ciemieniowa; 3) Scannella i Horner, 2011: MOR 981 róg nadoczny). Pojawia się pytanie, na ile dojrzałe są duże triceratopsy - MOR 1625, 2702 i 2923 - wg kryteriów Longricha i Fielda (2012). MOR 2923 to okaz ''Triceratops'' (Scannella i Horner, 2010, ryc. 6), którego stopień zrośnięcia kości nieznany. MOR 2702 to czaszka ''Triceratops'' (Scannella i Horner, 2010, ryc. 3g; Keenan i Scannella, 2014), mierząca min. 2,1 m (większa niż MOR 1625 czy MOR 004 - Horner i in., 2011; kość łuskowa mierzy 1 m) z niezrośniętymi kośćmi czaszki (k. przedszczękowe do nosowych-rogu nosowego, ''[[episquamosale]]s'', róg jarzmowy [epijugal]; róg nosowy jest przyrośnięty) (Scannella i Horner, 2011; Keenan i Scannella, 2014). MOR 1625 był wcześniej uważany za dorosłego ''Triceratops'' (Horner i Goodwin, 2006; 2008; Scannella i Horner, 2010) i wykazuje końcowe stadium ontogenezy ''Triceratops'' wg Longricha i Fielda (2012) - zrośnięcie kości przedszczękowej i nosowej, a także wcześniejsze etapy wyróżnione przez tych autorów ([[John Horner|Horner]] i [[Mark Goodwin|Goodwin]], 2006; 2008) (okaz pochodzi z piaskowca). Zatem co najmniej jeden osobnik w ostatnim stadium ontogenezy wg kryteriów Longricha i Fielda (2012) (MOR 1625) nie był jeszcze dojrzałym histologicznie okazem. Niestety nie zostały w ten sposób zbadane ewentualne młodsze torozaury. YPM 1822, mimo wszystkich cech dorosłych wg Longricha i Fielda (2012), ma pewne cechy młodociane wg Hornera i Goodwina (2006): ''epiparietales'' i ''episquamosales'' są wyraźnie trójkątne; wyróżniają go także nieduże rozmiary.
| |
| − | | |
| − | Nie jest pewne, czy bardziej wiarygodną metodą ustalania wieku są badania histologiczne, czy dane morfologiczne, jak stopień zrastania się kości. Generalnie wg Scannelli i Hornera dobrymi wskaźnikami są histologia oraz stopień rozwoju struktur ozdobnych a gorszymi są wielkość i stopień zrośnięcia kości. Wg ich oponentów (Longrich i Field, 2012) histologia może być myląca a dobrymi wskaźnikami jest stopień zrośnięcia kości. Pewną pomocą w rozstrzygnięciu tej kwestii mogą być badania ontogenezy innych ceratopsydów. Wg numerycznej analizy ontogenezy ''[[Centrosaurus]]'' dobrym wskaźnikiem stopnia dojrzałości jest stopień zrośnięcia kości, zwłaszcza ''epiparietales'' i ''episquamosales'' oraz tekstura kości, natomiast zrośnięcia pozostałej części czaszki oraz rozwój struktur ozdobnych są słabymi wskaźnikami dojrzałości (Frederickson i Tumarkin-Deratzian, 2014). Dane te wspierają raczej hipotezę Longricha i Fielda (2012). Zrastanie się kości u ''[[Protoceratops]]'' wspiera natomiast interpretację Scannelli i Hornera - u niektórych dużych okazów występuje wiele niezlanych kości a u wielu mniejszych są one pozrastane (Brown i Schlaikjer, 1940). Dane histologiczne są problematyczne, gdyż próbka jest mała a zmiany w histologii mogą być różne pomiędzy osobnikami a nawet w tej samej kości, co zależne jest od stopnia dystrybucji obciążeń (Longrich i Field, 2012 i tam cytowane). Zwolennicy synonimiki ''Torosaurus'' i ''Triceratops'' uważają stopień zrośnięcia kości czaszki za mało wiarygodny w określaniu wieku osobników. Wg nich mógł być różny u różnych osobników a także zależeć od różnic taksonomicznych (Scannella w Meyer, online 2012) - np. u ''Triceratops prorsus'' róg nosowy zrasta się później w ontogenezie w porównaniu do ''Tr. horridus'' (Horner w YPM, online 2013). Wpływ na zrośnięcie się ma mieć taż [[tafonomia]] - Horner podaje, że osobniki wydobyte z piaskowców wyglądają na zrośnięte, gdyż są dobrze zachowane, natomiast odnalezione w mułowcach były dłużej wystawione na działanie erozji (YPM online 2013; Meyer, online 2012).
| |
| − | Jak jednak podają ci autorzy, niezrośnięcie się kości u osobników z mułowców jest, przynajmniej w sporej części, wynikiem młodego wieku okazów. Goodwin i Horner (2010) podają, że młode osobniki ''Triceratops'' - z niezrośniętymi kośćmi - znajdowane są niemal wyłącznie w mułowcach, w których skamieniałości są znajdywane rozproszone (nieartykułowane) w wyniku erozji. Młode rzadko odnajdywane są w piaskowcach i aleurytach (siltytach), gdzie występują raczej jako izolowane kości czaszki, częste są natomiast większe, artykułowane - i zrośnięte - czaszki.
| |
| − | | |
| − | Niepublikowane badania sześciu czaszek dojrzałych i niedojrzałych ''Alligator mississippiensis'' wskazują, że u młodych osobników szwy wyglądają na bardziej zamknięte niż u starszych okazów, co wg autorów może wynikać z tafonomii (Bailleul, Scannella i Horner, 2013). Uważają oni, że kształt szwów (proste albo grzebieniowe/zygzakowate) może być bardziej wiarygodnym kryterium oceny niż sama obecność czy zrośnięcie. W opublikowanym badaniu (Bailleul, Scannella, Horner i Evans, 2016) użyto 49 czaszek aligatorów. Okazało się, że – odwrotnie niż u ptaków (autorzy badali emu - ''Dromaius novaehollandiae'') – młode okazy charakteryzują się większym stopniem zrośnięcia kości a w miarę ontogenezy szwy stają się szersze. W badaniach histologicznych widać wąskie przerwy miedzy kośćmi, które w oględzinach gołym okiem wyglądają na zrośnięte. U aligatorów tylko dwie kości zrastają się, i to w dodatku w rozwoju embrionalnym. Potwierdzono, że zygzakowaty kształt szwów świadczy o dojrzałości, choć różne kości mają różne stopień nasilenia takiego kształtu. Autorzy zwrócili też, uwagę, że u wielu ssaków wiele kości się również nie zrasta oraz, że u blisko spokrewnionych gatunków mogą występować znaczne różnice, np. u niedźwiedzia brunatnego (''Ursus arctos'') zrastają się wszystkie kości, natomiast u polarnego (''Ursus maritimus'') tylko połowa. Ponadto, u niektórych gatunków ssaków „zdarzenia zrośnięcia” są na tyle zróżnicowane, że nie są wiarygodnym sposobem określania wieku, a wzrost jest możliwy po zrośnięciu chrząstkozrostów i kości. Poza aligatorami, poszerzanie się szwów stwierdzono tylko w niektórych kościach dwóch ssaków. Bailleul i in. (2016) sugerują, że u aligatorów nietypowa ontogeneza (poszerzenie i zygzakowatość szwów) wynika ze zmian w diecie w miarę wzrostu, która wymusza większą siłę szczęk, które dzięki poszerzeniu szwów lepiej radzą sobie z rozkładem naprężeń podczas chwytania większych ofiar. Niezrośnięcie szwów u niektórych teropodów tłumaczy się podobnie. Podsumowując, w niektórych przypadkach stopień zrośnięcia czaszki ma więcej wspólnego z biomechaniką niż z ontogenezą. W opublikowanym badaniu nie uwzględniano już tafonomii jako wyjaśnienia różnic w stopniu zlania kości (Bailleul i in., 2016).
| |
| − | Z reguły widoczne gołym okiem zrośnięcia kości pokrywają się z widocznymi w badaniach mikroskopowych, lecz w cytowanych przez nich publikacjach oraz u ceratopsów z formacji Hell Creek (MOR 8657 i MOR 8658) w przypadku dwóch kłykci potylicznych stwierdzono, że w tych pierwszych z oględzin wyglądają one na otwarte, lecz w drugich na zamknięte (Bailleul i Horner, 2016). Ponadto na różnych końcach tej samej kości szew może być otwarty a na drugiej zamknięty. Autorzy wywodzą na tych podstawach, że tylko badania mikrostruktury kości dają miarodajne wyniki. Jednak, po pierwsze na powołanej przez nich ryc. 17E kości wyglądają na zrośnięte a po drugie, jest możliwe, że zetknięcie się kości jest widoczne gołym okiem dopiero po jakimś czasie od faktycznego zetknięcia się. Bailleul i Horner (2016) zbadali każde zetknięcie się kości mikroskopowo tylko w dwóch miejscach a zrastanie mogło się – jak sami przyznają – rozpocząć w jednym miejscu i nie rozciągnąć się na pozostałą część.
| |
| − | Podważanie stopnia zrośnięcia kości czaszki jako miarodajnej oceny dojrzałości osobnika nie jest jednak domeną jedynie Scannelli, Hornera i współpracujących z nimi badaczy. Lehman (1990, s. 220) podaje, że u wielu młodych ''[[Agujaceratops]]'' kości czaszki są niemal kompletnie zrośnięte, zwłaszcza w rejonie czołowym i podobne zjawisko występuje u ''[[Protoceratops]]'', więc nie jest to dobre kryterium stwierdzania stopnia dojrzałości osobników. Lehman zaznacza też, że nie jest pewne, czy niewidoczność szwów to rzeczywiste zrośnięcie.
| |
| − | | |
| − | O istnieniu młodych torozaurów donoszą Penkalski i Skulan ([[2010]]/niepublikowane); być może chodzi o już ujawnione dane, jak cechy YPM 1831.
| |
| − | | |
| − | ====Formy pośrednie====
| |
| − | [[Plik:Nedoceratops_skull2.png|300px|thumb|right|Ryc. 21. Czaszka ''[[Nedoceratops]]''. Na szaro zaznaczono obszary zrekonstruowane. Źródło: Farke, 2011.]]
