Oviraptor

Autor:	kara32, Tomasz Sokołowski, Maciej Ziegler
Korekta:	Adrian Tkocz, Marcin Szermański, Michał Siedlecki

---

Oviraptor (owiraptor)
Długość	1,9 m
Wysokość	75 cm (w biodrach)
Masa	22 kg
Dieta	mięsożerny/wszystkożerny
Miejsce	Mongolia - Ajmak południowogobijski (formacja Djadokhta - Bayn Dzak)
Czas	Trias 252 Jura 201 Kreda 145 66 83,6-72,1 Ma późna kreda (kampan)
Systematyka	Dinosauria Saurischia Theropoda Tetanurae Coelurosauria Oviraptorosauria Caenagnathoidea Oviraptoridae
Rekonstrukcja przyżyciowa. Autor: PaleoNeolitic [8] 1.9 m Porównanie wielkości Oviraptor i człowieka. Sylwetki: Phylopic.org

Wstęp

Oviraptor to rodzaj niewielkiego teropoda z rodziny owiraptorydów żyjącego na terenie dzisiejszej Mongolii w drugiej połowie epoki późnej kredy. Pomimo ubogiego materiału kopalnego jest jednym z bardziej rozpoznawalnych rodzajów dinozaurów.

Etymologia

Rekonstrukcaja przyżyciowa. Autorka: Edyta Felcyn.

Nazwę rodzajową oznaczającą "rabuś jaj" nadano mu, gdyż pierwszy szkielet znaleziono obok gniazda jaj przypisywanych protoceratopsom. Późniejsze badania dowiodły jednak, że były to jaja owiraptora. Epitet gatunkowy znaczący "lubiący rogate twarze" również odnosi się do pierwotnej interpretacji zachowania tego teropoda.

Historia odkryć

Szczątki tego teropoda zostały znalezione w 1923 roku podczas Trzeciej Wyprawy Środkowoazjatyckiej Amerykańskiego Muzeum Historii Naturalnej na mongolskiej Pustyni Gobi w pokładach formacji Djadokhta, a dokładniej na stanowisku Bayn Dzak (nazwane przez amerykańskich paleontologów badających ten obszar "Płonącymi Klifami" ("The Flaming Cliffs"). Został opisany rok później przez amerykańskiego paleontologa Henry'ego Fairfielda Osborna, który uznał go za przedstawiciela ornitomimidów, który pożywiał się jajami protoceratopsów (niedaleko okazu typowego znaleziono gniazdo, które uznano za należące do tych dinozaurów rogatych). Z drugiej strony, Osborn przyznał, że nadanie tej nazwy może okazać się błędne, ze względu na niepoprawną interpretację skamieniałości. W latach 90. XX wieku odkrycia większej liczby owiraptorozaurów stowarzyszonych z jajami oraz z szkieletami nowo narodzonych przedstawicieli tej grupy maniraptorów udowodniło, że owiraptor opiekował się młodymi, a nie zjadał jaja protoceratopsów (np: Norell i in., 1994; Dong i Currie, 1996).

W 1976 roku, monoglski paleontolog Rinchen Barsbold uznał, że owiraptor jest na tyle odmienny od ornitomimozaurów, iż powinien być zaklasyfikowany do odrębnej grupy teropodów, nazwanej Oviraptorosauria (owiraptorozaury) a dokładniej był przedstawicielem również nowo nazwanej rodziny Oviraptoridae (owiraptorydów), do której zaliczył celurozaury podobne do owiraptora. Ponadto przypisał do gatunku O. philoceratops sześć dodatkowych szkieletów, m.in. MPC-D 100/20 oraz MPC-D 100/21, które 10 lat później uznał za odrębny rodzaj owiraptoryda - konchoraptora. W 1981 roku, Barsbold przypisał do owiraptora kolejny, kompletniejszy od okazu okazu typowego szkielet (MPC-D 100/42), który przez jakiś czas był materiałem odniesienia dla innych paleontologów zajmujących się owiraptozaurami. W 2002 roku Clark, Norell i Rowe uznali ten okaz za bardziej przypominający citipati niż owiraptora, a najprawdopodobniej należy do nowego gatunku owiraptoryda . W 1986 roku, Barsbold opisał drugi gatunek owiraptora - O. mongoliensis (jednak 11 lat później przeniósł go do odrębnego rodzaju rynchenia). W 1996 roku Dong Zhiming i Philip Currie opisali z formacji Bayan Mandahu w Mongolii Wewnętrznej okaz IVPP V9608 - częściowy szkielet stowarzyszony z gniazdem z jajami (w 2010 roku Nicholas Longrich wraz ze wspomnianymi paleontologami stwierdzili, że jednak okaz ten nie należał do Oviraptor, lecz reprezentuje nowy, lecz nieokreślony gatunek owiraptorozaura). We wczesnych latach XXI wieku, większość przypisanego materiału kopalnego zostało przydzielone do odrębnych gatunków owiraptorozaurów (np: Maryańska, Osmólska i Wolsan, 2002). Dopiero w 2018 roku opisano nowy materiał kopalny Oviraptor philoceratops, który prawie na pewno należy do tego gatunku.

