Eotriceratops: Różnice pomiędzy wersjami
(wymiary, diagnoza, linki) |
|||
| Linia 20: | Linia 20: | ||
{| class="wikitable" style="text-align:left" align="left" | {| class="wikitable" style="text-align:left" align="left" | ||
| − | ! colspan=2 | '' | + | ! colspan=2 | ''Eotriceratops'' (eotriceratops) |
|- | |- | ||
! '''Długość''': | ! '''Długość''': | ||
| − | | | + | | ? m |
|- | |- | ||
! '''Masa''': | ! '''Masa''': | ||
| − | | | + | | ? t |
|- | |- | ||
| Linia 70: | Linia 70: | ||
==Wstęp== | ==Wstęp== | ||
| − | ''Eotriceratops'' to rodzaj wielkiego rogatego dinozaura żyjącego w późnej kredzie na terenie Ameryki Północnej. Jego okrycie jest ważne, ponieważ wypełnia on lukę w dziejach ceratopsów z wczesnego i późnego mastrychtu. Może się okazać, że miał największą czaszkę wśród zwierząt lądowych. Osiągał podobne rozmiary co triceratops | + | ''Eotriceratops'' to rodzaj wielkiego rogatego dinozaura żyjącego w późnej kredzie na terenie Ameryki Północnej. Jego okrycie jest ważne, ponieważ wypełnia on lukę w dziejach ceratopsów z wczesnego i późnego mastrychtu. Może się okazać, że miał największą czaszkę wśród zwierząt lądowych. Osiągał podobne rozmiary co [[triceratops]]. |
==Odkrycie== | ==Odkrycie== | ||
| − | W [[2001]] roku ekspedycja z Royal Tyrrell Museum of Palaeontology i Canadian Museum of Nature rozpoczęła systematyczną eksplorację górnych osadów formacji Horseshoe Canyon na terenie prowincji [[Alberta]] w Kanadzie, szczególnie w Parku Prowincjonalnym Dry Island Buffalo Jump. Glan [[Guthrie]] odkryła duży szkielet | + | W [[2001]] roku ekspedycja z Royal Tyrrell Museum of Palaeontology i Canadian Museum of Nature rozpoczęła systematyczną eksplorację górnych osadów formacji Horseshoe Canyon na terenie prowincji [[Alberta]] w Kanadzie, szczególnie w Parku Prowincjonalnym Dry Island Buffalo Jump. Glan [[Guthrie]] odkryła duży szkielet [[ceratopsyd]]a niedaleko brzegu rzeki Red Deer, w skałach z najmłodszej części formacji Horseshoe Canyon. |
| − | Barnum [[Brown]] pisał już o tym znalezisku w notatkach w [[1910]] roku jako o jednym z pierwszych znalezisk jego ekipy w tym sezonie w Albercie. Postanowił jednak nie zbierać skamielin, ponieważ uznał je za kiepskiej jakości, w porównaniu do innych z tej okolicy - np. szczątków dużych teropodów, które obecnie znane są jako cmentarzysko | + | Barnum [[Brown]] pisał już o tym znalezisku w notatkach w [[1910]] roku jako o jednym z pierwszych znalezisk jego ekipy w tym sezonie w Albercie. Postanowił jednak nie zbierać skamielin, ponieważ uznał je za kiepskiej jakości, w porównaniu do innych z tej okolicy - np. szczątków dużych teropodów, które obecnie znane są jako cmentarzysko [[tyranozauryd]]ów z [[rodzaj]]u ''[[Albertosaurus]]''. |
==Etymologia== | ==Etymologia== | ||
| − | Nazwa ''Eotriceratops'' nawiązuje do wieku i klasyfikacji zwierzęcia, oznacza bowiem "wczesny triceratops". | + | Nazwa ''Eotriceratops'' nawiązuje do wieku i klasyfikacji zwierzęcia, oznacza bowiem "wczesny triceratops". Natomiast epitet gatunkowy (''xerinsularis'') znaczy "z suchej wyspy" i odnosi się do miejsca znalezienia szczątków - Parku Prowincjonalnego Dry Island Buffalo Jump (w wolnym tłumaczeniu - "sucha wyspa skaczących bawołów"). Pierwsza część nazwy (''xer'') pochodzi od greckiego ''xeres'' - "suchy", a druga (''insularis'') od wyrazu ''insula'', oznaczającego wyspę. |