| |
| − | | |
| − | [[Plik:Nedoceratops_parietal_Scannella_i_Horner_2011.png|300px|thumb|right|Ryc. 22. Zbliżenie na okno w kości ciemieniowej ''[[Nedoceratops]]'' w widoku spodnim. Zakreślony obszar to cienka warstwa kości otaczająca okno. Skala = 10 cm. Źródło: Scannella i Horner, 2011]]
| |
| − | | |
| − | Wg Longricha i Fielda (2012), aby uznać tożsamość dwóch gatunków, powinny istnieć formy pośrednie. Jeśli chodzi o grubość i kształt kryzy takie są znane (Scannella i Horner, 2010). Stwierdzić należy, że osobniki pośrednie powinny mieć: 1) niewielkie, mierzące mniej niż 30 cm średnicy okna (wartości u ''Torosaurus'' wynoszą od 30,5 do 65,2 cm - Farke, 2007; u EM P16.1 66 cm - Tokaryk, 1986); 2) słabo wykształcone zgrubienie kości łuskowej wzdłuż łączenia z kością ciemieniową (''squamosal bar''); 3) 8-9 ''[[epiparietal]]es'' lub ''epiparietales'' w trakcie podziału.
| |
| − | | |
| − | Niewielkie okno jest obecne u [[holotyp]]u ''[[Nedoceratops]]''. Otoczone jest ono kością cieńszą, niż w pozostałej części kryzy (Scannella i Horner, 2011), zob. rys. 22. Wydłużony, nieregularny kształt wskazuje, że jest to raczej patologia (Longrich i Field, 2012) a nie formując się okno ''Torosaurus'' (''contra'' Scannella i Horner, 2011). ''Torosaurus'' MPM VP6841 ma prawdopodobnie liczbę ''epiparietales'', taką jak ''Triceratops'' - ok. 6 (Scannella i Horner, 2011). Pozostałe pośrednie morfologie nie są znane.
| |
| − | | |
| − | Wydaje się jednak, że istnienie osobników z pośrednią morfologią nie jest konieczne dla uznania synonimiki, gdyż próbka jest wciąż niewielka - osobników mających okna na kryzie jest min. 6 (ANSP 15192, ESU 2009-1, MPM VP6841, MOR 1122, MOR 981, MOR 3081, YPM 1831; nie jest pewne czy okna występują u kolejnych ośmiu osobników - BHI 4772, GP 245-4, MRF v05TOR, MRF-06DTR, PTRM v92007, SSM P74.6.1, SMM P97.6.1, UA 9542 zaś EM P16.1 może nie należeć do ''Torosaurus latus''), osobników ze zgrubieniem na kości łuskowej jest min. 7 (ANSP 15192, MPM VP6841, MOR 1122, MOR 981, SMM P97.6.1, YPM 1830, YPM 1831; nie jest pewne czy okna występują u kolejnych sześciu osobników - BHI 4772, MRF v05TOR, MRF-06DTR, PTRM v92007, SSM P74.6.1, UA 9542, cechę tę ma także problematyczny EM P16.1) zaś osobników z zachowanymi ''epiparietales'' jest min. 6 (ANSP 15192; MPM VP6841, MOR 1122, MOR 981, MOR 3081, ESU 2009-6; morfologia nie jest pewna u siedmiu osobników - YPM 1831, BHI 4772, GP 245-4, MRF v05TOR, MRF-06DTR, PTRM v92007, SSM P74.6.1, UA 95420).
| |
| − | | |
| − | BHI 4772 – okaz przypisywany do ''Triceratops horridus'' albo ''Torosaurus'' może być formą pośrednią między nimi. Analizy Maiorino i in. (2013) sugerują, że BHI 4772 to ''Triceratops'' zbliżony budową do ''Torosaurus'' (czaszka i kryza) lub forma pośrednia między nimi (przód czaszki) - w tym bliższa ''Triceratops'' (kość łuskowa). Jeśli zakwalifikować BHI 4772 do ''Torosaurus'', to w poszczególnych analizach: 1) cała czaszka: zakresy pokrywają się nieznacznie lub stykają - BHI 4772 w przy granicy zakresu ''Triceratops'', 2) przód czaszki: bez zmian (forma pośrednia), 3) kryza: zakresy pokrywają się (dotąd zaszło to w identycznym zakresie w analizie skalibrowanej z wielkością) - BHI 4772 w zakresie ''Triceratops'', 4) kość łuskowa: zakresy pokrywają się nieznacznie lub stykają; BHI 4772 znacznie bliżej ''Triceratops''. Stwierdzenie, do którego z nich należy BHI 4772 wydaje się niemożliwe ze względu na niekompletność materiału (por. zdjęcie w BHI, online 2015).
| |
| − | | |
| − | ====Struktura geograficzna i wiekowa populacji====
| |
| − | Oba potencjalne tożsame rodzaje dinozaurów żyły w tym samym miejscu i czasie. Wg niepublikowanych danych niektóre torozaury znane są z osadów [[formacja|formacji]], w których nie odnaleziono triceratopsów (Clayton i in., 2010), jednak prawdopodobnie chodzi tutaj o [[#''T. utahensis'']]. Szczątki triceratopsa są znacznie częstsze niż torozaura; znane są u niego osobniki w różnym wieku i różnych rozmiarów.
| |
| − | Szczątki dinozaurów zebrane z osadów Hell Creek w okolicy Fort Peck Reservoir (północno-wschodnia Montana) ([[John Horner|Horner]] i in., 2011) wskazują na bardzo małą ilość niedużych (młodych) i największych (w domyśle najbardziej dojrzałych) ceratopsów (tj. ''Torosaurus'') oraz [[Edmontosaurus|edmontozaurów]] a dużą ilość średniej wielkości (młodocianych - subadult). Odnotowana w tym badaniu liczba ceratopsów to 73 a edmontozaurów to 36; wśród obu zanotowano tylko po dwa osobniki o olbrzymich rozmiarach.
| |
| − | (nawiasem mówiąc, sytuacja taksonomiczna edmontozaurów z późnego [[mastrycht]]u jest podobna do tej ''Torosaurus'', ale nie jest kontrowersyjna. Upraszczając, długo uważano, że obok triceratopsów i torozaurów żyły min. trzy gatunki hadrozaurydów: nieduży ''[[Edmontosaurus#E._saskatchewanensis|Edmontosaurus saskatchewanensis]]'', większy [[Edmontosaurus#E._annectens|''Edmontosaurus annectens'']] oraz ''[[Edmontosaurus#E._copei|Anatotitan copei]]'', który cechował się dłuższą i proporcjonalnie niższą czaszką niż ''E. annectens'' [historia taksonomii jest dość skomplikowana, zob. krótkie omówienie w opisie ''[[Edmontosaurus]]'']. Posiłkując się ryc. 2 z pracy Campione i Evansa [2011], która zawiera "praktycznie wszystkie kompletne czaszki ''Edmontosaurus''", ''E. annectens'' był znacznie częstszy, niż ''Anatotitan copei'' [9 do 3]; oraz jeden ''E. saskatchewanensis''). Campione i Evans [2011] wykazali przez analizy morfometryczne, że ''E. annectens'' jest [[starszy synonim|tożsamy]] z pozostałymi, a różnice wynikają z ontogenezy - czaszka ''E. annectens'' wydłużała się w miarę rozwoju, tworząc morfologię ''Anatotitan'').
| |
| − | Niepublikowane dane Hornera i Woodward (2011) sugerują, że mała liczba największych okazów ma miejsce także w innych późnokredowych formacjach i dotyczy zwłaszcza [[hadrozauryd]]ów.
| |
| − | Odmiennie niż w przypadku triceratopsa i torozaura, które nie różnią się rozmiarami, dwa gigantyczne okazy edmontozaura są znacznie większe, niż odnajdywane do tej pory (zob. [[Edmontosaurus#E._annectens|komentarz dotyczący ''Edmontosaurus annectens'']]). Horner i in. (2011) uważają, że młode oraz wyrośnięte dinozaury żyły w innych środowiskach, te drugie bardziej w głębi lądu. Inaczej twierdzą Horner i Woodward (2011), wg których liczba wielkich, dojrzałych hadrozaurydów jest zadziwiająco wysoka w osadach morskich, choć wg wcześniejszego badania Hornera (1979), w tych warstwach osobniki młodsze (mniejsze niż [[holotyp]] ''[[Hadrosaurus]]'') stanowią 3/4 wszystkich.
| |
| − | Brown i in. (2011) wskazują, że znaleziska młodych dinozaurów (''[[Thescelosaurus]]'', ''[[Tyrannosaurus]]'' i ceratopsydów) są znacznie liczniejsze w osadach formacji [[Frenchman]] (Saskatcheewn, Kanada) niż w pozostałych formacjach, lecz liczba okazów jest wciąż niewielka, co nie pozwala na wyciągnięcie jednoznacznego wniosku. Teren formacji [[Scollard]] (Alberta, Kanada) był położony dalej od wybrzeża niż inne formacje, lecz jest to obszar niewystarczająco zbadany, by móc przetestować hipotezę Hornera i in. (2011) - znaleziono jedynie 7 okazów ceratopsydów a liczba innych nieptasich dinozaurów również nie przekracza kilku (Eberth i in., 2013). Innym wyjaśnieniem jest wysoka śmiertelność przed osiągnięciem maksymalnych rozmiarów - najwięcej znajduje się osobników osiągających 2/3 maksimum. Prawdopodobnie te niewyrośnięte ceratopsy (triceratopsy) były już zdolne do rozrodu (Lee i Werning, 2008). Dodson (2013) spekuluje, że torozaury to - o ile są to triceratopsy, gdyż uważa je raczej za odrębne - reprezentują stare osobniki, w wieku poreprodukcyjnym. To samo zdają się sugerować Woodward, Horner i Freedman Fowler w niepublikowanych badaniach (2013) nad wzrostem hadrozaurydów ''[[Maiasaura]]'', którzy sugerują, że niewiele dinozaurów dożywało maksymalnych rozmiarów.
