Teratophoneus

Autor:	Tomasz Skawiński
Korekta:	Maciej Ziegler, Paweł Konarzewski

---

Teratophoneus (teratofon)
Długość	8,7 m
Dieta	mięsożerny
Miejsce	USA - Utah (formacja Kaiparowits)
Czas	Trias 252 Jura 201 Kreda 145 66 76–75,5 Ma późna kreda (kampan)
Systematyka	Dinosauria Saurischia Theropoda Tetanurae Coelurosauria Tyrannosauroidea Tyrannosauridae Tyrannosaurinae Teratophoneini
Zrekonstruowane szkielety Teratophoneus. Fot. Jens Lallensack [1]

Wstęp

Teratophoneus to rodzaj teropoda z kladu (rodziny) Tyrannosauridae żyjącego w późnej kredzie w Ameryce Północnej.

Materiał kopalny i lokalizacja typowa

Szkielety Lythronax (z tyłu) i Teratophoneus. Odnalezione kości na pomarańczowo. Autor: Scott Hartman. Źródło: Loewen i in., 2013.

Teratophoneus został opisany w 2011 roku przez Thomasa Carra i współpracowników (2011) w oparciu o niekompletny szkielet jednego osobnika, oznaczony kilkoma numerami katalogowymi (kości czaszki, kręg szyjny, kość krucza i łopatka – BYU 8120/9396, kości promieniowa i łokciowa – BYU 8120/9397, lewa kość szczękowa – BYU 826/9420, lewa kość zębowa – BYU 9398, lewa kość udowa – BYU 13719). Skamieniałości te odkryto na terenie pomnika narodowego USA Grand Staircase-Escalante National Monument, w górnokampańskich osadach formacji Kaiparowits (choć dokładna lokalizacja nie jest znana; Loewen i in. 2013), datowanych radiometrycznie na około 76–74 mln lat. W 2013 roku Loewen i in. opisali szkielet młodocianego osobnika (UMNH VP 16690) obejmujący większość czaszki i kręgosłupa, miednicę oraz fragment tylnej nogi. Okaz ten również pochodzi z osadów formacji Kaiparowits.

Teratophoneus jest pierwszym znanym diagnostycznym tyranozaurydem żyjącym w kampanie na południowym zachodzie Ameryki Północnej i pierwszym przedstawicielem tej grupy z formacji Kaiparowits.

W formacji Kaiparowits odnaleziono złoże kości (ang. bone bed) należące do co najmniej 4 osobników w wieku 4-22 lata przypisanych do Teratophoneus. Zginęły one prawdopodobnie w wyniku powodzi. Innymi przyczynami śmierci mogły być toksyny wyprodukowane przez sinicę, pożar lub susza. Nagromadzenie kilku osobników w jednym miejscu sugeruje, że tyranozaurydy mogły żyć w grupach.

Budowa i biologia

Rekonstrukcja czaszki teratofona według Loewena i wsp. (2013)

Na podstawie rozmiarów i stopnia rozwoju kości czaszki Thomas Carr i wsp. (2011) stwierdzili, że holotyp teratofona był osobnikiem młodocianym. Występują u niego cechy juwenilne obserwowane również u gorgozaura. Teratophoneus miał jednak krótki i głęboki pysk, co jest cechą nietypową, ponieważ u większości młodocianych tyranozaurów występowały pyski długie i płytkie. Carr i in. sugerują również, że pysk dorosłego teratofona był prawdopodobnie stosunkowo jeszcze krótszy, ponieważ tego typu rozwój czaszki miał miejsce u innych tyranozaurów (Carr i in. 2011). Ogólnie czaszka jest podobna do czaszki albertozaurynów, Bistahieversor czy Daspletosaurus – oczodoły są skierowane przednio-bocznie, a tył czaszki umiarkowanie rozszerzony. Pysk jest stosunkowo krótki (poniżej 65% całkowitej długości czaszki), a czaszka szeroka – jej szerokość przekracza 40% długości (Loewen i in. 2013).

Rozmiary

Na podstawie rozmiarów kości udowej masę okazu holotypowego oszacowano na 667 kg – niemal dwukrotnie więcej niż długopyski Alioramus, lecz blisko dziesięciokrotnie mniej niż Tyrannosaurus (Carr i in. 2011). Według Yuna (2022) okaz holotypowy miał 6,1 m i 1 t. Okaz artykułowany UMNH VP 21100 osiągał długość 7,6 m, a maksymalną długość dorosłego Teratophoneus oszacowano na 8,7 m .

