Iguanodon

?Do aktualizacji o brakujące publikacje (o ile są takie).

Autor:	Marcin Szermański
Korekta:	Maciej Ziegler, Tomasz Singer, Mateusz Tałanda, Tomasz Singer, Kamil Kamiński, Michał Siedlecki

---

Iguanodon (iguanodont)
Długość	ok. 11-13 m
Masa	ok. 3-8,3 t
Dieta	roślinożerny
Miejsce	Belgia - Bernissart ( formacja Sainte-Barbe Clays) Hiszpania - Morella i Teruel (formacje Arcillas de Morella i Camarillas) Niemcy - Wesfalia (Nehden) ?Wielka Brytania - Wyspa Wight i Dorset (? formacja Wessex)
Czas	Trias 252 Jura 201 Kreda 145 66 ok. 126 - ?121 Ma wczesna kreda (późny hoteryw - ?wczesny apt)
Systematyka	Dinosauria Ornithischia Genasauria Neornithischia Cerapoda Ornithopoda Iguanodontia Hadrosauriformes Iguanodontidae
Rekonstrukcja przyżyciowa I. bernissartenis. Autor: Nobu Tamura. [9] Rekonstrukcja przyżyciowa I. galvensis. Autor: Caz41985. [10]
Mapa znalezisk
Wczytywanie mapy… {"minzoom":false,"maxzoom":false,"mappingservice":"leaflet","width":"auto","height":"350px","centre":false,"title":"","label":"","icon":"","visitedicon":"","lines":[],"polygons":[],"circles":[],"rectangles":[],"wmsoverlay":false,"copycoords":false,"static":false,"zoom":4,"defzoom":14,"layers":["OpenStreetMap"],"overlaylayers":[],"resizable":false,"enablefullscreen":false,"scrollwheelzoom":true,"markercluster":false,"clustermaxzoom":20,"clusterzoomonclick":true,"clustermaxradius":80,"clusterspiderfy":true,"geojson":"","locations":[{"text":"\u003Cb\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003Eformacja \u003Ca href=\"/index.php?title=Sainte_Barbe_Clays\u0026amp;action=edit\u0026amp;redlink=1\" class=\"new\" title=\"Sainte Barbe Clays (strona nie istnieje)\"\u003ESainte Barbe Clays\u003C/a\u003E, Bernissart, Hainaut, \u003Ca href=\"/wiki/Belgia\" title=\"Belgia\"\u003EBelgia\u003C/a\u003E|\u003Csmall\u003E\u003Ci\u003EI. bernissartensis\u003C/i\u003E - IRSNB 1534 (\u003Ca href=\"/wiki/Lektotyp\" title=\"Lektotyp\"\u003Elektotyp\u003C/a\u003E/\u003Ca href=\"/wiki/Holotyp\" title=\"Holotyp\"\u003Eholotyp\u003C/a\u003E) i m.in. osobnik IRSNB 1561, IRSNB 1536 oraz \"osobnik S\".\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/b\u003E\u003Chr /\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003C/div\u003E","title":"formacja Sainte Barbe Clays, Bernissart, Hainaut, Belgia|I. bernissartensis - IRSNB 1534 (lektotyp/holotyp) i m.in. osobnik IRSNB 1561, IRSNB 1536 oraz \"osobnik S\".\n","link":"","lat":50.47859840000000275495040114037692546844482421875,"lon":3.69142600370969997669590156874619424343109130859375,"icon":""},{"text":"\u003Cb\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003ENehden, Nadrenia P\u00f3\u0142nocna-Westfalia, \u003Ca href=\"/wiki/Niemcy\" class=\"mw-redirect\" title=\"Niemcy\"\u003ENiemcy\u003C/a\u003E|\u003Csmall\u003E\u003Ci\u003EI. bernissartensis\u003C/i\u003E.\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/b\u003E\u003Chr /\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003C/div\u003E","title":"Nehden, Nadrenia P\u00f3\u0142nocna-Westfalia, Niemcy|I. bernissartensis.\n","link":"","lat":51.4789205000000009704308467917144298553466796875,"lon":7.5543750999999996764699972118251025676727294921875,"icon":""},{"text":"\u003Cb\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003EGalve, nieopodal Teruel, \u003Ca href=\"/wiki/Hiszpania\" class=\"mw-redirect\" title=\"Hiszpania\"\u003EHiszpania\u003C/a\u003E|\u003Csmall\u003E\u003Ci\u003EI. galvensis.\u003C/i\u003E\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/b\u003E\u003Chr /\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003C/div\u003E","title":"Galve, nieopodal Teruel, Hiszpania|I. galvensis.\n","link":"","lat":40.60052590000000094505594461224973201751708984375,"lon":-0.92292818768278994667753067915327847003936767578125,"icon":""},{"text":"\u003Cb\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003Eformacja \u003Ca href=\"/index.php?title=Wessex\u0026amp;action=edit\u0026amp;redlink=1\" class=\"new\" title=\"Wessex (strona nie istnieje)\"\u003EWessex\u003C/a\u003E, \u003Ca href=\"/wiki/Wielka_Brytania\" title=\"Wielka Brytania\"\u003EWielka Brytania\u003C/a\u003E|\u003Csmall\u003E?\u003Ci\u003EI. bernissartensis\u003C/i\u003E.\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/b\u003E\u003Chr /\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003C/div\u003E","title":"formacja Wessex, Wielka Brytania|?I. bernissartensis.\n","link":"","lat":50.671082450000000108047970570623874664306640625,"lon":-1.3328042802763999663540062101674266159534454345703125,"icon":""}],"imageoverlays":null}