| − | Natomiast epitet gatunkowy (''xerinsularis'') znaczy "z suchej wyspy" i odnosi się do miejsca znalezienia szczątków - Parku Prowincjonalnego Dry Island Buffalo Jump (w wolnym tłumaczeniu - "sucha wyspa skaczących bawołów"). Pierwsza część nazwy (''xer'') pochodzi od greckiego ''xeres'' - "suchy", a druga (''insularis'') od wyrazu ''insula'', oznaczającego wyspę. | ||
==Materiał kopalny== | ==Materiał kopalny== | ||
| − | Dotychczas odnaleziono tylko [[holotyp]] (RTMP 2002.57.7) - niekompletny i nieartykułowany szkielet, zawierający: kość rostralną, obie kości przedszczękowe i szczękowe, lewy rdzeń rogu z kością łzową, kość przedczołową, kość czołową, kość zaoczodołową i kość jarzmową, lewą kość nadjarzmową, prawą kość kwadratowo-jarzmową, lewą kość kwadratową, częściową kość ciemieniową, lewą kość łuskową z kryzy, puszkę mózgową, zrośnięte kręgi szyjne, czwarty i piąty kręg szyjny, fragment kręgosłupa składający się z połączonych tylnych kręgów szyjnych i przednich grzbietowych, żebra i fragmenty skostniałych ścięgien (które u [[Ornithischia]] występują pospolicie w postaci beleczek). | + | Dotychczas odnaleziono tylko [[holotyp]] (RTMP 2002.57.7) - niekompletny i nieartykułowany szkielet, zawierający: kość rostralną, obie kości przedszczękowe i szczękowe, lewy rdzeń rogu z kością łzową, kość przedczołową, kość czołową, kość zaoczodołową i kość jarzmową, lewą kość nadjarzmową, prawą kość kwadratowo-jarzmową, lewą kość kwadratową, częściową kość ciemieniową, lewą kość łuskową z kryzy, puszkę mózgową, ''syncervical'' (zrośnięte kręgi szyjne), czwarty i piąty kręg szyjny, fragment kręgosłupa składający się z połączonych tylnych kręgów szyjnych i przednich grzbietowych, żebra i fragmenty skostniałych ścięgien (które u [[Ornithischia]] występują pospolicie w postaci beleczek). |
Na rekonstrukcji czaszki widać jaki materiał odnaleziono - jest wyraźnie ciemniejszy i chropowaty, a odtworzone fragmenty są gładkie. | Na rekonstrukcji czaszki widać jaki materiał odnaleziono - jest wyraźnie ciemniejszy i chropowaty, a odtworzone fragmenty są gładkie. | ||
==Budowa== | ==Budowa== | ||
| − | Mimo że znaleziono tylko kości czaszki i kilka kręgów oraz żeber, na podstawie porównań z innymi ceratopsami można wysnuć wniosek, że również eotriceratops był czworonożnym roślinożercą. Jego głowa miała klasyczny układ rogów chasmozaurynów - jeden mały róg na nosie i dwa długie nad oczami. | + | Mimo że znaleziono tylko kości czaszki i kilka kręgów oraz żeber, na podstawie porównań z innymi ceratopsami można wysnuć wniosek, że również eotriceratops był czworonożnym roślinożercą. Jego głowa miała klasyczny układ rogów chasmozaurynów - jeden mały róg na nosie i dwa długie nad oczami. |
| + | |||
| + | Cechami wyróżniającą go spośród innych dinozaurów rogatych są wg Wu i in. (2007): | ||
| + | |||
| + | * wysoki, płytkokształtny wyrostek nosowy kości przedszczękowej bez żadnych zagłębień i z górną krawędzią położoną znacznie nad wewnętrzną krawędzią okna międzyprzedszczękowego, | ||
| + | |||
| + | * ostry, stożkowaty rożek na kości jarzmowej (''epijugal'') z wyrażnym proksymalnotylnym wyrotkiem i oddzielnym, wyglądającym jak dołek powierzchniami stykającymi się z kością jarzmową i kwadrato-jarzmową, | ||
