Bistahieversor
| Autor: | Maciej Ziegler, Marcin Szermański |
| Korekta: | Tomasz Skawiński, Dawid Mazurek, Kamil Kamiński, Paweł Konarzewski |
| Bistahieversor (bistahiewersor) | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Długość | 9 m [1] | ||||
| Masa | 3,3 t [1] | ||||
| Dieta | mięsożerny | ||||
| Miejsce | USA – Nowy Meksyk
(formacja Kirtland – ogniwa Hunter Wash i Farmington; ?formacja Fruitland) | ||||
| Czas |
ok. 74,2-73 Ma[2] | ||||
| Systematyka | Dinosauria
? Tyrannosaurinae (??? Albertosaurinae) | ||||
 Czaszka bistahiewersora
Porównanie wielkości Bistahieversor i człowieka. | |||||
Wstęp
Bistahieversor to duży, zaawansowany tyranozauroid, przypuszczalnie tyranozauryd, z późnej kredy południowego zachodu Ameryki Północnej.
Zapewne polował na roślinożerne dinozaury, takie jak Pentaceratops.
Historia odkryć i systematyka
Jego szczątki opisywano wcześniej pod nazwami Aublysodon i Daspletosaurus. Jako nowy rodzaj Bistahieversor pojawił się w dysertacji doktorskiej Thomasa Carra z 2005 r., gdzie został dokładnie opisany. Ostatecznie nazwali go Carr oraz jego imiennik – Williamson. Publikacja ta została wyróżniona w pierwszym numerze Journal of Verterbrate Paleontology z roku 2010 a szkic czaszki trafił na okładkę tego prestiżowego czasopisma paleontologicznego.
Według analizy przeprowadzonej przez Carra i Williamsona Bistahieversor znajduje się w politomii z Dryptosaurus, Appalachiosaurus, Alioramus i Tyrannosauridae, natomiast według Brusattego i in. (2010) jest grupą zewnętrzną dla Appalachiosaurus + Tyrannosauridae. Niektóre analizy na podstawie tej pierwszej macierzy (Brusatte i in., 2009) wykazały, że Bistahieversor należy do Albertosaurinae (zob. kladogram 1. i kladogram 2.). Analiza przeprowadzona przez Loewena i in. (2013) sugeruje jednak znacznie bardziej zaawansowaną pozycję bistahiewersora – według niej jest ona tyranozaurynem, siostrzanym do kladu obejmującego Lythronax, Tyrannosaurus, Tarbosaurus i Zhuchengtyrannus. Umiejscowienie go poza Tyrannosauridae wymagałoby wydłużenia drzewa filogenetycznego o 67 kroków w stosunku do najbardziej parsymonicznego. Kolejne analizy filogenetyczne (Fiorillo i Tykoski, 2014; Brusatte i Carr, 2016; Brusatte i in., 2016; Carr i in., 2017; McDoland i in., 2018; Voris i in., 2020) wykazały jednak, ze nie był on tyranozaurydem, choć plasowały go bardzo blisko tego kladu. Zob. też Tyrannosauroidea#Kladogramy.
Materiał kopalny
Holotyp (NMMNH P-27469) (9 m, 3,3 t) to szkielet dorosłego osobnika: czaszka (1,07 m), żuchwa, niekompletny szkielet pozaczaszkowy zawierający kręgi, żebra, kość łonową i kończyny tylne (Carr, 2005).
Przypisany materiał to:
- szkielet młodego osobnika (NMMNH P-25049) (1,7 m wysokości w kłębie, ok. 250-300 kg): niekompletna czaszka (fragment kości przedszczękowej, kości: szczękowa, nosowe, częściowe łzowe, częściowa jarzmowa, czołowe, ciemieniowe, częściowa zaoczodołowa, kwadratowo-jarzmowa, kwadratowa, podniebienna i inne), niekompletna kość zębowa i kość kątowa górna, strzemiączko, częściowa kość gnykowa, 16 kręgów ogonowych, 8 szewronów, łopatka, niekompletna kończyna przednia, częściowa kość biodrowa, kości kończyny dolnej (udowa, piszczelowa i strzałkowa), kość skokowa, kości śródstopia i stopa (Carr i Williamson, 2000),
- niekompletna kość łzowa (NMMNH P-32824) (Carr, 2005),
- szkielet dorosłego osobnika (OMNH 10131): zęby (52 mm; 75 mm), częściowa kość czołowa i ciemieniowa, niekompletna kość zaoczodołowa, częściowa kość zębowa, fragmenty czterech żeber, gastralia, dystalny koniec kości łonowej, kość udowa bez brakującego dystalnego końca (~1,033 m), dystalny koniec kości strzałkowej (~891 mm), dystalny koniec III kości śródstopia (~483 mm), IV kość śródstopia (461 mm) (Lehman i Carpenter, 1990).
Budowa i diagnoza
| Uwaga! Poniższy fragment przedstawia szczegółowe dane i może wymagać od Czytelnika znajomości fachowych pojęć anatomicznych. |
Ogólnym pokrojem i zwyczajami przypominał pewnie inne zaawansowane tyranozauroidy, takie jak Gorgosaurus. Różnił się on nich budową czaszki. Carr i Williamson (2010) wyróżnili liczne autapomorfie: rozwidlone wyrostki korzenia podniebiennego kości przedszczękowej; dodatkowe czołowe wyrostki kości nosowych; liściokształtne wyrostki przyśrodkowe czołowe kości nosowej; pneumatyczny otwór przeszywający nadoczodołową gałąź kości łzowej; spiczasty grzebień strzałkowy; dół górnej kości skroniowej rozciąga się do bocznej powierzchni kości łuskowej; krótka kość przedczołowa; pojedynczy otwór pneumatyczny w kości podniebiennej; przyśrodkowy grzbiet na kości kątowej wprowadzony do kości kątowej górnej; brzuszno-boczny kil (długi, cienki wyrostek) wzdłuż tylnobrzusznej krawędzi żuchwy utworzony z kości kątowej i kości przedstawowej; wysoki kołnierz rozciągający się od brzusznej krawędzi przedniego otworu mylohyoid kości płatowej. Molina Pérez i Larramendi (2019) uważają, że Bistahieversor osiągał prędkość podczas biegu prawie 36 km/h.