Wstęp

Iguanodon to dinozaur roślinożerny z grupy ornitopodów. Jego nazwa oznacza "ząb legwana", ponieważ jego zęby są bardzo podobne do zębów roślinożernych jaszczurek. Iguanodon to jeden z najbardziej znanych dinozaurów - często "występuje" w filmach dokumentalnych o dinozaurach, czy kreskówkach dla najmłodszych.

Budowa i paleobiologia

Budowa ogólnie

Iguanodon był dużym i masywnie zbudowanym ornitopodem. Miał on wysoką i wąską czaszkę o czworokątnym kształcie, z dość głęboką żuchwą i zaokrąglonym, bezzębnym dziobem. Kończyny przednie były mniejsze od tylnych, ale i tak stosunkowo duże. Kończyły się 5-palczastymi dłońmi. Kciuk tworzyła spiczasta, stożkowata kość. Trzy środkowe palce pełniły funkcje podporowe i kończyły się tępymi kopytkami. Piąty palec był dość długi i zręczny dzięki stawom łączącym jego krótkie paliczki. Tylne kończyny były długie i masywne, choć nieprzystosowane do biegu. Stopy miały po trzy palce. Ciężki i usztywniony skostniałymi ścięgnami ogon równoważył przednią część ciała. Badania wykazały występowanie znaczących różnic między osobnikami I. bernissartensis. Dotyczą one głównie budowy kręgów i kończyn. Nie znaleziono jednocześnie dowodów występowania dymorfizmu płciowego (Verdú i in., 2017b).

Postawa i poruszanie się

Dinozaury te poruszały się na czterech kończynach, ale w razie konieczności (np. w celu sięgnięcia wyżej rosnącej roślinności) były w stanie stanąć na tylnych kończynach, które były masywniejsze od przednich. Iguanodon był zapewne bardziej czworonożny niż większość jego krewniaków, gdyż kończyny przednie były szczególnie długie i masywne. W marszu ogon trzymany był w powietrzu poziomo, dla utrzymania równowagi. Młode osobniki były prawdopodobnie głównie dwunożne, a ich kończyny przednie – proporcjonalnie krótsze niż u dorosłych.

Odżywianie się i środowisko życia

Iguanodon zapewne pasł się od poziomu gruntu do wysokości kilku metrów. Żywił się skrzypami, sagowcami i roślinami iglastymi (Lambert, 1993). Niekiedy spekulowano też, że mógł zjadać wczesne rośliny kwiatowe. Do zbierania roślinności służył mu duży, zaokrąglony dziób z przodu pyska. Pokarm rozcierały serie liściowatych zębów. Zaciśnięcie szczęk iguanodona powodowało uginanie się kości szczękowych, w efekcie czego zęby dolnej i górnej szczęki ocierały się o siebie, rozcierając znajdujący się pomiędzy nimi pokarm (Weishampel, 1984).

