Zalmoxes

Autor:	Korekta:
Marcin Szermański Tomasz Sokołowski	Maciej Ziegler

---

Zalmoxes (zalmokses)
Długość:	3-4,5 m
Masa:	350(?) - ? kg
Miejsce występowania:	Rumunia - Transylwania (formacja Sanpetru, formacja Densus Ciula, ?formacja Jibou i nienazwana formacja - Basen Hateg) ?Austria (Grupa Gosau)
Czas występowania	69-65,5 Ma późna kreda (późny mastrycht)
Systematyka	Dinosauria Ornithischia Genasauria Neornithischia Cerapoda Ornithopoda Iguanodontia Rhabdodontidae
Rekonstrukcja przyżyciowa Zalmoxes. Autor: Mariana Ruiz Villarreal. [3]

Wstęp

Zalmoxes to rodzaj późnokredowego ornitopoda z terenów obecnej Europy. Znany jest z ponad 24 stanowisk badawczych zlokalizowanych w pokładach Basenu Hateg (późny mastrycht). Rodzaj ten został utworzony z gatunku Rhabdodon robustus (poprzednio Mochlodon robustum), który został podzielony na dwa gatunki zalmoksesa. Formalnie dokonali tego Weishempel i jego współpracownicy w 2003 roku.

Zalmoxes, tak jak inne dinozaury z Basenu Hateg - Magyarosaurus i Telmatosaurus - mógł być skarłowaciałą formą. Cały teren Basenu Hateg miał być izolowaną wyspą (tzw. "Wyspą Hateg"), przez co gatunki tam zamieszkujące musiały zmniejszyć swe rozmiary, aby przetrwać.

Gatunki zalmoksesa

Z. robustus

Rekonstrukcja szkieletu Z. robustus. Autor: Scott Hartman. [1]

Długość: 3 m

Masa: 350 kg (?)

Czas: późna kreda (późny mastrycht; 69-65,5 Ma)

Miejsce: Rumunia; formacja Sanpetru, formacja Densus Ciula i nienazwana formacja

Materiał kopalny

Holotyp Z. robustus (BMNH R.3392) to prawa kość zębowa.

Materiał przypisany:

Składa się na niego wiele osobników, z których można utworzyć niemal kompletny szkielet. Brakuje jedynie kości śródręcza i paliczków dłoni(?). Słabiej od reszty szkieletu zachowane są również kości stopy, jak np. skoku i śródstopia.

Z. robustus to gatunek typowy rodzaju Zalmoxes. Weishempel i in. (2003) zachowali (po poprzedniej małej korekcie) pierwotny epitet gatunkowy. Jest datowany na późny mastrycht, lecz co ciekawe, niektóre pokłady skalne, z których go wydobyto są datowane na paleocen.

Z. shqiperorum

Replika szkieletu Z. shqiperorum wystawiona w Brukseli. [2]

Długość: ok. 4-4,5 m

Masa: ? kg

Czas: późna kreda (późny mastrycht; 69-65,5 Ma)

Miejsce: Rumunia; nienazwana formacja, formacja Densus Ciula, formacja Sanpetru i ?formacja Jibou

Holotyp Z. shqiperorum (BMNH R.4900) to lewa kość zębowa, kość krzyżowa, prawa kość łopatkowa i prawa łopatkowo-krucza, częściowa lewa? kość biodrowa(?), częściowa prawa kość biodrowa, prawa kość kulszowa i dystalna część lewej kości kulszowej oraz lewa kość udowa.

Uwaga – część lewej kości udowej, skatalogowana do holotypu, jest za mała, aby mogła pochodzić od tego samego osobnika (Weishampel i in., 2003).

Materiał przypisany:

BMNH R.5491 – lewa k. zębowa; MCDRD 66 – prawa k. udowa; MCDRD 77 – dwie lewe kości kulszowe; MCDRD 208 i 234 – lewa k. udowa; MCDRD 418 – proksymalna część k. ramiennej; FGGUB R.1087-1133 i R.1355-1357 – częściowy pozaczaszkowy szkielet należący do młodocianego osobnika; FGGUB R.1640 – lewa k. zębowa.

Codrea i Godefroit (2008) wstępnie przypisują do niego także kości z pokładów formacji Jibou.

Gatunek ten jest o połowę większy od typowego. Tak jak w przypadku Z. robustus, niektóre jego osobniki (przynajmniej holotyp) spoczywał w skałach datowanych na późny mastrycht – paleocen (nienazwana formacja), lecz zapewne – tak jak Z. robustus – nie dożył ery kenozoicznej.

Z. sp.

O tym nienazwanym gatunku donoszą Sachs i Hornung (2006). Wg nich jest to dinozaur, który prawdopodobnie należy do rodzaju Zalmoxes, lecz nie wykazuje cech diagnostycznych na poziomie gatunkowym (stąd zapis sp.). Znany tylko z jednego szkieletu prawdopodobnie należącego do jednego, młodocianego osobnika. W przeciwieństwie do pozostałych gatunków pochodzi on z Austrii i jest datowany na wczesny kampan (83,5-76,2 Ma – Grupa Gosau).