| + | |||
| + | * głębokie i lekko ukośne ślady po naczyniach krwionośnych spotykające się z poprzecznymi odciskami naczyń na przedzie rogu nosowego. | ||
| + | |||
| + | Kolejne wyliczone przez nich cechy mogą nie mieć znaczenia dla odróżnienia gatunku od innych: | ||
| + | |||
| + | * bardzo szerokie i spłaszczone różki na jej krawędziach, niektóre przekraczające 15 cm szerokości i stykające się ze sobą, co może być związane z wiekiem zwierzęcia i zmiennością osobniczą (np. [[Horner]] i [[Goodwin]], [[2006]], [[2008]]; [[Forster]], [[1996]]). | ||
| + | |||
| + | * wyraźnie rozgraniczone eliptyczne wgłębienie położone na dolnym przedzie powierzchni kości łuskowej (która znajdowała się na bokach kryzy). Możliwe, że jest to wynik resorpcji kości występującej u wielu rogatych dinozaurów a nie mającej znaczenia taksonomicznego (Tanke i Farke, [[2007]]). | ||
==Rozmiary== | ==Rozmiary== | ||
| − | Niezwykłą cechą eotriceratopsa są rozmiary czaszki - mierzyła ona około 3 metrów długości, | + | Niezwykłą cechą eotriceratopsa są rozmiary czaszki - mierzyła ona około 3 metrów długości, więc obok ''[[Torosaurus]]'' była największa wśród wszystkich zwierząt lądowych. Wskazuje to na olbrzymie rozmiary tego gada. Dokładna wielkość dinozaura pozostaje nieznana, lecz sami autorzy opisu podają, że był wielki, duży (large). Periodyk The Sun podaje, że eotriceratops mógł dorastać do 12 m i ważył 13 ton. Inne nieoficjalne (lecz jak się wydaje, bardziej wiarygodne) szacunki wskazują jednak, że był mniejszy i miał 7 ([[Longrich]]), 8,5 ([[Paul]] - pół metra więcej niż triceratops) albo 9 ([[Holtz]] - tyle samo, co triceratops) metrów długości. Gdy porówna się rekonstrukcję czaszki eotriceratopsa (w której wiele zostało uzupełnione - rzeczywiste wymiary kryzy są nieznane) z okazem torozaura (?=triceratopsa) MOR 981 to nie można zdecydować, który jest większy (przy czym nie chodzi tu o większą kryzę u torozaura, gdyż MOR 981 ma ją stosunkowo krótką, porównywalną z eotriceratopsem). Wydaje się więc, że eotriceratops nie był większy od późniejszych krewniaków. |
==Pozycja filogenetyczna== | ==Pozycja filogenetyczna== | ||
| − | ''Eotriceratops'', jak wynika z analiz filogenetycznych, należy do [[Triceratopsini]] - | + | ''Eotriceratops'', jak wynika z [[analiza filogenetyczna|analiz filogenetycznych]], należy do [[Triceratopsini]] - [[klad]]u [[zaawansowany]]ch [[ceratopsia|ceratops]]ów, tworzonego przez [[rodzaj]]e ''[[Titanoceratops]]'', ''[[Triceratops]]'', ''[[Nedoceratops]]'', ''[[Torosaurus]]'' i ''[[Ojoceratops]]'' (trzy ostatnie to potencjalne [[synonim]]y ''Triceratops''). ''Eotriceratops'' to prawdopodobnie [[bazalny]] przedstawiciel Triceratopsini, lecz bardziej zaawansowany niż ''Titanoceratops''. Jeżeli jednak ten ostatni jest wyrośniętym [[pentaceratops]]em a inne triceratopsyny to synonimy ''Triceratops'', to jest on jedynym, obok ''Triceratops'', przedstawicielem Triceratopsini. Można uznać, że ''Eotriceratops xerinsularis'' jest po prostu gatunkiem triceratopsa (''T. xerinsularis''), co zostało już nieoficjalnie zaproponowane przez Paula ([[2010]]). |
==Paleoekologia== | ==Paleoekologia== | ||
| Linia 108: | Linia 121: | ||
==Bibliografia== | ==Bibliografia== | ||
| − | <small> | + | <small>Forster, C.A. (1996) "New information on the skull of Triceratops" Journal of Vertebrate Paleontology, 16 (2), 246–258. |