Analiza palinologiczna stanowiska Palau-3 (formacja Arcillas de Morella, Hiszpania; późny barrem), na terenie którego znaleziono szczątki należące do gatunku I. bernissartensis wykazała, że iguanodonty żyły na terenach wybrzeży klimatu ciepłego wilgotnego. Roślinność porastająca to środowisko składała się przede wszystkim z paproci z grup Cyatheaceae i Anemiaceae, różnych widłaków i innych paprotników oraz nagonasiennych z grupy Cheirolepidiaceae. Prawdopodobnie iguanodont oraz jego krewniacy żywili się wspomnianymi powyżej roślinami (Rodríguez-Barreiro i in., 2023).

Stadny tryb życia i obrona przed drapieżnikami

Stożkowate kolce na kciukach iguanodona być może służyły iguanodonowi do obrony przed drapieżnymi teropodami, choć równie dobrze mogły być używane np. do walki z osobnikami własnego gatunku. Często uważa się, że Iguanodon żył w stadach. Jednym z dowodów jest odkrycie licznych szkieletów tego dinozaura w Bernissart w Belgii. Norman (1987) stwierdził jednak, że zwierzęta te nie zginęły jednocześnie, lecz ich śmierć następowała na przestrzeni 10-100 lat, a ciała były znoszone przez wodę w jedno miejsce przy wielu okazjach. Tak więc fakt znalezienia na małym obszarze licznych okazów nie musi bezsprzecznie dowodzić, że tworzyły one stado, choć oczywiście takie zachowania nie są wykluczone. Znalezisko z Nehden w Niemczech może rzeczywiście reprezentować zwierzęta migrujące w stadach, ale większość osobników z tego stanowiska należy do pokrewnego rodzaju Mantellisaurus, uważanego dawniej za gatunek iguanodona (Norman, 1987).

Pierwsza rekonstrukcja iguanodonta. Autor: Gideon Mantell. [1].

Późniejsza rekonstrukcja iguanodonta w pozycji wyprostowanej. [2].

Historia badań

Iguanodon jest jednym z pierwszych opisanych (1825) - rok po Megalosaurus, który był pierwszym opisanym dinozaurem. Następny był kolejny "brytyjski" dinozaur, mianowicie Hylaeosaurus (1833). Nie jest tu brany pod uwagę zauropod "Rutellum", gdyż został nazwany przed klasyfikacją Linneusza (1758), przez co nie jest nazwą naukową (nomen oblitum). Warto zaznaczyć, iż wszystkie cztery powyższe dinozaury zostały odnalezione na Wyspach Brytyjskich, lecz – co ciekawe – być może jedyny dziś ważny gatunek iguanodonta, a więc I. bernissartensis, żył najprawdopodobniej jedynie w kontynentalnej Europie - mianowicie w Belgii; lokalizacja w Niemczech i Wielkiej Brytanii jest niepewna (Paul, 2008 i 2010; McDonald, 2012). Na przestrzeni lat (zwłaszcza w latach 2006-2010) dochodziło do rewizji taksonomicznej gatunków iguanodonta, przez co te pewne "brytyjskie" zostały przeniesione do nowo utworzonych rodzajów.

Iguanodonta wyobrażano sobie początkowo jako ociężałe, czworonożne zwierzę, ciągnące swój ogon po ziemi. Uważano, że na czubku jego pyska widniał róg, niczym na wzór nosorożców. Po wielu latach okazało się, że ten "róg" to tak naprawdę pazur występujący na jego przednich kończynach ("kciukach"). Równocześnie zmienił się sposób rekonstruowania postawy tego dinozaura - szkielety w muzeach były ustawiane w pozycji wyprostowanej, niemalże "ludzkiej". Dziś wiemy, że dinozaury te poruszały się na głównie czterech kończynach, ale zapewne były w stanie stanąć na tylnych kończynach.

Rekonstrukcja gatunku typowego w postawie czworonożnej. Autor: Nobu Tamura [3].

Zawiłość taksonomiczna gatunków

Od momentu nazwania pierwszych skamieniałości przez Mantella (1825) pod nazwą rodzajową Iguanodon, opisano wiele jego gatunków. Niektóre już w XIX w. przeniesiono do innych rodzajów. Obszerna rewizja taksonomiczna, szczególnie Paula (2006, 2008) i Normana (2010) rewiduje ważność poszczególnych gatunków, a dla niektórych tworzy nowe nazwy rodzajowe.

