Talenkauen

Do sprawdzenia?

Autor:

Maciej Ziegler, Kamil Kamiński

---

Talenkauen (talenkauen)
Długość	4-5 m
Masa	ok. 300 kg
Dieta	roślinożerny
Miejsce	Argentyna, Santa Cruz formacja ?Mata Amarilla (zob. tekst)
Czas	Trias 252 Jura 201 Kreda 145 66 późna kreda (zob. tekst)
Systematyka	Dinosauria Ornithischia Neornithischia Cerapoda ?Ornithopoda ?Iguanodontia Elasmaria

Wstęp

Talenkauen to niewielki, bazalny przedstawiciel iguanodonów żyjący w późnej kredzie na terytorium obecnej Argentyny. Jego niezwykłą cechą były kostne płyty pokrywające boki ciała. Spore kontrowersje budzi wiek osadów, w których znaleziono szczątki tego zwierzęcia. Talenkauen został nazwany i opisany w 2004 r. przez zespół paleontologów, którym przewodził znany argentyński naukowiec Fernando Novas.

Etymologia

Nazwa Talenkauen pochodzi z języka Indian Aonikenk i oznacza „mała głowa”: talenk to „mały”, a kauen – „głowa”. Nawiązuje ona do stosunkowo niewielkiej czaszki tego dinozaura. Epitet gatunkowy santacruzensis odwołuje się do nazwy prowincji Santa Cruz w Argentynie (Novas i in., 2004).

Materiał kopalny

Holotyp (MPM-10001) to prawie kompletny szkielet, brakuje tylko tylnej części czaszki, większości ogona, dłoni, fragmentów miednicy i nielicznych części tylnych kończyn. Szczątki należały do dorosłego osobnika.

Do Talenkauen mogą też należeć dwa izolowane zęby z żuchwy (Rozadilla i in., 2019).

Kolejny okaz przypisany do Talenkauen santacruzensis to MPM-PV 23353 - częściowy artykułowany szkielet obejmujący czaszkę, kolumny kręgów szyjnych, grzbietowych i krzyżowych, żebra grzbietowe, płyty międzyżebrowe, lewe kości: biodrową, k. kulszową i k. łonową. Okaz ten dostarcza nowych informacji na temat budowy miednicy tego dinozaura ptasiomiednicznego (Agnolín i in., 2024).

Wiek geologiczny

Niewiadomą jest dokładny wiek geologiczny osadów, z których pochodzą szczątki talenkauena. Wiadomo jedynie, że reprezentują one późną kredę. Wg Novasa i in. (2004) kości omawianego dinozaura wydobyto ze skał formacji Pari Aike, datowanych na mastrycht. Późniejsze badania wskazują na znacznie wcześniejszy wiek tych osadów – cenoman – santon (O’Gorman i in., 2010; Novas i in., 2013). Varela i in. (2012) wydatowali je na środkowy cenoman, ok. 96,2 Ma. Co więcej, autorzy ci uznali, że Pari Aike stanowi część innej formacji skalnej – Mata Amarilla. Rozadilla i in. (2019) uznali, że właściwy wiek dla tych osadów to turon. Schroeter i in. (2014) stwierdzili, że była to odrębna formacja Cerro Fortaleza, datowana na kampan – mastrycht. Tak też podawali później m.in. Lacovara i in. (2014).

Szkielet talenkauena Autor zdjęcia: Marco [1].

Filogeneza

Kolejna niewiadoma to pozycja filogenetyczna talenkauena. Wg Novasa i in. (2004) był to prymitywny iguanodon. Później często klasyfikowano go jako przedstawiciela kladu Elasmaria wraz z innymi podobnymi roślinożercami znanymi z południowych lądów. Elasmaria mogą być iguanodonami, prymitywnymi ornitopodami lub nawet w ogóle nie należeć do Ornithopoda (Boyd, 2015). Wg ostatnich badań (Bell i in., 2019) Talenkauen wraz z Fostoria, Muttaburrasaurus i Anabisetia tworzył nienazwany klad prymitywnych iguanodontów.