| − | + | ||
| + | Horner, J.R. & Goodwin, M.B. (2006) "Major cranial changes during Triceratops ontogeny" Proceedings of the Royal Society of London B, 273: 2757–2761. doi: 10.1098/rspb.2006.3643 | ||
| + | |||
| + | Horner, J.R. & Goodwin, M.B. (2008) "Ontogeny of cranial epi-ossifications in Triceratops" Journal of Vertebrate Paleontology, 28(1), 134–144. doi:10.1671/0272-4634(2008)28[134:OOCEIT]2.0.CO;2 | ||
| − | + | Longrich, N.R. (2011) "Titanoceratops ouranous, a giant horned dinosaur from the Late Campanian of New Mexico" Cretaceous Research, 32(3), 264-276. doi:10.1016/j.cretres.2010.12.007 | |
| − | + | Sampson, S.D., Loewen, M.A., Farke, A.A., Roberts, E.M., Forster, C.A., Smith, J.A. & Titus, A.L. (2010) "New Horned Dinosaurs from Utah Provide Evidence for Intracontinental Dinosaur Endemism" PLoS ONE, 5(9), e12292 doi:10.1371/journal.pone.0012292 | |
Scannella, J. & Horner, J.R. (2010) "Torosaurus Marsh, 1891, is Triceratops Marsh, 1889 (Ceratopsidae: Chasmosaurinae): synonymy through ontogeny" Journal of Vertebrate Paleontology, 30(4): 1157 – 1168 | Scannella, J. & Horner, J.R. (2010) "Torosaurus Marsh, 1891, is Triceratops Marsh, 1889 (Ceratopsidae: Chasmosaurinae): synonymy through ontogeny" Journal of Vertebrate Paleontology, 30(4): 1157 – 1168 | ||
| − | + | Tanke, D.H. & Farke, A.A. (2007) "Bone resorption, bone lesions, and extracranial fenestrae in ceratopsid dinosaurs: a preliminary assessment" [w:] Carpenter, K. [red.] "Horns and Beaks: Ceratopsian and Ornithopod Dinosaurs" Indiana University Press, Bloomington, 319–347. | |
| + | |||
| + | Wu, X-C., Brinkman, D.B., Eberth, D.A. & Braman, D.R. (2007) "A new ceratopsid dinosaur (Ornithischia) from the uppermost Horseshoe Canyon Formation (upper Maastrichtian), Alberta, Canada" Canadian Journal of Earth Sciences, 44(9), 1243-1265. | ||
| − | Longrich, | + | Longrich, online: http://www.ucalgary.ca/~longrich/Albertonykus%20borealis.html |
| − | http:// | + | Holtz, online: http://www.geol.umd.edu/~tholtz/dinoappendix/HoltzappendixWinter2010.pdf |
| − | + | Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University - Princeton i Oxford | |
| − | http:// | + | http://scienceblogs.com/tetrapodzoology/2009/02/month_in_dinosaurs_part_iii.php |
http://en.wikipedia.org/wiki/Horseshoe_Canyon_Formation | http://en.wikipedia.org/wiki/Horseshoe_Canyon_Formation | ||
| − | http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/article516666.ece | + | http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/article516666.ece </small> |
| − | </small> | ||
[[Kategoria:Dinosauria]] | [[Kategoria:Dinosauria]] | ||
Wersja z 14:19, 1 lut 2012
| Autor: | Korekta: |
| Maciej Ziegler | Krzysztof Lichota |
| Eotriceratops (eotriceratops) | |
|---|---|
| Długość: | ? m |
| Masa: | ? t |
| Miejsce występowania: | Kanada - Alberta |
| Czas występowania | 68-67,6 Ma
późna kreda |
| Systematyka | Dinosauria |
| |
Wstęp
Eotriceratops to rodzaj wielkiego rogatego dinozaura żyjącego w późnej kredzie na terenie Ameryki Północnej. Jego okrycie jest ważne, ponieważ wypełnia on lukę w dziejach ceratopsów z wczesnego i późnego mastrychtu. Może się okazać, że miał największą czaszkę wśród zwierząt lądowych. Osiągał podobne rozmiary co triceratops.