Gregory S. Paul (2008) określił wiele gatunków jako niediagnostyczne (nomen dubium) oraz incertae sedis, gdyż nie jest pewna ich przynależność do rodzaju Iguanodon i Iguanodontia w ogóle. Ponadto utworzył rodzaj Dakotadon dla I. lakotaensis i Mantellisaurus dla I. atherfieldensis (ten drugi już w 2006 lub 2007 roku).

Galton (2009) utworzył nowy rodzaj dla I. hoggii (Owenodon).

Z materiału kopalnego zaliczanego do Iguanodon wyróżniono też inne nowe rodzaje i gatunki - Delapparentia turolensis (w 2017 uznany za Iguanodon sp.), Dollodon bampingi (lub D. seelyi) i Altirhinus kurzanovi.

Zrekonstruowany szkielet gatunku typowego w muzeum w Brukseli. Autor zdjęcia: Ben2 [4].

Z kolei Norman (2010) dla gatunków I. dawsoni oraz I. fittoni (którego zsynonimizował z I. hollingtonensis) utworzył odpowiednio Barilium i Hypselospinus. Dla tego ostatniego w 2012 r. Paul powołał do życia nowy rodzaj - Huxleysaurus.

W rodzaju Iguanodon ostało się kilka wątpliwych gatunków (nomen dubium), zob. #Wybrane gatunki nieważne.

Gatunki

Poniżej zestawienie niektórych (ważnych i nieważnych) gatunków iguanodona.

Gatunki ważne

I. bernissartensis

Długość: 11-13 m

Masa: 3-8,3 t

Czas: wczesna kreda (hoteryw - "środkowy" / późny barrem lub/i najwcześniejszy apt; ?ok. 128,3/ 128,3-125/ok. 122-121 Ma)

Miejsce: Belgia - Hainaut (formacja Sainte Barbe Clays), ?Niemcy - Nadrenia Północna-Westfalia (stanowisko Nehden), ?Hiszpania - Morella (formacja "Arcillas de Morella"), ?Wielka Brytania - Wyspa Wight (formacja Wessex)

Materiał kopalny: Lektotyp (czasami uważany za holotyp): IRSNB 1534 - praktycznie kompletny szkielet. Materiał przypisany: wszystkie masywne osobniki z lokalizacji osobnika IRSNB 1534 (Bernissart), w tym m.in. osobnik IRSNB 1561, IRSNB 1536 oraz "osobnik S", a także materiał z Nadrenii Północnej-Westfalii, Morelli (CMP-11-1 - kompletna prawa k. szczękowa i CMP-11-2 - częściowa prawa k. szczękowa) oraz niepewny materiał z Wyspy Wight. Niektórzy naukowcy (np. Paul [2010]) postulują, by za jedyny pewny materiał I. bernissartensis uznać jedynie materiał z Belgii. W 2022 r. opisano nowy szkielet pozaczaszkowy tego gatunku, pochodzący z formacji Arcillas de Morella (Gasulla i in., 2022). Okaz ten (CMP-MS-04) składa się z 3 kręgów grzbietowych, prawie kompletnej kości krzyżowej, 4 kręgów ogonowych, kilku łuków hemalnych, oraz fragmentów wyrostków kolczystych kręgów z grzbietowej lub krzyżowej części kręgosłupa.

Czaszka I. bernissartensis. Autor zdjęcia: Ghedoghedo [5].

Gatunek typowy iguanodonta. Stał się nim po decyzji ICZN w 2000 roku, kiedy dotychczasowy gatunek typowy – I. anglicus – okazał się nie być diagnostyczny. Konieczne było ustalenie nowego gatunku typowego, który miał zastąpić dotychczasowy.

Ocenia się go na 11 (Norman, 1987) a nawet 13 metrów długości (Tweet, online) i ponad 3 tony, przy długości 8 m (Paul, 2008; 2010). Benson i in. (2014) ocenili masę tego gatunku aż na 8,3 t. Był to bardzo duży i masywny iguanodont, wyraźnie czworonożny - o czym świadczą długie i masywne kończyny przednie. Wg Normana (1980) zasięg występowania tego gatunku może rozciągać się również po Hiszpanię i - co jeszcze mniej pewne - Portugalię, północną Afrykę, Amerykę Północną oraz Amerykę Południową, skąd znany jest wyłącznie z tropów. Jednak najprawdopodobniej okazy te należą do innego taksonu.