| |
| − | | |
| − | ====Takson siostrzany ''Titanoceratops''====
| |
| − | [[Holotyp]] ''[[Titanoceratops]] ouranos'' jest uznawany za najwcześniejszego przedstawiciela [[zaawansowany]]ch [[chasmozauryn]]ów - [[Triceratopsini]] (Longrich, 2011), albo za jedyny w pełni wyrośnięty okaz bardziej [[takson bazalny|bazalnego]] ''[[Pentaceratops]]'' (Lehman, 1998; Wick i Lehman, 2013; Fowler i in., 2011/niepublikowane). [[Analiza kladystyczna]] Longricha (2011) wykazała, że ''Titanoceratops'' jest bazalnym przedstawicielem Triceratopsini, mieszczącym się na zewnątrz [[klad]]u ''[[Eotriceratops]]''(''[[Triceratops]]''+''Torosaurus''). Jednak dodanie ''Titanoceratops'' przez tego autora do innej macierzy - Sampsona i in. (2010) - skutkowało jego pozycją jako [[takson siostrzany|taksonu siostrzanego]] ''T. latus''. Autor nie skomentował tego wyniku, skłaniając się ku hipotezie bazalności ''Titanoceratops'' wśród Triceratopsini. Bliskie pokrewieństwo ''T. latus'' i ''Titanoceratops'' świadczyłoby o rozdzieleniu się linii prowadzących do ''T. latus'', ?''[[#T._utahensis|T. utahensis]]'' i ''Triceratops'' jeszcze w [[kampan]]ie, a tym samym o odrębności ''Torosaurus'' i ''Triceratops'' (wg tej topologii musiały być także już wtedy obecne linie prowadzące do kilku ceratopsów bardziej bazalnych, a późniejszych niż ''Titanoceratops''). Analiza macierzy wskazuje, że klad ''Titanoceratops''+''T. latus'' [[synapomorfia|jest oparty na]] jednej [[rewersja|rewersji]]: braku ''[[epiparietosquamosale]]'' (cecha 91: 1->0). Stan ten jest jednak obecny u ''T. latus'' ANSP 15192 (Scannella i Horner, 2011). Klad ?''T. utahensis''(''Titanoceratops''+''T. latus'') oparty jest zaś na dużej liczbie ''[[epiparietale]]s'' (93: 0->1), lecz cecha ta jest nieznana u ''Titanoceratops''. Analiza macierzy w TNT (Goloboff i in., 2008) ze zmianą cechy 91 u ''T. latus'' na [[polimorfia|polimorficzną]] powoduje, że ''Titanoceratops'', ''T. latus'' i ?''T. utahensis'' tworzą [[politomia|politomię]] z [[klad]]em ''[[Nedoceratops]]''+''Triceratops''. Cechy łączące w tej analizie ''Nedoceratops'' z ''Triceratops'' oraz oba gatunki tego drugiego, z wyłączeniem ''Torosaurus'' - więc mogące świadczyć o ich odrębności - to: dół w wyrostku trójkątnym kości przedszczękowej (15: 0->1; cecha niewyróżniona przez pierwotnie przez Sampsona i in. jako [[synapomorfia]]), nieznany z powodu niezachowania się tej delikatnej części czaszki u ''Torosaurus'' oraz cechy potencjalnie zależne od [[ontogeneza|ontogenezy]] - skrócenie kryzy (69: 1->0) i brak okien (73: 1->0). Nie ma więc podstaw do uznawania ''Titanoceratops'' za bliskiego krewnego ''T. latus'' (na uwagę zasługuje jednak pozycja ''Titanoceratops'' w zmodyfikowanej analizie na podstawie macierzy Sampsona i in. (2010) - jest on bardziej [[zaawansowany]] niż wiele późniejszych [[takson]]ów: ''[[Anchiceratops]]'', ''[[Arrhinoceratops]]'', a nawet ''[[Eotriceratops]]'' i ''[[Ojoceratops]]'').
| |
| − | | |
| − | O odrębności ''Torosaurus'' i ''Triceratops'' świadczyć też może wynik analizy Longricha (online 2015), gdzie kolejno coraz bliższe ''Triceratops'' są: ''T. latus'', ?''[[#T._utahensis|T. utahensis]]'' i ''[[Regaliceratops]]''. Wcześniejszy wiek i odmienna budowa ''Regaliceratops'' (Brown i Henderson, 2015) sugerują, że linie ''Torosaurus'' i ''Triceratops'' oddzieliły się przed wyodrębnieniem się ''Regaliceratops''. Nie wiadomo jednak, jakie cechy przesądziły o takim wyniku analizy.
| |
| − | | |
| − | ===Hipoteza alternatywna - dymorfizm płciowy===
| |
| − | Obok dwóch głównych i całkowicie sprzecznych ze sobą hipotez dotyczących ''Torosaurus'' - końcowego stadium ontogenezy ''Triceratops'' albo odrębnego taksonu - istnieją inne, przeważnie nie omawiane w literaturze, hipotezy łączące elementy tych dwóch.
| |
| − | | |
| − | ====Dymorfizm płciowy====
| |
| − | Dość wcześnie zasugerowano ([[John Ostrom|Ostrom]] i [[Peter Wellnhofer|Wellnhofer]], [[1990]]), że różnice między ''Torosaurus'' a ''Triceratops'' mogą wynikać z płci (''Torosaurus'' miałby być samcem; niewykluczone jednak, że to samice, por. np. Emlen i Wrege, 2004), nie było to jednak komentowane w literaturze aż do publikacji Scannelli i Hornera (2010). Ci ostatni autorzy odrzucili takie wyjaśnienie, gdyż (1) zmiany w budowie kryzy są przewidywalne, (2) wg badań osteohistologicznych osobniki ''Torosaurus'' są starsze niż ''Triceratops'' i (3) brak przekonujących dowodów na dymorfizm płciowy u nieptasich dinozaurów. Pierwszy argument jest problematyczny, gdyż odnaleziono wiele dużych i dorosłych ''Triceratops'' (Longrich i Field, 2012), zaś drugi dotyczy tylko dwóch ''Torosaurus'' (zob. [[#Młodociane Torosaurus]]). Choć ostatni argument potwierdza krytyczna analiza postulowanych dowodów na dymorfizm (Padian i Horner, 2011; Hone i in., 2012; [[Tyrannosaurus#Dymorfizm_p.C5.82ciowy|zob. też opis ''Tyrannosaurus'']]; niepublikowane badania negują dymorfizm u ''[[Protoceratops#P._andrewsi|Protoceratops andrewsi]]'' [Frederickson, 2011]), to niepublikowane dane wskazują na dobrze udokumentowany dymorfizm u [[ceratopsyd]]a ''[[Pachyrhinosaurus#P._lakustai|Pachyrhinosaurus lakustai]]'' (Frederickson, 2010).
| |
| − | | |
| − | W świetle prawdopodobnej dorosłości wielu triceratopsów i niedorosłości niektórych torozaurów (zob. [[#Młodociane torozaury]]) a także małej liczby torozaurów, dymorfizm może lepiej tłumaczyć dostępne dane, był też pierwotnie zakładany przez Hornera (Anonim, online 2007) i ostatnio sugerowany m.in. przez Paula (online 2012).
| |
| − | | |
| − | Zaproponowano nawet, że samce ''Triceratops'' były bimorficzne (''sensu'' Lewis i van Schaik, 2007) (Pigdon, online 2012; "Duane", online 2012 ?= Nash, online, 2013). Wg tej hipotezy dominujące samce (''Torosaurus'') różniły się fizycznie od pozostałych samców oraz samic. Podobne zjawisko obserwuje się u niektórych dzisiejszych zwierząt. U naczelnych dominujące samce (utrzymujące haremy samic) uzyskują dodatkowe cechy fizyczne, np. u mandryli (''Mandrillus sphinx'') są to większy zad i jądra oraz inny kolor skóry niektórych części ciała, przy braku różnic wielkości - spadek masy ciała następuje w przypadku utraty statusu (np. Setchell i Dixson, 2001; Setchell i Wickings, 2005), u orangutanów (''Pongo'') "talerze policzkowe" i worek gardzielowy, a także dwa razy większe rozmiary (np. Harrison i Chivers 2007), zaś u sifak białych (''Propithecus verreauxi verreaux'') jedynie różnice w ubarwieniu owłosienia na piersi, przy braku różnic wielkości (np. Lewis i van Schaik, 2007). U okoniokształtnych (gębacz trójbarwny - ''Astatotilapia burtoni'') dominujące samce (10-30% populacji) różnią się m.in. jaskrawą ubarwieniem (które uzyskują w ciągu minut, stają się w pełni dominujące w ciągu kilku dni) i dojrzałością jąder (Burmeister i in., 2005; Maruska i Fernald, 2010 i w nich cytowane). Jak wskazuje Nash (online 2013) hipoteza ta wyjaśniałaby małą liczbę odnalezionych ''Torosaurus'', młody wiek niektórych z nich i zaawansowany wiek wielu ''Triceratops'', brak form pośrednich - skoro zmiana budowy następować mogła bardzo szybko.
| |
| − | | |
| − | ===Podsumowanie===
| |
| − | Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy bardziej prawdopodobna jest odrębność ''Torosaurus'' i ''[[Triceratops]]'', czy raczej są one [[synonim]]ami. Obie hipotezy potwierdzają liczne dane, ale też konsekwencje obu są trudne do zaakceptowania. Przykładowo, jeśli ''Torosaurus'' to dorosła forma ''Triceratops'', to ceratops ten miał bardzo nietypową trajektorię rozwoju osobniczego, natomiast jeśli ''Triceratops'' i ''Torosaurus'' są odrębne, to ten pierwszy znacznie zbliża się budową do drugiego w miarę starzenia się. Interpretacja danych zależy od indywidualnych zapatrywań każdego, kto styka się z tą tematyką. Szczególnie zmiany mające zachodzić w liczbie i ułożeniu różków na kryzie pozostają niewyjaśnione, podobnie jak pojawianie się podłużnego zgrubienia na kości łuskowej. ''Torosaurus'' różni się od ''Triceratops'' także kształtem przedniej części czaszki. Mniejszy stopień pozrastania kości czaszki u niektórych torozaurów, szczególnie u YPM 1831, wskazuje, że obecnie bardziej prawdopodobna jest odrębność obu [[takson]]ów. Różnicy w rozmieszczeniu otworów na dolnej dolnej powierzchni kości przedszczękowej oraz odmienny kształt grzebienia kości łopatkowej trudno wyjaśnić inaczej, niż odrębnością obu taksonów, choć próbka nie jest duża. Póki wszelkie problematyczne kwestie nie zostaną przekonująco wyjaśnione, wydaje się, że należy przyjąć, że ''Torosaurus'' nie jest młodszym synonimem ''Triceratops''.
| |
| − | | |
| − | Oprócz ''Torosaurus'', niepewny status mają też inne ceratopsy prawdopodobnie blisko spokrewnione z ''Triceratops'': ''[[Nedoceratops]]'', ''[[Ojoceratops]]'' i ''[[Tatankaceratops]]'' (?=''[[Triceratops]]'') oraz ''[[Titanoceratops]]'' (?=''[[Pentaceratops]]'').
| |
| − | | |
| − | Podobnie kontrowersyjne jest [[synonim]]izowanie innych północnoamerykańskich dinozaurów z końca kredy: ''[[Nanotyrannus]]'' (?=''[[Tyrannosaurus]]''), ''[[Dracorex]]'' i ''[[Stygimoloch]]'' (?=''[[Pachycephalosaurus]]'').