Materiał kopalny i pozycja filogenetyczna

Okaz typowy. Źródło: Colbert, 1953 [1].

Czaszka okazu typowego. Autor: Osborn, Keisen & Olsen, 1939. [2].

Oviraptor pozostaje słabo znany - jedyny okaz (AMNH 6517), który niewątpliwie pochodzi od niego jest fragmentaryczny (zawiera niekompletną czaszkę, kręgi szyjne i kończynę przednią) i został uznany przez Osmólską i współpracowników (2004) za takson trudny do zdiagnozowania. Ma też niepewną pozycję filogenetyczną, jednak zazwyczaj jest uznawany za bazalnego przedstawiciela Oviraptoridae (np: Lamanna i in., 2014; Funston i in., 2020). Osobnik, do którego należał ten okaz prawdopodobnie zginął przez burzę pustynną, która dość szybko zakryła jego ciało oraz stowarzyszone z nim jaja warstwami piasku (np: Osborn, 1924; Carpenter, 1999). Został on również pośmiertnie uszkodzony i spłaszczony.

Rekonstrukcja szkieletu Oviraptor philoceratops. Na biało zaznaczone zostały znane elementy szkieletu. Autor: Iofry. [3].

Osborn w oryginalnym opisie skamieniałości dzisiaj znanych pod nazwą Oviraptor philoceratops przypisał do nich również gniazdo z piętnastoma jajami (AMNH 6508). (Osborn, 1924). Wstępnie uznał je jednak za należące do protoceratopsa.

Materiał przypisany do tego gatunku obejmuje również pozostałości po embrionie lub ledwie wyklutym osobniku (AMNH 33092), na które składają się kość piszczelowa oraz k. śródstopia III i IV (Norell i in., 2018).

Molina-Pérez i Larramendi w swej książce uznali okaz IVPP V9608 jako cf. O. philoceratops lecz stwierdzili, że może również należeć do Citipati osmolskae.

Owiraptor ma stosunkowo niepewną pozycję filogenetyczną, jednak zazwyczaj jest uznawany za bazalnego przedstawiciela Oviraptoridae lub członkiem podrodziny Oviraptorinae (znanej również jako Citipatinae, gdy owiraptor nie wchodzi w jej skład) w obrębie Oviraptoridae (np: Lamanna i in., 2014; Funston i in., 2020).

Rekonstrukcja czaszki okazu typowego. Autor: Jaime A. Headden. [4].

Budowa i paleobiologia

Gniazdo z jajami owiraptora. Autor zdjęcia: Ryan Somma. [5].

Owiraptor wysiadujący jaja. Autor: Conty. [6].

Owiraptor był stosunkowo podobny do innych przedstawicieli owiraptorydów takich jak konchoraptor oraz citipati. Odróżniał się od nich niższą oraz nieco płytszą czaszką. Prawdopodobnie posiadał grzebień na głowie, lecz jego dokładniejsza struktura jest nieznana, gdyż ten fragment czaszki nie zachował się w holotypie. Jego przednie kończyny ("dłonie") były dość długie i masywne.

Hipotezy odnoście paleobiologii owiraptora opierają się głównie na jego krewnych. Owiraptor doskonale biegał, zwłaszcza gdy rzucał się do ucieczki. Posiadał u przedniej łapy trzy palce zakończone pazurami, zaś u tylnej cztery (czwarty szczątkowy). Jego głowa, przypominająca głowę papugi, była wyposażona w krótki bezzębny dziób. Prawdopodobnie był opierzony. Nie jest pewne czym odżywiał się owiraptor - istnieją dowody co do mięsożerności (szkielet jaszczurki w okolicy brzucha) oraz do roślinożerności (gastrolity obok szkieletu krewnego owiraptora) - być może więc był wszystkożerny.

Owiraptor odpoczywający w naturalnym środowisku. Autor: PaleoNeolitic [7].

Owiraptor żył na terenie pustynnym, w którym występowały wydmy oraz oazy. Koegzystował z bardzo liczną fauną (Paul, 2024; zobacz więcej w Protoceratops#Środowisko).

Oviraptor w kulturze popularnej

Jak wspomniano we wstępie, owiraptor jest stosunkowo znanym rodzajem teropoda, występującym m.in. w popularnych encyklopediach oraz książkach dla dzieci o dinozaurach, czy w programach przyrodniczych - w serialu "Planeta Dinozaurów" ("Dinosaur Planet") z 2003 roku w odcinku "Podróż Białogrzywej" ("White Tip's Journey) został zaprezentowany jako gatunek żyjący w niewielkich grupach lęgowych, wśród którego występowała konkurencja pomiędzy samcami w trakcie toków. Owiraptory jako masywniejsze od welocyraptorów z łatwością przeganiają zarówno pojedyncze osobniki tych dromeozaurydów jak i całą niewielką grupę odganiając je od upolowanego przez parę owiraptorów szuwuję. Z drugiej strony, welocyraptory zabijają młode owiraptory w gnieździe i żywią nimi swe młode. W innym serialu zatytułowanym Planeta Dinozaurów" ("Planet Dinosaur") z 2011 roku w odcinku Opierzone Smoki" ("Feathered Dragons") został przedstawiony jako rabuś jaj zaurornitoida. Owiraptor został również zaprezentowany w prologu do filmu "Jurassic World. Dominion" z 2022 roku, gdzie ponownie pokazano go jako złodzieja jaj innych dinozaurów. Niestety, popularny wizerunek tego dinozaura oparty jest na okazach błędnie przypisywanych do Oviraptor w przeszłości.