Epitet gatunkowy bernissartensis został zaczerpnięty z nazwy kopalni i miejscowości, gdzie odnaleziono jego skamieniałe szczątki - Bernissart w Belgii.

I. galvensis

Długość: 9-10 m

Masa: ? t

Czas: wczesna kreda (wczesny barrem)

Miejsce: Hiszpania - Galve, okolice miasta Teruel (formacja Camarillas)

Materiał kopalny: Holotyp (MAP-4787) to dorosły osobnik z dysartykulowanymi elementami szkieletu czaszkowego i pozaczaszkowego ze stanowiska SC-1. Są to: k. przedszczękowa, zębowa, zaoczodołowa, kwadratowa, zęby k. szczękowej, łuk atlasu i pozostałości kręgów szyjnych, krąg krzyżowy, żebra, k. krucza, łopatkowa, części obu k. łonowych i obu kulszowych, prawa k. udowa.

Paratyp (SCH-10) to k. zębowa należąca do młodocianego osobnika ze stanowiska SC-1.

Materiał dopisany: MAP-4788 (k. szczękowa), MAP-4789 (łuk kręgu grzbietowego), MAP-4790, SCH-3 (element mózgóczaszki), SCH-25 (trzon atlasu). Wszystkie wymienione należą do młodocianych osobników i pochodzą ze stanowiska SC-1. Dodatkowo skamieniałości ze stanowiska SC-2: MAP-4791 do MAP-5488, MAP-5491 do MAP-5813, MAP-5816 do MAP-5964, MAP-5973 do MAP-6004 (co najmniej 13 osobnych szkieletów na które składają się liczne kości) i MAP-5489, MAP-5490, MAP-5814, MAP-5815, MAP-5965 do MAP-5972 (kręgi należące do embrionów). García-Cobeña i in. (2024) opisali okaz ze stanowiska SC-4, oznaczony nr MAP-8523, MAP-8494, MAP-8501, MAP-8518, MAP-8519, MAP-8511, MAP-8513, MAP-8495, MAP-8499, MAP-8500, MAP-4676, MAP-6899, MAP-6970, MAP-6972, MAP-8510, MAP-6889, MAP-6893, MAP-8502, MAP-8503, MAP-8507, MAP-8514, MAP-8518, and MAP-8519, MAP-8496, MAP-8497, MAP-8516, MAP-8522, MAP-8517, MAP-8520, MAP-8515, MAP-8498, MAP-8505, MAP-8521 i MAP-8504. Obejmuje on pojedynczy ząb, kilka kręgów z różnych części ciała i o różnym stopniu kompletności, kilka żeber, fragment mostka, częściową łopatkę oraz fragmenty miednicy i kończyn.

Gatunek iguanodonta, opisany w 2015 roku przez zespół badaczy pod przewodnictwem Francisco Verdú. Odnaleziono m.in. jego embriony - jest to pierwszy taki przypadek w obrębie całego rodzaju Iguanodon. Jego szczątki odnaleziono nieco na północny-wschód od miasta Teruel (gmina Galve). To właśnie z nazwy gminy został zaczerpnięty drugi człon jego naukowej nazwy - galvensis. Od gatunku typowego różnił się cachami budowy kości zębowej, kulszowej i udowej (Verdú i in., 2017a). Diagnostyczna jest również budowa kręgów i miednicy (García-Cobeña i in., 2024).

Dłoń I. bernissartensis. Autor zdjęcia: Ballista [6].

Wybrane gatunki nieważne

I. anglicus

Długość: ? m

Masa: ? t

Czas: wczesna kreda

Miejsce: Wielka Brytania

Materiał kopalny: Holotyp to zęby. Materiał przypisany: osobniki nazwane pierwotnie Cetiosaurus brevis i Streptospondylus major.

Gatunek ten był pierwotnym gatunkiem typowym rodzaju Iguanodon. Mantell ustanawiając rodzaj Iguanodon (1825) nie ustanowił gatunku typowego. Zrobił to za niego Holl (1829), dodając epitet gatunkowy anglicum. Został on poprawiony na anglicus przez Normana (1986). Ze względu na brak cech diagnostycznych, obecnie jest uważany za nomen dubium.