Problematycznym jest fakt, iż na jego materiał kopalny składa się prawa kość zębowa (lektotyp Iguanodon (= Mochlodon) suessi)), zęby, fragmenty kości ciemieniowej i łopatkowej(?), kości kończyn: promieniowa, udowa, piszczelowa, 2 kręgi (zagubione) i pazur kończyny przedniej, co może komplikować kwestię formalną związaną z mochlodontem.

Historia taksonomii

Historia tego taksonu sięga początku XX wieku. W 1902 roku Nopcsa odnalazł w Transylwanii (Rumunia) szczątki ornitopodów. Niektóre przypisał do Mochlodon suessi, a dla części utworzył nowy gatunek – Mochlodon robustum. Po 13 latach stwierdził, że ten gatunek reprezentuje tak naprawdę Rhabdodon, więc przemianował go do tego rodzaju.

Po niemal 100 latach okazało się, że R. robustus jest odmienny na poziomie rodzajowym od typowego R. priscus, więc konieczne było kolejne przeniesienie do innego rodzaju. Naukowcy doszli do wniosku, że takson ten to nowy rodzaj, więc utworzyli dla niego nową nazwę Zalmoxes. Jakby tego było mało, wg autorów jego opisu (Weishempel i in., 2003) na materiał kopalny R. robustus składały się dwa, a nie jeden gatunek. Dla tego drugiego konieczne więc było, dla jego odróżnienia od typowego Z. robustus, utworzenie nowego epitetu gatunkowego.

Etymologia

Zalmoxes (alternatywna pisownia: Zalmoxis) był wg tradycji starożytnej Grecji niewolnikiem Pitagorasa, który po uwolnieniu udał się do Dacji (starożytna Rumunia). Tam został nauczycielem, uzdrowicielem i najwyższym kapłanem. Mieszkańcy Dacji uważali go za boga m.in. nieśmiertelności i świata podziemnego. Nazwa ta odnosi się do kraju, gdzie go odnaleziono oraz – w pewnym sensie – uratowanie ważności jednego gatunku Mochlodon (rozbitego na dwa nowe należące do jednego nowego rodzaju), którego autorem jest Nopcsa, co nijako ma czynić go nieśmiertelnym.

Epitet gatunkowy gatunku typowego Z. robustus znaczy "solidny, mocny". Z kolei drugi człon nazwy drugiego gatunku (Z. shqiperorum) wywodzi się z Shqiperia – nazwy, którą Albańczycy określają swój kraj. Prawdopodobnie pochodzi ze słowa shqipe ("orzeł"); epitet ten został nadany ze względu na fascynację Nopcsy, jaką darzył kraj albański.

Spis gatunków

Zalmoxes	Weishampel, Jianu, Csiki i Norman, 2003
Z. robustus	(Nopcsa, 1902) Weishampel, Jianu, Csiki i Norman, 2003
= Mochlodon robustum [partim]	Nopcsa, 1902
= Rhabdodon robustus [partim]	(Nopcsa, 1902) Nopcsa, 1915
Z. shqiperorum	(Nopcsa, 1902) Weishampel, Jianu, Csiki i Norman, 2003
= Mochlodon robustum [partim]	Nopcsa, 1902
= Rhabdodon robustus [partim]	(Nopcsa, 1902) Nopcsa, 1915

Bibliografia

Benton, M.A., Csiki, Z., Grigorescu, D., Redelstorff, R., Sander, P.M., Stein, K. & Weishampel, D.B. (2010) Dinosaurs and the island rule: The dwarfed dinosaurs from Haţeg Island. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 293, 438–454

Codrea, V.A. & Godefroit, P. (2008) New Late Cretaceous dinosaur findings from northwestern Transylvania (Romania). Comptes Rendus Palevol, Volume 7, Issue 5, Pages 289-295

Codrea, V.A, Vremir, M., Jipa, C., Godefroit, P., Csiki, Z., Smith, T. & Fărcaş C. (2010) More than just Nopcsa's Transylvanian dinosaurs: A look outside the Haţeg Basin. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 293, 391–405

Godefroit, P., Codrea, V. & Weishampel, D.B. (2009) Osteology of Zalmoxes shqiperorum (Dinosauria, Ornithopoda), based on new specimens from the Upper Cretaceous of Nalat-Vad (Romania). Geodiversitas 31 (3) : 525-553

Norman, D.B. (2004) Basal Iguanodontia. [w]: David B. Weishampel, Peter Dodson, Halszka Osmólska (red.): "The Dinosauria". Wyd. drugie. Berkeley: University of California Press

Sachs, S. & Hornung, J. (2006) "Juvenile ornithopod (Dinosauria: Rhabdodontidae) remains from the Upper Cretaceous (Lower Campanian, Gosau Group) of Muthmannsdorf (Lower Austria)". Geobios 39 (3): 415–425. doi:10.1016/j.geobios.2005.01.003

Weishampel, D.B., Jianu C.-M. , Csiki Z. , & Norman D.B. (2003) "Osteology and phylogeny of Zalmoxes (n.g.), an unusual Euornithopod dinosaur from the latest Cretaceous of Romania". Journal of Systematic Palaeontology 1(2): 65–123

Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University - Princeton i Oxford