Rozmiary
Na podstawie długości czaszki (1,07 m) w porównaniu do Albertosaurus, Gorgosaurus i Daspletosaurus (wymiary za Therrien i Henderson, 2007 oraz Mortimer, online) ocenia się jego długość na 9 metrów (obliczenia własne MZ). Z kolei na podstawie ww. teropodów (masa z różnych źródeł podanych w Therrien i Henderson, 2007) masę bistahiewersora ocenia się na ok. 2,5-4 ton (obliczenia własne MZ). Molina Perez i Larramendi (2019) dla okazu holotypowego oszacowali długość na 9 m oraz masę 3,3 t.
Paleobiologia
Zmysły
W 2020 roku McKeown wraz z wspólnikami zbadali za pomocą tomografu komputerowego wnętrze czaszki Bistahieversor. Miał on podobnie jak zaawansowane tyranozaurydy bardzo dobry zmysł węchu, dzięki dobrze rozwiniętym opuszkom węchowym. Długi, prosty przewód ślimakowy świadczy o zdolności słyszenia dźwięków o niskiej częstotliwości, a wydłużone kanały półkoliste sugerowały zwiększoną zwinność i wyrafinowaną stabilizację wzroku podczas ruchu głowy. Bistahieversor posiadał widzenie stereoskopowe, przez co miał lepszy wzrok niż większość prymitywnych teropodów. Badacze zauważyli, że płaty wzrokowe tego teropoda były niewielkie, przez co mogą pozornie wskazywać na słaby wzrok.
Paleopatologie
Okaz typowy Bistahieversor wykazywał obecność patologii. Na kości podniebnej mogła znajdować się głęboka rana. Zapewne wdało się tam zakażenie, które objęło tą kość oraz pobliską okostne. Żebro nosiło ślady wygojenia się po złamaniu. Osobnik o numerze katalogowym NMMNH P-25049 miał niemal identyczne urazy co holotyp. Dorosły okaz OMNH 10131 miał nieprawidłowo ustawiony najbardziej wysunięty do przodu ząb (Ford, online).
Etymologia
Nazwa Bistahieversor to połączenie pochodzącego z języka nawaho słowa bistahi, oznaczającego miejsce formowania cegieł, co odnosi się do miejsca Bisti Wilderness, oraz łacińskiego (autorzy nazwy błędnie podali, że greckiego) eversor, znaczącego tyle co "niszczyciel", co wiąże się z drapieżnictwem zwierzęcia.
Epitet gatunkowy (sealeyi) odnosi się do odkrywcy typowego okazu – Paula Sealeya, asystenta w New Mexico Museum of Natural History and Science (Albuquerque).
Spis gatunków
| Bistahieversor | Carr i Williamson, 2010 | |
| = "Bistahieversor" | Carr, 2005 | nomen nudum / nomen manuscriptum |
| B. sealeyi | Carr i Williamson, 2010 | |
| = "B. sealeyi" | Carr, 2005 | nomen nudum / nomen manuscriptum |
Bibliografia
Brusatte, S.L., Carr, T.D., Erickson, G.M., Bever, G.S. & Norell, M.A. (2009) "A long-snouted, multihorned tyrannosaurid from the Late Cretaceous of Mongolia" Proceedings of the National Academy of Sciences, 106, 17261-17266.
Brusatte, S.L., Norell, M.A., Carr, T.D., Erickson, G.M., Hutchinson, J.R., Balanoff, A.M., Bever, G.S., Choiniere, J.N., Makovicky, P.J. & Xu, X. (2010) "Review: Tyrannosaur Paleobiology: New Research on Ancient Exemplar Organisms" Science, 329, 1481-1485.
Carr, T.D. & Williamson, T.E. (2010) "Bistahieversor sealeyi, gen. et sp. nov., a new tyrannosauroid from New Mexico and the origin of deep snouts in Tyrannosauroidea" Journal of Vertebrate Paleontology, 30, 1-16.
Ford, online: [3]
Loewen, M.A., Irmis, R.B., Sertich, J.J.W., Currie, P.J. & Sampson, S.D. (2013) "Tyrant dinosaur evolution tracks the rise and fall of Late Cretaceous oceans" PLOS ONE, 8 (11), e79420. doi:10.1371/journal.pone.0079420.
McKeown, M., Brusatte, S. L., Williamson, T. E., Schwab, J. A., Carr, T. D., Butler, I. B., ... & Vogel, S. C. (2020). "Neurosensory and sinus evolution as tyrannosauroid dinosaurs developed giant size: insight from the endocranial anatomy of Bistahieversor sealeyi". The Anatomical Record, 303(4), 1043-1059. doi:10.1002/ar.24374
Mortimer, online: [4]
Therrien, F. & Henderson, D.M. (2007) "My theropod is bigger than yours...or not: estimating body size from skull length in theropods" Journal of Vertebrate Paleontology, 27 (1), 108-115.