Szczątki I. anglicus. Autor zdjęcia: Gary Todd [7].

I. phillipsi

Nieważny gatunek znany jedynie z żuchwy z kilkoma/kilkunastoma zębami. To samo zwierzę co jego synonim - Priodontognathus phillipsi. Epitet gatunkowy honoruje niejakiego Phillipsa - prawdopodobnie autora m.in. paru gatunków należących do Cetiosaurus.

"I." praecursor

Czasami łączony z Neosodon praecursor, lecz nie pokrywają się one czasowo. Jest to tzw. "takson zębowy", tzn. znany jest jedynie z zębów. Zazwyczaj traktowany jako przedstawiciel Sauropoda - opisany przez Sauvage'a (1876), został przez niego następnie przemianowany na Pelorosaurus praecursor. Jest nomen dubium.

"I." hillii

Gatunek nieważny (nomen dubium). Jest to "takson zębowy" - na jego skromny materiał kopalny składa się jedynie jeden ząb. Epitet gatunkowy prawdopodobnie honoruje kogoś o nazwisku Hill (bądź Hilli).

I. orientalis

Gatunek znany z terenów dzisiejszej Mongolii ze skał o niepewnym datowaniu (barrem-mastrycht). Norman w 1996 roku uznał jego holotyp za młodszy synonim I. bernissartensis, a jego materiał przypisany 2 lata później przemianował go na Altirhinus kurzanovi. Znany ze skąpego materiału (holotyp to prawa k. szczękowa, lewa k. łopatkowa, kilka(naście) dużych fragmentów żeber, fragmenty łuków neuralnych kręgów, tylny kawałek prawej gałęzi k. przedszczękowej, dystalny fragment k. śródstopia, częściowa prawa k. nosowa. Nomen dubium.

Grupa iguanodonów w towarzystwie dużego drapieżnika Concavenator, mniejszego Eotyrannus, pary Pelecanimimus i stadka Hypsilophodon. Autor: ABelov2014 [8].

I. ottingeri

Gatunek ten - w przeciwieństwie do większości gatunków "iguanodonta" - został opisany w drugiej połowie nie XIX, a XX wieku. Kolejny z kolei "takson zębowy", na którego składają się jedynie zęby. Nomen dubium, a więc takson wątpliwy/nieważny.

Spis gatunków

Gatunki ważne i ich młodsze (nieważne) synonimy

Iguanodon	Mantell, 1825
= "Iguanosaurus"	Anonymous, 1824	nomen nudum
= Delapparentia	Ruiz-Omeñaca, 2011
I. bernissartensis	Boulenger, 1881
?= I. seelyi	Hulke, 1882	?= Dollodon seelyi
??= I. orientalis	Rozhdestvensky, 1952
?= I. major	(Owen, 1842) Delair, 1966	?nomen dubium
I. galvensis	Verdú, , Royo-Torres, Cobos i Alcalá, 2015

Gatunki nieważne

I. anglicus	(Holl, 1829) Norman, 1986	nomen dubium
= I. anglicum	Holl, 1829
= I. mantelli	von Meyer, 1832
= "I. angelicus"	Lessem i Glut, 1993	nomen nudum
= Streptospondylus major	Owen, 1842
"I." praecursor	Sauvage, 1876	??= Neosodon praecursor	(Moussaye, 1885)	nomen dubium
= "I. precursos"		nomen nudum
I. gracilis	(Lydekker, 1888) Steel, 1969
"I." hillii	Newton, 1892	nomen dubium
I. ottingeri	Galton i Jensen, 1979	nomen dubium
"I. mongolensis"	Whitfield, 1992	nomen nudum	= Altirhinus kurzanovi