Systematyka

Teratophoneus został uwzględniony (jako „takson z Utah”) w analizie kladystycznej przeprowadzonej przez Brusattego i współpracowników (2009), według której należy do kladu Tyrannosaurinae, gdzie jest bardziej zaawansowany od aliorama i siostrzany dla kladu obejmującego rodzaje Daspletosaurus, Tarbosaurus i Tyrannosaurus. Podobne rezultaty przyniosła również późniejsza analiza wykonana przez Brusattego et al. (2010). Z kolei według analizy Loewena i in. (2013) Teratophoneus jest siostrzany do kladu obejmującego Bistahieversor, Lythronax, Tyrannosaurus, Tarbosaurus i Zhuchengtyrannus. Analiza Vorisa i in. (2020) oraz Warshawa i Fowlera (2022) wykazała, że omawiany teropod tworzy klad z Lythronax i Dynamoterror. Dla Teratophoneus oraz jego kuzynów Scherer i Voiculescu-Holvad (2023) zdefiniowani nowy klad Teratophoneini.

Paleośrodowisko

Zobacz Nasutoceratops#Paleośrodowisko

Etymologia

Nazwa Teratophoneus pochodzi od greckich słów teratos („potwór”) i phoneus („morderca”), co odnosi się do drapieżnictwa tego teropoda. Nazwa gatunkowa gatunku typowego, curriei, honoruje kanadyjskiego paleontologa Philipa Curriego, który zajmuje się m.in. osteologią i systematyką teropodów.

Spis gatunków

Teratophoneus	Carr, Williamson, Britt i Stadtman, 2011
T. curriei	Carr, Williamson, Britt i Stadtman, 2011

Bibliografia

Brusatte S.L., Carr T.D., Erickson G.M., Bever G.S., Norell M.A. 2009. "A long-snouted, multihorned tyrannosaurid from the Late Cretaceous of Mongolia". Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (41): 17261–17266. doi:10.1073/pnas.0906911106.

Brusatte S.L., Norell M.A., Carr T.D., Erickson G.M., Hutchinson J.R., Balanoff A.M., Bever G.S., Choiniere J.N., Makovicky P.J., Xu X. 2010. "Tyrannosaur paleobiology: new research on ancient exemplar organisms". Science 329 (5998): 1481–1485. doi:10.1126/science.1193304.

Carr T.D., Williamson T.E., Britt B.B., Stadtman K. 2011. "Evidence for high taxonomic and morphologic tyrannosauroid diversity in the Late Cretaceous (Late Campanian) of the American Southwest and a new short-skulled tyrannosaurid from the Kaiparowits formation of Utah. Naturwissenschaften 98: 241–246. doi:10.1007/s00114-011-0762-7.

Loewen M.A., Irmis R.B., Sertich J.J.W., Currie P.J., Sampson S.D. 2013. "Tyrant dinosaur evolution tracks the rise and fall of Late Cretaceous oceans". PLOS ONE 8 (11): e79420. doi:10.1371/journal.pone.0079420.

Scherer, C. R., & Voiculescu-Holvad, C. (2023). "Re-analysis of a dataset refutes claims of anagenesis within Tyrannosaurus-line tyrannosaurines (Theropoda, Tyrannosauridae)". Cretaceous Research, 105780. doi:10.1016/j.cretres.2023.105780

Titus, A. L., Knoll, K., Sertich, J. J., Yamamura, D., Suarez, C. A., Glasspool, I. J., ... & Roberts, E. M. (2021). "Geology and taphonomy of a unique tyrannosaurid bonebed from the upper Campanian Kaiparowits Formation of southern Utah: implications for tyrannosaurid gregariousness". PeerJ, 9, e11013. doi:10.7717/peerj.11013

Voris, J.T., Therrien, F., Zelenitzky, D.K., Brown, C.M. (2020). "A new tyrannosaurine (Theropoda:Tyrannosauridae) from the Campanian Foremost Formation of Alberta, Canada, provides insight into the evolution and biogeography of tyrannosaurids". Cretaceous Research: 104388. doi:10.1016/j.cretres.2020.104388

Warshaw, E.A. & Fowler, D.W. (2022). "A transitional species of Daspletosaurus Russell, 1970 from the Judith River Formation of eastern Montana". PeerJ. 10. e14461. doi:10.7717/peerj.14461

Yun, C. G. (2022). "Frontal bone anatomy of Teratophoneus curriei (Theropoda: Tyrannosauridae) from the Upper Cretaceous Kaiparowits Formation of Utah". Acta Palaeontologica Romaniae, 18, 51-64. doi:10.35463/j.apr.2022.01.06