Budowa

Talenkauen był niezbyt dużym ornitopodem. Ogólną budową przypominał późnojurajskiego Dryosaurus z Ameryki Północnej. Różnił się od niego dłuższą szyją, proporcjonalnie mniejszą głową i dłuższymi, smukłymi ramionami. Prymitywną cechą talenkauena była obecność dwóch stożkowatych zębów w kości przedszczękowej. U bardziej zaawansowanych iguanodonów pysk był zakończony bezzębnym dziobem. Czaszka była krótka i bocznie spłaszczona. W kości szczękowej znajdowało się 16 romboidalnych zębów, a w zębowej – 15. Ich liczba była zbliżona do driozaura czy kamptozaura (Rozadilla i in., 2019).

Jak już wspomniano, szyja była stosunkowo długa, co wynikało z wydłużenia i poprzecznego zwężenia tworzących ja kręgów. Taka budowa stanowiła jedną z charakterystycznych cech kladu Elasmaria (Rozadilla i in., 2019). Cechą łączącą telenkauena z innymi południowoamerykańskimi ornitopodami (Notohypsilophodon i Anabisetia) była kość ramienna ze zmniejszonym grzebieniem naramienno-piersiowym (ang. deltopectoral crest), stanowiącym miejsce przyczepu mięśni. Miednica, a zwłaszcza kość biodrowa była bardzo smukła. Za to tylne kończyny cechowały się silną budową. Szczególnie masywne były kości śródstopia. Kość udowa była dłuższa od piszczelowej, co jest typowe dla tej grupy dinozaurów (Novas i in., 2004) i wskazuje na brak szczególnych przystosowań do szybkiego biegu.

Zmontowany szkielet talenkauena Autor zdjęcia: Evelyn D'Esposito [2].

Niezwykłą cechą talenkauena były gładkie, owalne płyty kostne znajdujące się na klatce piersiowej, w okolicy żeber 1-9, lecz niezrośnięte z nimi. Były długie (18 cm) i zarazem cienkie (3 mm) (Novas i in., 2004). Podobnie "opancerzony" był Thescelosaurus, Othnielosaurus, Parksosaurus, Macrogryphosaurus i Hypsilophodon. Te dinozaury znane są z dobrze zachowanych skamieniałości. Prawdopodobnie płytki kostne były na tyle delikatne, że rzadko się przekształcały w skamieliny. Może to świadczyć, że podobne struktury były szerzej rozpowszechnione wśród cerapodów. Płytki mogły pełnić funkcję wspomagającą oddychanie, podobnie jak u tuatary, krokodyli, ptaków i maniraptorów. Z pewnością były za słabe, by spełniać funkcję ochronną. Być może służyły jako usztywnienie ciała lub też stanowiły punkty przyczepu mięśni międzyżebrowych (Rozadilla i in., 2019). Warto zaznaczyć, że Butler i Galton (2008) zakwestionowali obecność tego typu płytek u tescelozaura i hipsylofodonta, uznając je za osteodermy krokodyla lub zmineralizowane chrząstki.

Paleobiologia i paleoekologia

Talenkauen był niedużym ornitopodem żywiącym się roślinami. Żył obok gigantycznych tytanozaurów Puertasaurus i Dreadnoughtus oraz drapieżnych teropodów Orkoraptor i Austrocheirus na terenach porośniętych drzewami szpilkowymi, okresowo zalewanymi przez morze. Te dwa ostatnie z pewnością mogły być sporym zagrożeniem nawet dla dorosłych osobników talenkauena.