Gatunki przeniesione do innych rodzajów

I. foxii	(Huxley, 1869) Owen, 1873 lub 1874	= Hypsilophodon foxii	Huxley, 1869
= "I. foxi"		nomen nudum
I. phillipsi	Seeley, 1869	= Priodontognathus phillipsi	Seeley, 1869) Seeley, 1875
I. hoggii	Owen, 1874	= Owenodon hoggii	(Owen, 1874) Galton, 2009
= "I. boggii"	(Owen, 1874)	nomen nudum
= "I. hoggi"	(Owen, 1874)	nomen nudum
= Camptosaurus hoggii	(Owen, 1874) Norman i Barrett, 2002
= "Camptosaurus hoggi"	(Owen, 1874) Norman, 2004	nomen nudum
I. prestwichii	Hulke, 1880	= Cumnoria prestwichii	(Hulke, 1880) Seeley, 1888
= Camptosaurus prestwichii	(Hulke, 1880) Lydekker, 1889
= "I. prestwichi"		nomen nudum
I. dawsoni	Lydekker, 1888	= Barilium dawsoni	(Lydekker, 1888) Norman, 2010
= Torilion dawsoni	(Lydekker, 1888) Carpenter i Ishida, 2010
I. fittoni	Lydekker, 1889	= Hypselospinus fittoni	(Lydekker, 1889) Norman, 2010
= Wadhurstia fittoni	(Lydekker, 1889) Carpenter i Ishida, 2010
I. hollingtoniensis	Lydekker, 1889	= Huxleysaurus hollingtoniensis	Paul, 2012
= "I. hollingtonensis"		nomen nudum
I. atherfieldensis	Hooley, 1925	= Mantellisaurus atherfieldensis	(Hooley, 1925) Paul, 2006
I. suessi	Bunzel, 1871	= Mochlodon suessi	(Bunzel, 1871) Seeley, 1881
I. exogirarum	Fritsch, 1878	= Ponerosteus exogyrarum	Olshevsky, 2000
= Procerosaurus exogirarum	(Fritsch, 1878) Fritsch, 1905
= I. exogirarum	Fritsch, 1878
= "I. exogirarus"		nomen nudum
I. valdensis	(Hulke, 1879) van der Broeck, 1900	= Vectisaurus valdensis	Hulke, 1879
I. albinus	Fritsch, 1893	= Albisaurus albinus
= Albisaurus scutifer
I. lakotaensis	Weishampel i Bjork, 1989	= Dakotadon lakotaensis	(Weishampel i Bjork, 1989) Paul, 2008

Bibliografia

Benson, R. B. J., Campione, N. E., Carrano, M. T., Mannion, P. D., Sullivan, C., Upchurch, P. & Evans, D. C. (2014) "Rates of Dinosaur Body Mass Evolution Indicate 170 Million Years of Sustained Ecological Innovation on the Avian Stem Lineage" PLoS Biology, 12(5), e1001853. doi:10.1371/journal.pbio.1001853.

Carpenter, K. & Ishida, Y. (2010) "Early and "Middle" Cretaceous Iguanodonts in Time and Space". Journal of Iberian Geology 36 (2): 145-164. doi:10.5209/rev_JIGE.2010.v36.n2.3.

Galton, P.M. (2009) Notes on Neocomian (Lower Cretaceous) ornithopod dinosaurs from England - Hypsilophodon, Valdosaurus, "Camptosaurus", "Iguanodon" - and referred specimens from Romania and elsewhere. Revue de Paléobiologie, Genève 28 (1): 211-273. ISSN 0253-6730

Gasulla, J. M., Encaso, F., Narváez, I., Sanz, J. L. & Ortega, F. (2022) "New Iguanodon bernissartensis Axial Bones (Dinosauria, Ornithopoda) from the Early Cretaceous of Morella, Spain". Diverity 14 (2), 63. [[11]]

Gasulla, J.M., Escaso, F., Ortega, F. & Sanz, J.L. (2014) New hadrosauriform cranial remains from the Arcillas de Morella Formation (lower Aptian) of Morella, Spain. Volume 47 (1): 19–24.

García-Cobeña, J., Verdú, F.J., Cobos, A. (2024). "Systematic of a Massively Constructed Specimen of Iguanodon galvensis (Ornithopoda, Iguanodontidae) from the Early Barremian (Early Cretaceous) of Eastern Spain." Diversity 2024, 16, 586. [[12]]

McDonald, A.T. (2012) "The status of Dollodon and other basal iguanodonts (Dinosauria: Ornithischia) from the upper Wealden beds (Lower Cretaceous) of Europe". Cretaceous Research advance online publication. doi:10.1016/j.cretres.2011.03.002

McDonald, A.T., Wolfe, D.G. & Kirkland, J.I. (2010A) "A new basal hadrosauroid (Dinosauria: Ornithopoda) from the Turonian of New Mexico" Journal of Vertbrate Paleontology, 30(3), 799-812. doi:10.1080/02724631003763516

McDonald, A.T., Barrett, P.M. & Chapman, S.D. (2010B) "A new basal iguanodont (Dinosauria: Ornithischia) from the Wealden (Lower Cretaceous) of England" Zootaxa, 2569, 1–43.