| |
| − | | |
| − | ==''T. utahensis''==
| |
| − | [[Plik:Torosaurus_utahensis_Laelaps_nipponensis.jpg|300px|thumb|right|Wybrany materiał ''?T. utahensis'', w tym holotyp. Szare elementy są zrekonstruowane. [http://blogs.yahoo.co.jp/rboz_05/33670288.html Autor: "Laelaps nipponensis"].]]
| |
| − | | |
| − | '''Materiał kopalny:''' [[holotyp]] (USNM 15583) to niekompletna prawa tylna strona czaszki (m.in. róg i kość łuskowa), pochodząca z [[formacja|formacji]] [[North Horn]] (Utah). Kilka okazów z tej samej lokalizacji przypisuje się do tego gatunku (np. Sullivan i in., 2005).
| |
| − | | |
| − | Do ?''T. utahensis'' przypisano skamieniałości z różnych lokalizacji, lecz wiele jest niediagnostycznych i nie jest pewne, czy pochodzą od tego samego gatunku (Sullivan i in., 2005), tym bardziej, że część z nich przypisano do ''[[Ojoceratops]]'' (Sullivan i Lucas, 2010). Są to szczątki czaszkowe (w tym kości łuskowe i ciemieniowe) i pozaczaszkowe, pochodzące z Nowego Meksyku ([[formacja]] [[McRae]]; formacja [[Ojo Alamo]] lub [[Kirtland]] - ogniwo Naashoibito; formacja Ojo Alamo - ogniwo De-na-zin) i Teksasu (formacja [[Javelina]]) (Sullivan i in., 2005; Hunt i Lehman, 2008).
| |
| − | | |
| − | '''Czas występowania''': osady, z których znany jest ?''T. utahensis'', są niepewnie datowane (Sullivan i in., 2005). Nie jest znany wiek typowej lokalizacji (formacja [[North Horn]]: Unit 1B - Difley, 2007, s. 446; Difley i Ekdale, 2002, tab. 3). Proponowano późny mastrycht, co opiera się głównie na występowaniu ''[[Alamosaurus]]'' oraz samego ''Torosaurus'' (np. Cifelli i in., 1999, s. 384). Sullivan i in. (2005) sądzą - na podstawie powiązania kilku taksonów z innymi [[formacja]]mi - że ?''T. utahensis'' jest starszy niż ''T. latus'' i ''Triceratops'' i pochodzi z wczesnego mastrychtu. Okazy niepewnie przypisane (formacja [[Javelina]]) pochodzą sprzed ok. 69 Ma i później (Lehman i in., 2006; Wick i Lehman, 2013). Na tej podstawie Fowler (online 2016) wyznaczył prawdopodobny wiek na 69,5-68,5 Ma. Wiek ogniwa Naashoibito, z którego pochodzą również niepewnie przypisane szczątki ?''T. utahensis'', jest określany na późny [[kampan]]-[[mastrycht]], lecz znaleziska ssaków ''Essonodon browni'' i ''Glasbius'' i nowe datowanie sugerują wiek 67-66 Ma (Williamson i Brusatte, 2014 i tam cytowane).
| |
| − | | |
| − | '''Komentarz''': szczątki są źle zachowane i fragmentaryczne. ?''T. utahensis'' był uważany za [[młodszy synonim]] ''T. latus'', jednak może być bardziej podobny do ''[[Triceratops]]''. Longrich (2014) przeniósł gatunek do [[rodzaj]]u ''Triceratops'', choć używa tej kombinacji ze znakiem zapytania a w suplemencie pojawia się również kombinacja ''Torosaurus utahensis''. Ponieważ obecnie nie można stwierdzić, czy bardziej uzasadnione jest umieszczenie gatunku w ''Torosaurus'' czy w ''Triceratops'', w haśle przyjęto utrwaloną w literaturze kombinację.
| |
| − | | |
| − | Cechy mające łączyć ?''T. utahensis'' z ''T. latus'' wg [[Robert Sullivan|Sullivana]] i in. ([[2005]]) są problematyczne lub obecne też u innych ceratopsów (''Triceratops'', ''[[Arrhinoceratops]]''). Wg niepublikowanych danych Claytona i in. (2010) łączy je obecność dwunastu ''epiparietales''. Farke (online 2012D, s. 4) podaje, że kość łuskowa jest wzdłuż kontaktu z kością ciemieniową u ?''T. utahensis'' dość płaska, ale wzdłuż jest wklęśnięcie głębokości 2-3 cm. Longrich (2014) wskazuje, że kości łuskowe są raczej płaskie, lecz może to być efektem zgniecenia (cecha 92).
| |
| − | | |
| − | Wg Hunt i [[Thomas Lehman|Lehmana]] ([[2008]]) ?''T. utahensis'' od ''T. latus'' odróżniają ''[[epiparietal]]e'' pośrodku kości ciemieniowej i brak podłużnego zgrubienia kości łuskowej wzdłuż linii łączącej ją z kością ciemieniową, lecz obie cechy są obecne u ''Triceratops'' a pierwsza z nich opiera się prawdopodobnie na materiale niepewnie przypisanym to ?''T. utahensis''.
| |
| − | | |
| − | Wg analiz kladystycznych, m.in. Sampsona i in. (2010), ''T. latus'' i ?''T. utahensis'' tworzą [[klad]]. Jednak analiza filogenetyczna Chasmosaurinae (Longrich, 2014) wykazała, że ?''T. utahensis'' jest bardziej zaawansowany niż ''T. latus'': to [[takson siostrzany]] kladu ''Triceratops horridus''+''[[Nedoceratops]]''+''[[Ojoceratops]]''(''Triceratops prorsus''+''[[Tatankaceratops]]''). O takiej pozycji ''T. utahensis'' przesądziło zakodowanie tylnej powierzchni kości łuskowej jako płaskiej, jak u ''Triceratops'' (cecha 92:0). Po zakodowaniu stanu jako „nieznany” (zob. wyżej), ''T. utahensis'' to [[takson siostrzany]] ''[[Titanoceratops]]'' lub ''[[Ojoceratops]]'' (cecha 202).
| |
| − | | |
| − | ==Spis gatunków==
| |
| − | {| class="wikitable"
| |
| − | ! ''Torosaurus''
| |
| − | | [[Othniel Marsh|Marsh]], [[1891]]
| |
| − | | ?=''[[Triceratops]]''
| |
| − | |-
| |
| − | ! ''T. latus''
| |
| − | | Marsh, 1891
| |
| − | | ??=''[[Triceratops#T._horridus|Triceratops horridus]]''
| |
| − | |-
| |
| − | | = ''T. gladius''
| |
| − | | Marsh, 1891
| |
| − | |-
| |
| − | ! ??''T. utahensis''
| |
| − | | ([[Charles Gilmore|Gilmore]], [[1946]]) Lawson, [[1976]]
| |
| − | | ''[[nomen dubium]]''?
| |
| − | |-
| |
| − | | = ''[[Arrhinoceratops]] utahensis''
| |
| − | | Gilmore, 1946
| |
| − | |-
| |
| − | | = ''Triceratops utahensis''
| |
| − | | (Gilmore, 1946) Longrich, [[2014]]
| |
| − | |}
| |
| − | | |
| − | ==Bibliografia==
| |
| − | <small>
| |
| − | | |
| − | # Anderson, J.S. (1999) "Occipital condyle in the ceratopsian dinosaur Triceratops, with comments on body size variation" Contributions from the Museum of Paleontology, 30, 8, 215-231.
| |
| − | # Anonim, online 2007 http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Torosaurus&diff=128474014&oldid=127945179
| |
| − | # Anselmo, S., online 2010a http://www.flickr.com/photos/astrangerinthealps/4730586936
| |
| − | # Anselmo, S., online 2010b http://www.flickr.com/photos/astrangerinthealps/4730591030
| |
| − | # Anselmo, S., online 2010c http://www.flickr.com/photos/astrangerinthealps/4729944437
| |
| − | # Anselmo, S., online 2010d http://www.flickr.com/photos/astrangerinthealps/4729950353
| |
| − | # Anselmo, S., online 2010e http://www.flickr.com/photos/astrangerinthealps/4864860172
| |
| − | # Barton, M., online 2004 http://www.flickr.com/photos/7230309@N05/3638871371
| |
| − | # Bailleul, A.M. & Horner, J. R. (2016) "Comparative histology of some craniofacial sutures and skull-base synchondroses in non-avian dinosaurs and their extant phylogenetic bracket" Journal of Anatomy, 229, 252-285. [[doi:10.1111/joa.12471]]
| |
| − | # Bailleul, A., Scannella, J., & Horner, J. (2013) "Ontogeny of cranial sutures in Alligator mississippiensis: implications for maturity assessment in non-avian dinosaurs" Society of Vertebrate Paleontology, 73rd Annual Meeting, Program and Abstracts Book, 81 [abstrakt]
| |
| − | # Bailleul, A.M., Scannella, J.B., Horner, J.R. & Evans, D.C. (2016) "Fusion Patterns in the Skulls of Modern Archosaurs Reveal That Sutures Are Ambiguous Maturity Indicators for the Dinosauria" PLoS ONE, 11(2), e0147687. [[doi:10.1371/journal.pone.0147687]]
| |
| − | # Beach, A. (2011) "Triceratops and Torosaurus synonymy: an evaluation of two BYU specimens" 25th annual Student Research Conference, Brigham Young University [abstrakt zamieszczony na http://cpms.byu.edu/about/spring-research-conference/submitted-abstracts/?yr=2011&id=436]
| |
| − | # BHI (online 2015) https://twitter.com/bhigr_ep/status/573159847065083905
| |
| − | # Boatman, E.M. (2012) "Electron Microscopy and Analytical X-ray Characterization of Compositional and Nanoscale Structural Changes in Fossil Bone" dysertacja doktorska, University of California, 1-164.
| |
| − | # Brown, B. & Schlaikjer, E.M. (1940) "The structure and relationships of Protoceratops" Annals of the New York Academy of Sciences, 40, 133-266. [[doi:10.1111/j.2164-0947.1940.tb00068.x]]
| |
| − | # Brown, C.M. & Henderson, D.M. (2015) "A new horned dinosaur reveals convergent evolution in cranial ornamentation in ceratopsidae" Current Biology, 25(12), 1641-1648. [[doi:10.1016/j.cub.2015.04.041]]
| |
| − | # Brown, C.M., Boyd, C.A. & Russell, A.P. (2011) "A new basal ornithopod dinosaur (Frenchman Formation, Saskatchewan, Canada), and implications for late Maastrichtian ornithischian diversity in North America" Zoological Journal of the Linnean Society, 163(4): 1157-1198. [[doi:10.1111/j.1096-3642.2011.00735.x.]]