Odkrycie
W 2001 roku ekspedycja z Royal Tyrrell Museum of Palaeontology i Canadian Museum of Nature rozpoczęła systematyczną eksplorację górnych osadów formacji Horseshoe Canyon na terenie prowincji Alberta w Kanadzie, szczególnie w Parku Prowincjonalnym Dry Island Buffalo Jump. Glan Guthrie odkryła duży szkielet ceratopsyda niedaleko brzegu rzeki Red Deer, w skałach z najmłodszej części formacji Horseshoe Canyon.
Barnum Brown pisał już o tym znalezisku w notatkach w 1910 roku jako o jednym z pierwszych znalezisk jego ekipy w tym sezonie w Albercie. Postanowił jednak nie zbierać skamielin, ponieważ uznał je za kiepskiej jakości, w porównaniu do innych z tej okolicy - np. szczątków dużych teropodów, które obecnie znane są jako cmentarzysko tyranozaurydów z rodzaju Albertosaurus.
Etymologia
Nazwa Eotriceratops nawiązuje do wieku i klasyfikacji zwierzęcia, oznacza bowiem "wczesny triceratops". Natomiast epitet gatunkowy (xerinsularis) znaczy "z suchej wyspy" i odnosi się do miejsca znalezienia szczątków - Parku Prowincjonalnego Dry Island Buffalo Jump (w wolnym tłumaczeniu - "sucha wyspa skaczących bawołów"). Pierwsza część nazwy (xer) pochodzi od greckiego xeres - "suchy", a druga (insularis) od wyrazu insula, oznaczającego wyspę.
Materiał kopalny
Dotychczas odnaleziono tylko holotyp (RTMP 2002.57.7) - niekompletny i nieartykułowany szkielet, zawierający: kość rostralną, obie kości przedszczękowe i szczękowe, lewy rdzeń rogu z kością łzową, kość przedczołową, kość czołową, kość zaoczodołową i kość jarzmową, lewą kość nadjarzmową, prawą kość kwadratowo-jarzmową, lewą kość kwadratową, częściową kość ciemieniową, lewą kość łuskową z kryzy, puszkę mózgową, syncervical (zrośnięte kręgi szyjne), czwarty i piąty kręg szyjny, fragment kręgosłupa składający się z połączonych tylnych kręgów szyjnych i przednich grzbietowych, żebra i fragmenty skostniałych ścięgien (które u Ornithischia występują pospolicie w postaci beleczek).
Na rekonstrukcji czaszki widać jaki materiał odnaleziono - jest wyraźnie ciemniejszy i chropowaty, a odtworzone fragmenty są gładkie.
Budowa
Mimo że znaleziono tylko kości czaszki i kilka kręgów oraz żeber, na podstawie porównań z innymi ceratopsami można wysnuć wniosek, że również eotriceratops był czworonożnym roślinożercą. Jego głowa miała klasyczny układ rogów chasmozaurynów - jeden mały róg na nosie i dwa długie nad oczami.