Spis gatunków

Oviraptor	Osborn, 1924b
= "Fenestrosaurus"	Osborn, 1924a	nomen nudum
O. philoceratops	(Osborn, 1924a)Osborn, 1924b
= "Fenestrosaurus philoceratops"	Osborn, 1924a	nomen nudum
O. mongoliensis	Barsbold, 1986	= Rinchenia mongoliensis
O. yanshini	(Barsbold, 1981) Paul, 1988	= Heyuannia yanshini

Wybrana bibliografia

Barsbold, R. (1976). "О новом позднемеловом семействе мелких теропод Oviraptoridae fam. nov Монголии" [A new Late Cretaceous family of small theropods Oviraptoridae n. fam. in Mongolia]. Doklady Akademii Nauk SSSR. 226 (3): 685−688.

Barsbold, R. (1981). "Беззубые хищные динозавры Монголии" [Toothless carnivorous dinosaurs of Mongolia]. Transactions, Joint Soviet–Mongolian Palaeontological Expedition (in Russian). 15: 28−39.

Barsbold, R. (1986). "Хищные динозавры овирапторы" [Carnivorous dinosaurs oviraptors]. In Vorobyeva, E. I. (ed.). Herpetological research in the Mongolian People's Republic (in Russian). Institute of Evolutionary Morphology and Ecology of Animals: Doklady Akademii Nauk SSSR. pp. 210–223.

Barsbold, R.; Maryańska, T.; Osmólska, H. (1990). "Oviraptorosauria". [W]: Weishampel, D. B.; Osmólska, H.; Dodson, P. (red.). The Dinosauria (1. wyd.). Berkeley: University of California Press. pp. 249−258.

Carpener, K. (1999). "Eggs as Fossils". Eggs, Nests, and Baby Dinosaurs: A Look at Dinosaur Reproduction (Life of the Past). Bloomington: Indiana University Press. p. 111

Clark, J. M.; Norell, M. A.; Rowe, T. (2002). "Cranial Anatomy of Citipati osmolskae (Theropoda, Oviraptorosauria), and a Reinterpretation of the Holotype of Oviraptor philoceratops" (PDF). American Museum Novitates (3364): 1−24. [9]

Dong, Z.; Currie, P. J. (1996). "On the discovery of an oviraptorid skeleton on a nest of eggs at Bayan Mandahu, Inner Mongolia, People's Republic of China". Canadian Journal of Earth Sciences. 33 (4): 631−636

Funston, G. F.; Tsogtbaatar, C.; Tsogtbaatar, K.; Kobayashi, Y.; Sullivan, C.; Currie, P. J. (2020). "A new two-fingered dinosaur sheds light on the radiation of Oviraptorosauria". Royal Society Open Science. 7 (10): 201184. [10]

Lamanna, M. C.; Sues, H. D.; Schachner, E. R.; Lyson, T. R. (2014). "A New Large-Bodied Oviraptorosaurian Theropod Dinosaur from the Latest Cretaceous of Western North America". PLOS ONE. 9 (3): e92022. [11]

Longrich, N. R.; Currie, P. J.; Dong, Z. (2010). "A new oviraptorid (Dinosauria: Theropoda) from the Upper Cretaceous of Bayan Mandahu, Inner Mongolia". Palaeontology. 53 (5): 945−960. [12]

Maryańska, T.; Osmólska, H.; Wolsan, M. (2002). "Avialan status for Oviraptorosauria". Acta Palaeontologica Polonica. 47 (1): 97−116.

Norell, M. A.; Balanoff, A. M.; Barta, D. E.; Erickson, G. M. (2018). "A second specimen of Citipati osmolskae associated with a nest of eggs from Ukhaa Tolgod, Omnogov Aimag, Mongolia". American Museum Novitates (3899): 1−44. doi:10.1206/3899.1.

Norell, M. A.; Clark, J. M.; Dashzeveg, D.; Barsbold, R.; Chiappe, L. M.; Davidson, A. R.; McKenna, M. C.; Altangerel, P.; Novacek, M. J. (1994). "A theropod dinosaur embryo and the affinities of the Flaming Cliffs Dinosaur eggs". Science. 266 (5186): 779−782. [13]

Osborn, H. F. (1924) "Three new Theropoda, Protoceratops zone, central Mongolia". American Museum Novitates 144:1-12.

Paul, G. (2024). "Princeton Field Guide to Dinosaurs". (3. edycja) Princeton University Press. Princeton i Oxford

home.comcast.net/~eoraptor/Oviraptorosauria.htm#Oviraptorphiloceratops

Mortimer, M. (online) [14]