| |
| − | # Burmeister, S.S., Jarvis, E.D. & Fernald, R.D. (2005) "Rapid Behavioral and Genomic Responses to Social Opportunity" PLoS Biology, 3(11), e363. [[doi:10.1371/journal.pbio.0030363]]
| |
| − | # Campbell, J., Ryan, M., Schröder-Adams, C., Holmes, R. & Evans, D. (2013) "A specimen-based phylogenetic analysis of the chasmosaurine ceratopsid Chasmosaurus (Ornithischia) from the Upper Cretaceous (Campanian) Dinosaur Parj Formation of western Canada suggests the validity of only one species" Society of Vertebrate Paleontology, 73rd Annual Meeting, Program and Abstracts Book, 99-100 [abstrakt]
| |
| − | # Campbell, J.A., Ryan, M.J., Holmes, R.B. & Schröder-Adams, C.J. (2016) "A Re-Evaluation of the Chasmosaurine Ceratopsid Genus Chasmosaurus (Dinosauria: Ornithischia) from the Upper Cretaceous (Campanian) Dinosaur Park Formation of Western Canada" PLoS ONE, 11(1), e0145805. [[doi:10.1371/journal.pone.0145805]]
| |
| − | # Campione, N.E. & Evans, D.C. (2011) "Cranial Growth and Variation in Edmontosaurs (Dinosauria: Hadrosauridae): Implications for Latest Cretaceous Megaherbivore Diversity in North America" PLoS ONE 6(9), e25186. [[doi:10.1371/journal.pone.0025186]]
| |
| − | # Carpenter, K. (2007) "Bison" alticornis and O.C. Marsh's early views on ceratopsians" in. Carpenter, K. (ed). Horns and beaks: ceratopsian and ornithopod dinosaurs. Indiana University Press, 349-364,
| |
| − | # Carpenter, K. & Young, B. (2002) "Late Cretaceous dinosaurs from the Denver Basin, Colorado" [w:] Johnson, K.R., Raynolds, R.G. & Reynolds, M.L. (red.) "Paleontology and Stratigraphy of Laramide Strata in the Denver Basin, Pt. I." Rocky Mountain Geology, 37, 237-254.
| |
| − | # Chinnery, B. (2004) "Morphometric analysis of evolutionary trends in the ceratopsian postcranial skeleton" Journal of Vertebrate Paleontology, 24(3), 591-609. doi:10.1671/0272-4634(2004)024[0591:MAOETI]2.0.CO;2
| |
| − | # Cifelli, R.L., Nydam, R.L., Eaton, J.G., Gardner,J.D. & Kirkland, J.I. (1999) "Vertebrate faunas of the North Horn Formation (Upper Cretaceous-Lower Paleocene), Emery and Sanpete Counties, Utah" [w:] Gillette, D. (red.) "Vertebrate Paleontology in Utah" Utah Geological Survey Publication, 377-388.
| |
| − | # Clayton, K., Loewen, M., Farke, A., Sampson, S. (2010) "A reevaluation of epiparietal homology within chasmosaurine ceratopsids (Ornithischia) based on newly discovered taxa" Society of Vertebrate Paleontology Seventienth Anniversary Meeting Program and Abstracts Book, 73A [abstrakt]
| |
| − | # Clemens, W.A. & Hartman, J.H. (2014) "From Tyrannosaurus rex to asteroid impact: Early studies (1901–1980) of the Hell Creek Formation in its type area" [w:] Wilson, G.P., Clemens, W.A., Horner, J.R. & Hartman, J.H. (red.) "Through the End of the Cretaceous in the Type Locality of the Hell Creek Formation in Montana and Adjacent Areas" The Geological Society of America Special Paper, 503: 1-87. [[doi:10.1130/2014.2503(01)]]
| |
| − | # CoBabe, E.A. & Fastovsky, D.E. (1987) "Ugrosaurus olsoni, a new ceratopsian (Reptilia: Ornithischia) from the Hell Creek Formation of eastern Montana" Journal of Paleontology, 61, 148-154.
| |
| − | # Colbert, E.H. & Bump, J.D. (1947) "A skull of Torosaurus from South Dakota and a revision of the genus" Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia, 99, 93-106.
| |
| − | # Currie, P.J., Holmes, R.B., Ryan, M.J., & Coy, C. (2016) "A juvenile chasmosaurine ceratopsid (Dinosauria, Ornithischia) from the Dinosaur Park Formation, Alberta, Canada" Journal of Vertebrate Paleontology, 36(2), e1048348. [[doi:10.1080/02724634.2015.1048348]]
| |
| − | # Difley, R. (2007) "Biostratigraphy of the North Horn Formation at North Horn Mountain, Emery County, Utah" [w:] Willis,G.C., Hylland, M.D., Clark, D.L. & Chidsey, T.C., Jr . (red.) "Central Utah: Diverse Geology of a Dynamic Landscape" Utah Geological Association Publication, 36, 439-454.
| |
| − | # Difley, R.L. & Ekdale, A.A. (2002) "Faunal implications of an environmental change before the Cretaceous-Tertiary (K-T) transition in central Utah" Cretaceous Research, 23(3), 315-331. [[doi:10.1006/cres.2002.1009]]
| |
| − | # Dodson, P. (1996) "The Horned Dinosaurs" wyd. Princeton University, New Jersey, 1-346.
| |
| − | # Dodson, P. (2013) "Ceratopsia increase: history and trends" Canadian Journal of Earth Sciences, 50(3), 294-305. [[doi:10.1139/cjes-2012-0085]]
| |
| − | # Dodson, P. & Currie, P.J. (1988) "The smallest ceratopsid skull-Judith River Formation of Alberta" Canadian Journal of Earth Sciences, 25(6), 926-930. [[doi:10.1139/e88-090]]
| |
| − | # Eberth, D.A. (1997) "Edmonton Group" [w:] Currie, P.J. & Padian. K. (red.) "Encyclopedia of Dinosaurs" Acaedemic Press/Elsevier, 199-204.
| |
| − | # EM (online 2012) http://eastendhistoricalmuseum.com/the-fossil-collection/
| |
| − | # Emlen, S.T. & Wrege, P.H. (2004) "Size dimorphism, intrasexual competition, and sexual selection in wattled jacana (Jacana jacana), a sex-role-reversed shorebird in Panama" The Auk 121(2), 391-403. doi: 10.1642/0004-8038(2004)121[0391:SDICAS]2.0.CO;2
| |
| − | # Erickson, B.R. (1966) "Mounted skeleton of Triceratops prorsus in the Science Museum" Scientific Publications of the Science Museum of Minnesota, 1, 1-15.
| |
| − | # Farke, A.A. (2002) "New specimens of the horned dinosaur Torosaurus (Dinosauria: Ceratopsia) from the Late Cretaceous Hell Creek Formation of Montana" Abstracts with Programs, Geological Society of America, 34(6), 430.
| |
| − | # Farke, A.A. (2004) "Horn use in Triceratops (Dinosauria: Ceratopsidae): testing behavioral hypotheses using scale models" Palaeontologia Electronica, 7(1), 1-10.
| |
| − | # Farke, A.A. (2007) "Cranial osteology and phylogenetic relationships of the chasmosaurine ceratopsid Torosaurus latus" [w:] Carpenter, K. (red.) "Horns and beaks: ceratopsian and ornithopod dinosaurs" Bloomington, wyd. Indiana University Press, 235–257.
| |
| − | # Farke, A.A. (2010) "Evolution, homology, and function of the supracranial sinuses in ceratopsian dinosaurs" Journal of Vertebrate Palaeontology, 30(5): 1486-1500.
| |
| − | # Farke, A.A. (2011) "Anatomy and Taxonomic Status of the Chasmosaurine Ceratopsid Nedoceratops hatcheri from the Upper Cretaceous Lance Formation of Wyoming, U.S.A." PLoS ONE 6(1): e16196. [[doi:10.1371/journal.pone.0016196]]
| |
| − | # Farke, A.A. (online 2012A) "Notes and Observations on Specimens of Torosaurus at the Yale Peabody Museum of Natural History" figshare [[doi:10.6084/m9.figshare.91333]]
| |
| − | # Farke, A.A. (online 2012B) "Alternative Interpretations of Cluster Analysis" [komentarz do: Longrich, N.R. & Field, D.J. (2012) "Torosaurus Is Not Triceratops: Ontogeny in Chasmosaurine Ceratopsids as a Case Study in Dinosaur Taxonomy" PLoS ONE 7(2), e32623. [[doi:10.1371/journal.pone.0032623]], zamieszczony na http://www.plosone.org/annotation/listThread.action?root=6841]
| |
| − | # Farke, A.A. (online 2012C) "Measurements of Ceratopsid Skulls" figshare [doi:10.6084/m9.figshare.92648]
| |
| − | # Farke, A.A. (online 2012D) "Notes and Observations on Specimens of Torosaurus utahensis at the National Museum of Natural History" figshare [doi:10.6084/m9.figshare.91346]
| |
| − | # Farke, A.A., Wolff, E.D.S. & Tanke, D.H. (2009) "Evidence of Combat in Triceratops" PLoS ONE, 4(1), e4252. [[doi:10.1371/journal.pone.0004252]]
| |
| − | # Fastovsky, D., Weishampel, D., Watabe, M., Barsbold, R., Tsogtbaatar, K., & Narmandakh, P. (2011) "A Nest of Protoceratops andrewsi (Dinosauria, Ornithischia)" Journal of Paleontology, 85 (6), 1035-1041. [[doi:10.1666/11-008.1]]
| |
| − | # Ford, online - Torosaurus sp. http://paleofile.com/Dinosaurs/Ornithopods/Torosaurussp.asp
| |
| − | # Forster, C.A. (1990) "The cranial morphology and systematics of Triceratops, with a preliminary analysis of ceratopsian phylogeny" dysertacja doktorska, University of Pennsylvania, 1-227.
| |
| − | # Forster, C.A. (1996A) "New information on the skull of Triceratops" Journal of Vertebrate Paleontology, 16 (2), 246-258.
| |
| − | # Forster, C.A. (1996B) "Species resolution in Triceratops: cladistic and morphometric approaches" Journal of Vertebrate Paleontology, 16(2), 259-270.