Naish D. & Martill D.M. (2007) Dinosaurs of Great Britain and the role of the Geological Society of London in their discovery: Ornithischia. „Journal of the Geological Society”. 165 (3), s. 613–623. doi:10.1144/0016-76492007-154 [Supplementary information]

Norman, D.B. (1980) On the ornithisian dinosaur Iguanodon bernissartensis from the Lower Cretaceous of Bernissart (Belgium). Koninklijk Belgisch Institut Voor Natuurwetenschappen Verhandeling No 178.

Norman, D.B. (1986) "On the anatomy of Iguanodon atherfieldensis (Ornithischia: Ornithopoda)". Bulletin de L'institut Royal des Sciences Naturelles de Belgique Sciences de la Terre 56: 281–372. ISSN 0374-6291

Norman, D.B. (1987) "A Mass-Accumulation of Vertebrates from the Lower Cretaceous of Nehden (Sauerland), West Germany". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 230(1259): 215-255. [abstrakt]

Norman, D.B. (1996) On Mongolian ornithopods (Dinosauria: Ornithischia). 1. Iguanodon orientalis Rozhdestvensky 1952. Zoological Journal of the Linnean Society, 116: 303–315.

Norman, D.B. (1998) On Asian ornithopods (Dinosauria: Ornithischia). 3. A new species of iguanodontid dinosaur. Zoological Journal of the Linnean Society (1998), 122: 291–348.

Norman, D.B. (2004) Basal Iguanodontia. [w]: David B. Weishampel, Peter Dodson, Halszka Osmólska (red.): "The Dinosauria". Wyd. drugie. Berkeley: University of California Press.

Norman, D.B. (2010) "A taxonomy of iguanodontian (Dinosauria: Ornithopoda) from the lower Wealden Group (Cretaceous: Valanginian) of southern England". Zootaxa 2489: 47–66.

Paul, G.S. (2008) "A revised taxonomy of the iguanodont dinosaur genera and species". Cretaceous Research 29 (2): 192–216. doi:10.1016/j.cretres.2007.04.009

Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University - Princeton i Oxford.

Rodríguez-Barreiro, I.; Santos, A. A.; Villanueva-Amadoz, U.; Gasulla, J. M.; Escaso, F.; Ortega, F.; Gee, C. T.; Diez, J. B. (2023). "Palynological reconstruction of the habitat and diet of Iguanodon bernissartensis in the Lower Cretaceous Morella Formation, NE Iberian Peninsula". Cretaceous Research. 105804. [13]

Weishampel, D.B. (1984). Evolution in jaw mechanics in ornithopod dinosaurs. Advances in Anatomy, Embryology, and Cell Biology. 87. Berlin, Nowy Jork: Springer-Verlag.

Verdú, F.J., Royo-Torres, R., Cobos, A. & Alcalá, L. (2015) Perinates of a new species of Iguanodon (Ornithischia: Ornithopoda) from the lower Barremian of Galve (Teruel, Spain). Cretaceous Research 56: 250-264. doi:10.1016/j.cretres.2015.05.010

Verdú, F.J., Royo-Torres, R., Cobos, A. & Alcalá, L. (2017a) New systematic and phylogenetic data about the early Barremian Iguanodon galvensis (Ornithopoda: Iguanodontoidea) from Spain. Historical Biology: An International Journal of Paleobiology. 30 (4), s. 437–474. DOI: 10.1080/08912963.2017.1287179.

Verdú, F.J., Godefroit, P., Royo-Torres, R., Cobos, A. & Alcalá, L. (2017b). Individual variation in the postcranial skeleton of the Early Cretaceous Iguanodon bernissartensis (Dinosauria: Ornithopoda). Cretaceous Research. 74, s. 65–86. DOI: 10.1016/j.cretres.2017.02.006.

http://dml.cmnh.org/2000May/msg00176.html

Tweet, online http://thescelosaurus.com/iguanodontia.htm