Spis gatunków

Talenkauen	Novas, Cambiaso i Ambrosio, 2004
T. santacruzensis	Novas, Cambiaso i Ambrosio, 2004

Bibliografia

Agnolín, F. L.; Álvarez Herrera, G.; Rolando, M. A.; Motta, M.; Rozadilla, S.; Verdiquio, L.; D'Angelo, J. S.; Moyano-Paz, D.; Varela, A. N.; Sterli, J.; Bogan, S.; Miner, S.; Moreno R., Ana; Muñoz, G.; Isasi, M. P.; Novas, F. E. (2024). "Fossil vertebrates from the Cerro Fortaleza Formation (Upper Cretaceous), Santa Cruz Province, Argentina". Cretaceous Research. 154. 105735. https://doi.org/10.1016%2Fj.cretres.2023.105735

Bell, P.R., Brougham, T., Herne, M.C., Frauenfelder, T., Smith, E.T. (2019). "Fostoria dhimbangunmal, gen. et sp. nov., a new iguanodontian (Dinosauria, Ornithopoda) from the mid-Cretaceous of Lightning Ridge, New South Wales, Australia". Journal of Vertebrate Paleontology. Online edition: e1564757. doi:10.1080/02724634.2019.1564757.

Boyd, C.A. (2015). "The systematic relationships and biogeographic history of ornithischian dinosaurs". „PeerJ”. 3, s. e1523. DOI: 10.7717/peerj.1523.

Butler, R.J., Galton, P.M. (2008). "The 'dermal armour' of the ornithopod dinosaur Hypsilophodon from the Wealden (Early Cretaceous: Barremian) of the Isle of Wight: a reappraisal". Cretaceous Research. 29 (4): 636–642. doi:10.1016/j.cretres.2008.02.002.

Lacovara, K.J., Lamanna, M.C., Ibiricu, L.M., Poole, J.C., Schroeter, E.R., Ullmann, P.V., Voegele, K.K., Boles, Z.M., Carter, A.M., Fowler, E.K., Egerton, V.M., Moyer, A.E., Coughenour, C.L., Schein, J.P., Harris, J.D., Martínez, R.D. & Novas, F.E. (2014). „A Gigantic, Exceptionally Complete Titanosaurian Sauropod Dinosaur from Southern Patagonia, Argentina.” Scientific Reports 4: 6196 doi:10.1038/srep06196.

Novas, F.E., Cambiaso, A.V., Ambrioso, A. (2004). "A new basal iguanodontian (Dinosauria, Ornithischia) from the Upper Cretaceous of Patagonia". Ameghiniana. 41 (1): 75–82.

O’Gorman, J.P., Varela, A.N. (2010). “The oldest lower Upper Cretaceous plesiosaurs (Reptilia, Sauropterygia) from southern Patagonia, Argentina.” „Ameghiniana”. 47 (4), s. 447–459. DOI: 10.5710/AMGH.v47i4.3.

Paul, G.S. (2010). "The Princeton Field Guide to Dinosaurs", wyd. Princeton University.

Rozadilla, S., Agnolín, F.L., Novas, F.E. (2019): Osteology of the Patagonian ornithopod Talenkauen santacrucensis (Dinosauria, Ornithischia), Journal of Systematic Palaeontology, DOI:10.1080/14772019.2019.1582562.

Schroeter, E.R., Egerton, V.M., Ibiricu, L.M., Lacovara, K.J. (2014). “Lamniform Shark Teeth from the Late Cretaceous of Southernmost South America (Santa Cruz Province, Argentina).” „PLoS ONE”. 9 (8), s. e104800. DOI: 10.1371/journal.pone.010480.

Varela, A.N., Poiré, D.G., Martin, T., Gerdes, A., Goin, F J., Gelfo, J. N., Hoffmann, S. (2012). "U-Pb zircon constraints on the age of the Cretaceous Mata Amarilla Formation, Southern Patagonia, Argentina: Its relationship with the evolution of the Austral Basin". Andean Geology. 39 (3): 359–379. doi:10.5027/andgeoV39n3-a01.