| |
| − | # Forster, C.A., Sereno, P.C. Evans, T.W. & Rowe, T. (1993) "A Complete Skull of Chasmosaurus mariscalensis (Dinosauria: Ceratopsidae) from the Aguja Formation (Late Campanian) of West Texas" Journal of Vertebrate Paleontology, 13(2), 161-170.
| |
| − | # Fowler, D.W. (2010) "Anagenesis and long-term morphologic trends in Chasmosaurinae (Dinosauria: Ceratopsidae) revealed by a new high-resolution chronostratigraphic framework, ontogenetic analysis, and description of two new taxa" Society of Vertebrate Paleontology Seventienth Anniversary Meeting Program and Abstracts Book, 91A [abstrakt]
| |
| − | # Fowler, D.W. (2016) "A new correlation of the Cretaceous formations of the Western Interior of the United States, I: Santonian-Maastrichtian formations and dinosaur biostratigraphy" PeerJ Preprints, 4, e2554v1 [[doi:10.7287/peerj.preprints.2554v1]]
| |
| − | # Fowler, D.W., Scannella, J.B., & Horner, J.R (2011) "Reassessing ceratopsid diversity using unified frames of reference" Journal of Vertebrate Paleontology 31(5, suplement), 111.
| |
| − | # Frederickson, J. (2010) "Craniofacial ontogeny in Pachyrhinosaurus lakustai: evidence for sexual dimorphism in an ornithischian dinosaur" Society of Vertebrate Paleontology Seventienth Anniversary Meeting Program and Abstracts Book, 92A [abstrakt]
| |
| − | # Frederickson, J. (2011) "A quantitative cladistic reconstruction of craniofacial ontogeny in Protoceratops andrewsi" Journal of Vertebrate Paleontology 31(5, suplement), 112A [abstrakt]
| |
| − | # Frederickson, J.A. & Tumarkin-Deratzian, A.R. (2014) "Craniofacial ontogeny in Centrosaurus apertus" PeerJ, 2, e252. [[doi:10.7717/peerj.252]]
| |
| − | # Frizzarin, online 2008 http://www.flickr.com/photos/51621574@N02/4888590985
| |
| − | # Fujiwara, S-i. & Takakuwa, Y. (2011) "A sub-adult growth stage indicated in the degree of suture co-ossification in Triceratops" Bulletin of the Gunma Museum of Natural History, 15, 1-17.
| |
| − | # Gilmore, C.W. (1906) "The mounted skeleton of Triceratops prorsus" Proceedings of the United States National Museum, 29, 433-435.
| |
| − | # Gilmore, C.W. (1946) "Reptilian fauna of the North Horn Formation of central Utah" U.S. Geological Survey Professional Paper, 210C, 1–52.
| |
| − | # Glut D. F. (1997) "Dinosaurs: The Encyclopedia" wyd. McFarland & Company
| |
| − | # Glut, D.F. (2003) "Dinosaurs: The Encyclopedia. Supplement 3" wyd. McFarland & Company
| |
| − | # Glut, D.F. (2008) "Dinosaurs: The Encyclopedia. Supplement 5" wyd. McFarland & Company
| |
| − | # Godfrey, S.J, & Holmes, R. (1995) "Cranial Morphology and Systematics of Chasmosaurus (Dinosauria: Ceratopsidae) from the Upper Cretaceous of Western Canada" Journal of Vertebrate Paleontology, 15(4), 726-742.
| |
| − | # Goloboff, P.A., Farris, J.S. & Nixon, K.C. (2008) "TNT, a free program for phylogenetic analysis" Cladistics, 24, 774-786. [[doi:10.1111/j.1096-0031.2008.00217.x]]
| |
| − | # Goodwin, M.B. & Horner, J.R. (2010) "Historical Collecting Bias and the Fossil Record of Triceratops in Montana" [w:] Ryan, M.J., Chinnery-Allgeier, B.J. & Eberth, D.A. (red.) "New Perspectives on Horned Dinosaurs: The Royal Tyrrell Museum Ceratopsian Symposium" Indiana University Press, Bloomington, 551-563.
| |
| − | # Goodwin, M.B. & Horner, J.R. (2014) "Cranial morphology of a juvenile Triceratops skull from the Hell Creek Formation, McCone County, Montana, with comments on the fossil record of ontogenetically younger skulls" [w:] Wilson, G.P., Clemens, W.A., Horner, J.R. & Hartman, J.H. (red.) "Through the End of the Cretaceous in the Type Locality of the Hell Creek Formation in Montana and Adjacent Areas" The Geological Society of America Special Paper, 503: 333-348. [[doi:10.1130/2014.2503(13)]]
| |
| − | # Goodwin, M. B., Clemens, W. A., Horner, J. R. & Padian, K. (2006) "The smallest known Triceratops skull: new observations on ceratopsid cranial anatomy and ontogeny" Journal of Vertebrate Paleontology 26(1): 103-112. doi:10.1671/0272-4634(2006)26[103:TSKTSN]2.0.CO;2
| |
| − | # Goussard, F. (2006) "The skull of Triceratops in the palaeontology gallery, Muséum national d’Histoire naturelle, Paris" Geodiversitas, 28 (3), 467-476.
| |
| − | # Harrison, M.E. & Chivers, D.J. (2007) "The orang-utan mating system and the unflanged male: A product of increased food stress during the late Miocene and Pliocene?" Journal of Human Evolution, 52, 275-293. [[doi:10.1016/j.jhevol.2006.09.005]]
| |
| − | # Hatcher, J.B., Marsh, O.C., & Lull, R.S. (1907) "The Ceratopsia" US Geological Survey Monograph, 49, 1-300.
| |
| − | # Holmes, R.B., Forster, c., Ryan, M. & Shepherd, K.M. (2001) "A new species of Chasmosaurus (Dinosauria: Ceratopsia) from the Dinosaur Park Formation of southern Alberta" Canadian Journal of Earth Sciencies, 38(10), 1423–1438. [[doi:10.1139/cjes-38-10-1423]]
| |
| − | # Hone, D.W.E., Naish, D. & Cuthill, I.C. (2012) "Does mutual sexual selection explain the evolution of head crests in pterosaurs and dinosaurs?" Lethaia, [[doi:10.1111/j.1502-3931.2011.00300.x]]
| |
| − | # Horner, J.R. (1979) "Upper Cretaceous dinosaurs from the Bearpaw Shale (marine) of south-central Montana with a checklist of Upper Cretaceous dinosaur remains from marine sediments in North America" Journal of Paleontology, 53(3), 566-577. [abstrakt]
| |
| − | # Horner, J.R. & Goodwin, M.B. (2006) "Major cranial changes during Triceratops ontogeny" Proceedings of the Royal Society of London B, 273: 2757–2761. [[doi:10.1098/rspb.2006.3643]]
| |
| − | # Horner, J.R. & Goodwin, M.B. (2008) "Ontogeny of cranial epi-ossifications in Triceratops" Journal of Vertebrate Paleontology, 28(1), 134–144. [[doi:10.1671/0272-4634(2008)28[134:OOCEIT]2.0.CO;2]]
| |
| − | # Horner, J.R. & Goodwin, M.B. (2009) "Extreme Cranial Ontogeny in the Upper Cretaceous Dinosaur Pachycephalosaurus" PLoS ONE 4(10), e7626. [[doi:10.1371/journal.pone.0007626]]
| |
| − | # Horner, J.R. & Lamm, E.T. (2011) "Ontogeny of the parietal frill of Triceratops: a preliminary histological analysis" Comptes Rendus Palevol, 10(5-6), 439-452. [[doi:10.1016/j.crpv.2011.04.006]]
| |
| − | # Horner, J.R. & Woodward, H.N. (2011) "Riddle of the Humongous Hadrosaurs: What these giants reveal about dinosaur ontogeny, evolution, and ecology" [w:] Hadrosaur Symposium Abstracts, Royal Tyrrell Museum of Paleontology, Drumheller, Alberta, Canada, 66 [abstrakt]
| |
| − | # Horner, J.R., Goodwin, M.B., Myhrvold, N. (2011) "Dinosaur Census Reveals Abundant Tyrannosaurus and Rare Ontogenetic Stages in the Upper Cretaceous Hell Creek Formation (Maastrichtian), Montana, USA" PLoS ONE 6(2), e16574. [[doi:10.1371/journal.pone.0016574]]
| |
| − | # Hunt, R.K. & Lehman, T.M. (2008) "Attributes of the ceratopsian dinosaur Torosaurus, and new material from the Javelina Formation (Maastrichtian) of Texas" Journal of Paleontology 82(6): 1127-1138. [[doi:10.1666/06-107.1]]
| |
| − | # Johnson, R.E. & Ostrom, J.H. (1995) "The forelimbs of Torosaurus and an analysis of the posture and gait of ceratopsian dinosaurs" [w:] Thomason, J.J. (red) "Functional Morphology in vertebrate palaeontology" wyd. Cambridge University, Cambridge, 205-218.
| |
| − | # Keenan, S.W. & Scannella, J.B. (2014) "Paleobiological implications of a Triceratops bonebed from the Hell Creek Formation, Garfield County, northeastern Montana" [w:] Wilson, G.P., Clemens, W.A., Horner, J.R. & Hartman, J.H. (red.) "Through the End of the Cretaceous in the Type Locality of the Hell Creek Formation in Montana and Adjacent Areas" The Geological Society of America Special Paper, 503: 349-364. [[doi:10.1130/2014.2503(14)]]
| |
| − | # Lee, A.H. & Werning, S. (2008) "Sexual maturity in growing dinosaurs does not fit reptilian growth models" Proceedings of the National Academy of Sciences, 105, 2, 582-587. [[doi:10.1073/pnas.0708903105]]
| |
| − | # Lehman, T.M. (1989) "Chasmosaurus mariscalensis, sp. nov., a New Ceratopsian Dinosaur from Texas" Journal of Vertebrate Paleontology, 9(2), 137-162.
| |
| − | # Lehman, T.M. (1990) "The ceratopsian subfamily chasmosaurinae: sexual dimorphism and systematics" [w:] Carpenter, K. & Currie, P.J. (red.) "Dinosaur Systematics: Approaches and Perspectives" wyd. Cambridge University, New York, 211–229.
| |
| − | # Lehman, T.M. (1996) "A horned dinosaur from the El Picacho Formation of West Texas, and review of ceratopsian dinosaurs from the American Southwest" Journal of Paleontology, 70(3), 494-508.
| |
| − | # Lehman, T.M. (1998) "A gigantic skull and skeleton of the horned dinosaur Pentaceratops sternbergi from New Mexico" Journal of Paleontology, 72, 894-906.
