Kość bocznoklinowa

Kość bocznoklinowa, kość klinowa boczna (os laterosphenoideum) – kość mózgoczaszki występująca u archozauromorfów. Jest to trzyczęściowa kość powstała ze skostnienia czaszki chrzęstnej. Znajduje się na przedniej ścianie puszki mózgowej. Od przodu otacza otwór nerwu trójdzielnego, częściowo graniczy również z otworami dla nerwów: wzrokowego, okoruchowego i bloczkowego. Składa się ze skostniałych pila antotica, pila metoptica oraz taenia medialis i planum supraseptale (Bhullar i Bever 2009). U współczesnych archozaurów (tym samym prawdopodobnie również u dinozaurów) kość bocznoklinowa jest miejscem przyczepu jednego z mięśni oczodołowo-skroniowych: m. tensor periorbitae. Z kolei nie występuje u nich m. levator pterygoideus – również mający miejsce przyczepu na laterosphenoideum – który prawdopodobnie był obecny u wielu nieptasich dinozaurów (Holliday 2009).

Kość bocznoklinowa występuje jedynie u archozauromorfów (w tym ptaków) i bazalnych żółwi (które również mogą być archozauromorfami) (Bhullar i Bever 2009).

Długo kontrowersyjna pozostawała kwestia nazewnictwa tej kości i zakresu stosowania nazwy laterosphenoideum. Używana przez wielu autorów nazwa alisphenoideum powinna być stosowana jedynie u ssaków (ponieważ kość ta nie jest homologiczna z kością archozauromorfów). Nazwę pleurosphenoideum również używano na opisanie kości występującej u archozauromorfów, ale także m.in. ryb (np. Orska 1976) – często zamiennie z laterosphenoideum. Rieppel (1976) zaproponował, by nazwę laterosphenoideum zastrzec dla węży i niektórych scynków, a dla kości archozauromorfów pozostawić nazwę pleurosphenoideum, ponieważ nie są to struktury homologiczne. W 1993 roku z bałaganem w nomenklaturze zmierzyli się Clark i in., którzy stwierdzili, że kość archozauromorfów powinna jednak nosić nazwę laterosphenoideum. Ich propozycja spotkała się z akceptacją innych autorów i obecnie w pracach poświęconych m.in. dinozaurom spotkać się można właśnie z nazwą laterosphenoid, a nie pleurosphenoid. Również w nowych pracach poświęconych wężom używa się jednak terminu laterosphenoid (np. Rieppel i Maisano 2007).

Bibliografia

Bhullar B.-A.S., Bever G.S. 2009. An archosaur-like laterosphenoid in early turtles (Reptilia: Pantestudines). Breviora 518: 1-11. doi:10.3099/0006-9698-518.1.1.

Clark J.M., Welman J., Gauthier J.A., Parrish J.M. 1993. The laterosphenoid bone of early archosauriforms. Journal of Vertebrate Paleontology 13: 48-57. doi:10.1080/02724634.1993.10011487.

Holliday C.M. 2009. New insights into dinosaur jaw muscle anatomy. The Anatomical Record 292: 1246-1265. doi:10.1002/ar.20982.

Orska J. 1976. Szkielet. W: Szarski H. (red.). Anatomia porównawcza kręgowców. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 91-280.

Rieppel O. 1976. The homology of the laterosphenoid bone in snakes. Herpetologica 32: 426-429. JSTOR.

Rieppel O., Maisano J.A. 2007. The skull of the rare Malaysian snake Anomochilus leonardi Smith, based on high-resolution X-ray computed tomography. Zoological Journal of the Linnean Society 149: 671-685. doi:10.1111/j.1096-3642.2007.00276.x.