| |
| − | # Lehman, T.M., McDowell, F.W. & Connelly, J.M. (2006) "First iso-topic (U-Pb) age for the Late Cretaceous Alamosaurus vertebrate fauna of West Texas and its significance as a link between two faunal provinces" Journal of Vertebrate Paleontology, 26(4), 922-928. doi:10.1671/0272-4634(2006)26[922:FIUAFT]2.0.CO;2
| |
| − | # Lehman, T.M., Wick, S.L. & Barnes, K.R. (2017) "New specimens of horned dinosaurs from the Aguja Formation of West Texas, and a revision of Agujaceratops" Journal of Systematic Palaeontology, [[doi:10.1080/14772019.2016.1210683]]
| |
| − | # Lerbekmo, J.F., Singh, C., Jarzen, D.M. & Russell, D.A., (1979) "The Cretaceous–Tertiary boundary in south-central Alberta - a revision based on additional dinosaurian and microfloral evidence" Canadian Journal of Earth Sciences, 16(9), 1866-1869.
| |
| − | # Lewis, R.J. & van Schaik, C.P. (2007) "Bimorphism in Male Verreaux’s Sifaka in the Kirindy Forest of Madagascar" International Journal of Primatology, 28(1), 159-182. [[doi:10.1007/s10764-006-9107-3]]
| |
| − | # Loewen, M.A., Sampson, S.D., Lund, E.K., Farke, A.A., Aguillón-Martínez, M.C., de Leon, C.A., Rodríguez-de la Rosa, R.A., Getty, M.A. & Eberth, D.A. (2010) "Horned Dinosaurs (Ornithischia: Ceratopsidae) from the Upper Cretaceous (Campanian) Cerro del Pueblo Formation, Coahuila, Mexico" [w:] Ryan, M.J., Chinnery-Allgeier, B.J. & Eberth, D.A. (red.) "New Perspectives on Horned Dinosaurs: The Royal Tyrrell Museum Ceratopsian Symposium" Indiana University Press, 99-116.
| |
| − | # Loewen, M.A., Farke, A.A., Sampson, S.D., Getty, M.A., Lund, E.K. & O’Connor, P.M. (2013) "Ceratopsid Dinosaurs from the Grand Staircase of Southern Utah" [w:] Titus, A.L. & Loewen, M.A. (red.) "At the Top of the Grand Staircase: The Late Cretaceous of Southern Utah" Bloomington, Indiana University Press, 488-503.
| |
| − | # Longrich, N.R. (2010) "Mojoceratops perifania, A New Chasmosaurine Ceratopsid from the Late Campanian of Western Canada" Journal of Paleontology, 84 (4), 681-694.
| |
| − | # Longrich, N.R. (2011) "Titanoceratops ouranous, a giant horned dinosaur from the Late Campanian of New Mexico" Cretaceous Research, 32(3), 264-276. [[doi:10.1016/j.cretres.2010.12.007]]
| |
| − | # Longrich, N.R. (2014) "The horned dinosaurs Pentaceratops and Kosmoceratops from the upper Campanian of Alberta and implications for dinosaur biogeography" Cretaceous Research, 51, 292-308. [[doi:10.1016/j.cretres.2014.06.011]]
| |
| − | # Longrich, N. (online 2015) "Systematics of Chasmosaurus - new information from the Peabody Museum skull, and the use of phylogenetic analysis for dinosaur alpha taxonomy" [version 1; referees: 1 not approved] F1000Research 2015, 4, 1468. [[doi:10.12688/f1000research.7573.1]]
| |
| − | # Longrich, N.R. & Field, D.J. (2012) "Torosaurus Is Not Triceratops: Ontogeny in Chasmosaurine Ceratopsids as a Case Study in Dinosaur Taxonomy" PLoS ONE 7(2), e32623. [[doi:10.1371/journal.pone.0032623]]
| |
| − | # Lull, R.S. (1903) "Skull of Triceratops serratus" Bulletin of the American Museum of Natural History, 19, 685-695. http://hdl.handle.net/2246/1509
| |
| − | # Lull, R.S. (1915) "The mammals and horned dinosaurs of the Lance Formation of Niobrara County, Wyoming" American Journal of Science, series 4, 40, 319-348.
| |
| − | # Lull, R.S. (1933) "A revision of the Ceratopsia, or horned dinosaurs" Memoirs of the Peabody Museum of Natural History, 3, 1-175.
| |
| − | # Lyson, T.R. & Longrich, N.R. (2011) "Spatial niche partitioning in dinosaurs from the latest cretaceous (Maastrichtian) of North America" Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 278 (1709), 1158-1164. [[doi:10.1098/rspb.2010.1444]]
| |
| − | # Maidment, S.C.R. & Barrett, P.M. (2011) "A new specimen of Chasmosaurus belli (Ornithischia: Ceratopsidae), a revision of the genus, and the utility of postcrania in the taxonomy and systematics of ceratopsid dinosaurs" Zootaxa, 2963, 1-47.
| |
| − | # Maiorino, L., Farke, A.A., Kotsakis, T. & Piras, P. (2013) "Is Torosaurus Triceratops? Geometric Morphometric Evidence of Late Maastrichtian Ceratopsid Dinosaurs" PLoS ONE, 8(11), e81608. [[doi:10.1371/journal.pone.0081608]]
| |
| − | # Mallon, J.C., Holmes, R., Eberth, D.A., Ryan, M.J. & Anderson, J.S. (2011) "Variation in the skull of Anchiceratops (Dinosauria, Ceratopsidae) from the Horseshoe Canyon Formation (Upper Cretaceous) of Alberta" Journal of Vertebrate Paleontology, 31(5), 1047-1071. [[doi:10.1080/02724634.2011.601484]]
| |
| − | # Mallon, J.C., Holmes, R., Anderson, J.S., Farke, A.A. & Evans, D.C. (2014) "New Information on the Rare Horned Dinosaur Arrhinoceratops brachyops (Ornithischia: Ceratopsidae) from the Upper Cretaceous of Alberta, Canada" Canadian Journal of Earth Sciences. [[doi:10.1139/cjes-2014-0028]]
| |
| − | # Marsh, O.C. (1891) "Notice of new vertebrate fossils" American Journal of Science, 42, 265-269. [[doi:10.2475/ajs.s3-42.249.265]]
| |
| − | # Marsh, O.C. (1892) "The Skull of Torosaurus" American Journal of Science, 43, 81-84. [[doi:10.2475/ajs.s3-43.253.81]]
| |
| − | # Marshall, C. & Barretto, C. (2001) "A healed Torosaurus skull injury and the implications for developmental morphology of the ceratopsian frill" [w:] "Sixth International Congress of Vertebrate Morphology - Jena, Germany, July 21-26, 2001" Journal of Morphology, 248(3), 259. [[doi:10.1002/jmor.1032]]
| |
| − | # Maruska, K.P. & Fernald, R.D. (2010) "Behavioral and physiological plasticity: Rapid changes during social ascent in an African cichlid fish" Hormones and Behavior, 58(2), 230-240. [[doi:10.1016/j.yhbeh.2010.03.011]]
| |
| − | # McDonald, A.T., Campbell, C.E. & Thomas, B. (2016) "A New Specimen of the Controversial Chasmosaurine Torosaurus latus (Dinosauria: Ceratopsidae) from the Upper Cretaceous Hell Creek Formation of Montana" PLoS ONE, 11(3), e0151453. [[doi:10.1371/journal.pone.0151453]]
| |
| − | # Meyer, T., online 2012 "Triceratops’ Quiet Cousin, the Torosaurus, Gains New Legitimacy" The New York Times, 6.3.2012 http://www.nytimes.com/2012/03/06/science/existential-angst-for-the-torosaurus-as-species-is-disputed.html
| |
| − | # Miller, Z., online 2010 "Toroceratops" When Pigs Fly Returns http://whenpigsfly-returns.blogspot.com/2010/07/toroceratops.html
| |
| − | # MOR, online http://muse.museum.montana.edu/paleodb_pub/
| |
| − | # MOR, online 2012 https://www.facebook.com/media/set/?set=a.532118976804774.102134976.230141317002543&type=1
| |
| − | # Nash, D., online 2013 http://antediluviansalad.blogspot.com/2013/02/ceratops-cichlid.html
| |
| − | # National Science Foundation, online 2010 http://www.nsf.gov/news/news_images.jsp?cntn_id=116480&org=NSF
| |
| − | # Osborn, H.F. (1933) "Mounted skeleton of Triceratops elatus" American Museum Novitates, 654, 1-14. http://hdl.handle.net/2246/2066
| |
| − | # Ostrom, J. H. & Wellnhofer, P. (1986) "The Munich specimen of Triceratops with a revision of the genus" Zitteliana, 14: 111-158.
| |
| − | # Ostrom, J.H. & Wellnhofer, P. (1990) "Triceratops: an example of flawed systematics" [w:] Carpenter, K. & Currie, P.J. (red.) "Dinosaur Systematics: Approaches and Perspectives" wyd. Cambridge University, New York, 245–254.
| |
| − | # Ott, C.J. & Larson, P.L. (2010) "A new, small ceratopsian dinosaur from the latest Cretaceous Hell Creek Formation, northwest South Dakota, United States: a preliminary description" [w:] Ryan, M.J., Chinnery, B.J. & Eberth, D.A. (red.) "New Perspectives on Horned Dinosaurs: The Royal Tyrrell Museum Ceratopsian Symposium" wyd. Indiana University, Bloomington, 203-218.
| |
| − | # Padian, K. & Horner, J.R. (2011) "The evolution of ‘bizarre structures’ in dinosaurs: biomechanics, sexual selection, social selection or species recognition?" Journal of Zoology, 283(1), 3-17. [[doi:10.1111/j.1469-7998.2010.00719.x]]
| |
| − | # Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University - Princeton i Oxford
| |
| − | # Paul, G.S. (2012) "Evidence that Torosaurus is grown up Triceratops horridus" [komentarz do: Longrich, N.R. & Field, D.J. (2012) "Torosaurus Is Not Triceratops: Ontogeny in Chasmosaurine Ceratopsids as a Case Study in Dinosaur Taxonomy" PLoS ONE 7(2), e32623. [[doi:10.1371/journal.pone.0032623]], zamieszczony na http://www.plosone.org/annotation/listThread.action?root=283]
| |
| − | # Pearson, D.A., Schaefer, T., Johnson, K.R., Nichols, D.J., & Hunter, J.P., (2002) "Vertebrate biostratigraphy of the Hell Creek Formation in southwestern North Dakota and northwestern South Dakota" [w:] Hartman, J.H., Johnson, K.R. & Nichols, D.J. "The Hell Creek Formation and the Cretaceous-Tertiary boundary in the northern Great Plains: An Integrated continental record of the end of the Cretaceous" Geological Society of America Special Paper, 361, 145-167.
| |
| − | # Penkalski, P. & Skulan, J. (2010) "An unusual ceratopsid quarry from the Hell Creek Formation of Montana" Society of Vertebrate Paleontology Seventienth Anniversary Meeting Program and Abstracts Book, 145A [abstrakt]
| |
| − | # Pigdon, online 2012 http://dml.cmnh.org/2012Mar/msg00010.html
| |
| − | # Rigano, N., online 2012 https://www.flickr.com/photos/40385117@N07/7418334830
| |
| − | # Ryan, M.J., Russell, A.P., Eberth, D.A. & Currie, P.J. (2001) "The taphonomy of a Centrosaurus (Ornithischia: Ceratopsidae) bone bed from the Dinosaur Park Formation (Upper Campanian), Alberta, Canada, with comments on cranial ontogeny" Palaios, 16. 482-506.
| |
| − | # Ryan, M.J. & Russell, A.P. (2001) "Dinosaurs of Alberta (Exclusive of Aves)" [w:] Tanke, D.H. & Carpenter, K. (red.) "Mesozoic Vertebrate Life: New Research Inspired by the Paleontology of Philip J. Currie". Indiana University Press, 279-297.
| |
| − | # Sampson, S.D., Loewen, M.A., Farke, A.A., Roberts, E.M., Forster, C.A., Smith, J.A. & Titus, A.L. (2010) "New Horned Dinosaurs from Utah Provide Evidence for Intracontinental Dinosaur Endemism" PLoS ONE, 5(9), e12292. [[doi:10.1371/journal.pone.0012292]]
| |
| − | # Sampson, S.D., Lund, E.K., Loewen, M.A., Farke, A.A. & Clayton, K.E. (2013) "A remarkable short-snouted horned dinosaur from the Late Cretaceous (late Campanian) of southern Laramidia" Proceedings of the Royal Society B, 280(1766), 20131186. [[doi:10.1098/rspb.2013.1186]]
| |
| − | # Scannella, J.B. (2010) "Triceratops: a model organism for deciphering dinosaur heterochrony" Society of Vertebrate Paleontology Seventienth Anniversary Meeting Program and Abstracts Book, 158A [abstrakt]
| |
| − | # Scannella , J.B. & Fowler, D.W. (2009) "Anagenesis in Triceratops: evidence from a newly resolved stratigraphic framework for the Hell Creek Formation" North American Paleontological Convention, abstracts volume, 148 [abstrakt]
| |
| − | # Scannella, J.B. & Fowler, D.W. (2014) "A stratigraphic survey of Triceratops localities in the Hell Creek Formation, northeastern Montana (2006-2010)" [w:] Wilson, G.P., Clemens, W.A., Horner, J.R. & Hartman, J.H. (red.) "Through the End of the Cretaceous in the Type Locality of the Hell Creek Formation in Montana and Adjacent Areas" The Geological Society of America Special Paper, 503: 313-332. [[doi:10.1130/2014.2503(12)]]
| |
| − | # Scannella, J.B. & Horner, J.R. (2010) "Torosaurus Marsh, 1891, is Triceratops Marsh, 1889 (Ceratopsidae: Chasmosaurinae): synonymy through ontogeny" Journal of Vertebrate Paleontology, 30(4), 1157–1168. [[doi:10.1080/02724634.2010.483632]]
| |
| − | # Scannella, J.B. & Horner, J.R. (2011) "‘Nedoceratops’: An Example of a Transitional Morphology" PLoS ONE 6(12), e28705. [[doi:10.1371/journal.pone.0028705]]
| |
| − | # Scannella, J.B., Fowler, D.W., Goodwin, M.G. & Horner, J.R. (2012) "Transitional Triceratops: Details of an ontogenetic sequence from the upper Middle Unit of the Hell Creek Formation, Montana" Journal of Vertebrate Paleontology, 32(5, suplement), 166 [abstrakt]
| |
| − | # Scannella, J.B., Fowler, D.W., Goodwin, M.B. & Horner, J.R. (2014) "Evolutionary trends in Triceratops from the Hell Creek Formation, Montana" Proceedings of the National Academy of Sciences, 111(28), 10245-10250. [[doi:10.1073/pnas.1313334111]]
| |
| − | # Seebacher, F. (2001) "A new method to calculate allometric length-mass relationships of dinosaurs" Journal of Vertebrate Paleontology, 21, 51–60.
| |
| − | # Setchell, J.M., & Dixson, A.F. (2001) "Changes in the Secondary Sexual Adornments of Male Mandrills (Mandrillus sphinx) Are Associated with Gain and Loss of Alpha Status" Hormones and Behavior, 39, 177-184 [[doi:10.1006/hbeh.2000.1628]]
| |
| − | # Setchell, J.M. & Wickings, E.J. (2005) "Dominance, Status Signals and Coloration in Male Mandrills (Mandrillus sphinx)" Ethology, 111(1), 25-50. [[doi:10.1111/j.1439-0310.2004.01054.x]]
| |
| − | # Stewart, R., online 2011 https://www.flickr.com/photos/stewtopia/6785853277
| |
| − | # Sullivan, R.M., Boere, A.C. & Lucas, S.G. (2005) "Redescription of the ceratopsid dinosaur Torosaurus utahensis (Gilmore, 1946) and a revision of the genus" Journal of Paleontology, 79(3), 564–582. [[doi:10.1666/0022-3360(2005)079<0564:ROTCDT>2.0.CO;2]]
| |
| − | # Sullivan, R.M. & Lucas, S.G. (2010) "A New Chasmosaurine (Ceratopsidae, Dinosauria) from the Upper Cretaceous Ojo Alamo Formation (Naashoibito Member), San Juan Basin, New Mexico" [w:] Ryan, M.J., Chinnery, B.J. & Eberth, D.A. (red.) "New Perspectives on Horned Dinosaurs: The Royal Tyrrell Museum Ceratopsian Symposium" wyd. Indiana University, Bloomington, 169-178.
| |
| − | # Tanke, D.H. & Farke, A.A. (2007) "Bone resorption, bone lesions, and extracranial fenestrae in ceratopsid dinosaurs: a preliminary assessment" [w:] Carpenter, K. [red.] "Horns and Beaks: Ceratopsian and Ornithopod Dinosaurs" Indiana University Press, Bloomington, 319-347.
| |
| − | # Tokaryk, T.T. (1986) "Ceratopsian dinosaurs from the Frenchman Formation (Upper Cretaceous) of Saskatchewan" Canadian Field-Naturalist, 100(2), 192–196.
| |
| − | # Tsuihiji, T. (2010) "Reconstructions of the axial muscle insertions in the occipital region of dinosaurs: evaluations of past hypotheses on Marginocephalia and Tyrannosauridae using the Extant Phylogenetic Bracket approach" The Anatomical Record: Advances in Integrative Anatomy and Evolutionary Biology, 293(8), 1360–1386. [[doi:10.1002/ar.21191]]
| |
| − | # USNM, online - 4800 http://collections.si.edu/search/results.htm?q=record_ID:nmnhpaleobiology_3383598
| |
| − | # Wick, S.L. & Lehman, T.M. (2013) "A new ceratopsian dinosaur from the Javelina Formation (Maastrichtian) of West Texas and implications for chasmosaurine phylogeny" Naturwissenschaften, 100(7), 667-682. [[doi:10.1007/s00114-013-1063-0]]
| |
| − | # Williamson, T.E. & Brusatte, S.L. (2014) "Small Theropod Teeth from the Late Cretaceous of the San Juan Basin, Northwestern New Mexico and Their Implications for Understanding Latest Cretaceous Dinosaur Evolution" PLoS ONE, 9(4), e93190. [[doi:10.1371/journal.pone.0093190]]
| |
| − | # Woodward, H. (online, 2010) http://cdn.physorg.com/newman/gfx/news/hires/img201007131279061117-0.jpg
| |
| − | # Wolff, E.D.S. (2007) "Oral pathology of the Archosauria: bony abnormalities and phylogenetic inference" dysertacja doktorska, Montana State University, Bozeman, 1-312. http://scholarworks.montana.edu/xmlui/handle/1/2570
| |
| − | # Woodward, H., Horner, J. & Freedman Fowler, E. (2013) "Predicting peak performance and senescence in the ornithopod dinosaur Maiasaura peeblesorum" Society of Vertebrate Paleontology, 73rd Annual Meeting, Program and Abstracts Book, 240 [abstrakt]
| |
| − | # Wu, X-C., Brinkman, D.B., Eberth, D.A. & Braman, D.R. (2007) "A new ceratopsid dinosaur (Ornithischia) from the uppermost Horseshoe Canyon Formation (upper Maastrichtian), Alberta, Canada" Canadian Journal of Earth Sciences, 44(9), 1243-1265.
| |
| − | # YPM online 2013 http://www.youtube.com/watch?v=XTVpo3grXMY
| |
| − | # "Delkarm", online 2008 http://www.flickr.com/photos/8479157@N04/3476659334
| |
| − | # "Duane", online 2012 http://blogs.smithsonianmag.com/dinosaur/2012/03/the-torosaurus-identity-crisis-continues/comment-page-1/#comment-5958
| |
| − | # "fossilmike", online 2010a http://www.flickr.com/photos/fossilmike/4759781262
| |
| − | # "fossilmike", online 2010b http://www.flickr.com/photos/fossilmike/4741730074
| |
| − | # "IrohSpinyfan" online 2012 http://irohspinyfan.deviantart.com/art/Torosaurus-frill-320537907
| |
| − | # "Julia", online 2010 http://www.flickr.com/photos/classroomfree/4717138414
| |
| − | </small>
| |
| − | | |
| − | [[Kategoria:Dinosauria]]
| |
| − | [[Kategoria:Ornithischia]]
| |
| − | [[Kategoria:Ceratopsia]]
| |
| − | [[Kategoria:Ceratopsoidea]]
| |
| − | [[Kategoria:Ameryka Północna]]
| |
| − | [[Kategoria:USA]]
| |
| − | [[Kategoria:Mezozoik]]
| |
| − | [[Kategoria:Kreda]]
| |
| − | [[Kategoria:Mastrycht]]
| |
| − | [[Kategoria:Rodzaj wielogatunkowy]]
| |
| − | [[Kategoria:Stała rezerwacja]]
| |