Cechami wyróżniającą go spośród innych dinozaurów rogatych są wg Wu i in. (2007):
- wysoki, płytkokształtny wyrostek nosowy kości przedszczękowej bez żadnych zagłębień i z górną krawędzią położoną znacznie nad wewnętrzną krawędzią okna międzyprzedszczękowego,
- ostry, stożkowaty rożek na kości jarzmowej (epijugal) z wyrażnym proksymalnotylnym wyrotkiem i oddzielnym, wyglądającym jak dołek powierzchniami stykającymi się z kością jarzmową i kwadrato-jarzmową,
- głębokie i lekko ukośne ślady po naczyniach krwionośnych spotykające się z poprzecznymi odciskami naczyń na przedzie rogu nosowego.
Kolejne wyliczone przez nich cechy mogą nie mieć znaczenia dla odróżnienia gatunku od innych:
- bardzo szerokie i spłaszczone różki na jej krawędziach, niektóre przekraczające 15 cm szerokości i stykające się ze sobą, co może być związane z wiekiem zwierzęcia i zmiennością osobniczą (np. Horner i Goodwin, 2006, 2008; Forster, 1996).
- wyraźnie rozgraniczone eliptyczne wgłębienie położone na dolnym przedzie powierzchni kości łuskowej (która znajdowała się na bokach kryzy). Możliwe, że jest to wynik resorpcji kości występującej u wielu rogatych dinozaurów a nie mającej znaczenia taksonomicznego (Tanke i Farke, 2007).
Rozmiary
Niezwykłą cechą eotriceratopsa są rozmiary czaszki - mierzyła ona około 3 metrów długości, więc obok Torosaurus była największa wśród wszystkich zwierząt lądowych. Wskazuje to na olbrzymie rozmiary tego gada. Dokładna wielkość dinozaura pozostaje nieznana, lecz sami autorzy opisu podają, że był wielki, duży (large). Periodyk The Sun podaje, że eotriceratops mógł dorastać do 12 m i ważył 13 ton. Inne nieoficjalne (lecz jak się wydaje, bardziej wiarygodne) szacunki wskazują jednak, że był mniejszy i miał 7 (Longrich), 8,5 (Paul - pół metra więcej niż triceratops) albo 9 (Holtz - tyle samo, co triceratops) metrów długości. Gdy porówna się rekonstrukcję czaszki eotriceratopsa (w której wiele zostało uzupełnione - rzeczywiste wymiary kryzy są nieznane) z okazem torozaura (?=triceratopsa) MOR 981 to nie można zdecydować, który jest większy (przy czym nie chodzi tu o większą kryzę u torozaura, gdyż MOR 981 ma ją stosunkowo krótką, porównywalną z eotriceratopsem). Wydaje się więc, że eotriceratops nie był większy od późniejszych krewniaków.
Pozycja filogenetyczna
Eotriceratops, jak wynika z analiz filogenetycznych, należy do Triceratopsini - kladu zaawansowanych ceratopsów, tworzonego przez rodzaje Titanoceratops, Triceratops, Nedoceratops, Torosaurus i Ojoceratops (trzy ostatnie to potencjalne synonimy Triceratops). Eotriceratops to prawdopodobnie bazalny przedstawiciel Triceratopsini, lecz bardziej zaawansowany niż Titanoceratops. Jeżeli jednak ten ostatni jest wyrośniętym pentaceratopsem a inne triceratopsyny to synonimy Triceratops, to jest on jedynym, obok Triceratops, przedstawicielem Triceratopsini. Można uznać, że Eotriceratops xerinsularis jest po prostu gatunkiem triceratopsa (T. xerinsularis), co zostało już nieoficjalnie zaproponowane przez Paula (2010).
Paleoekologia
Eotriceratops, jak inne rogate dinozaury, żywił się zapewne roślinami - zrywał je mocnym dziobem i rozdrabniał za pomocą baterii zębowych. Eotriceratops żył w otoczeniu innych dinozaurów - malutkiego alwarezauryda Albertonykus, czy zapewne jego głównego wroga - Albertosaurus. Prawdopodobnie żyły tam też rodzaje: Edmontosaurus, Edmontonia, Ornithomimus, Struthiomimus i Troodon.
Spis gatunków
| Eotriceratops | Wu, Brinkman, Eberth i Braman, 2007 |
|---|---|
| E. xerinsularis | Wu, Brinkman, Eberth i Braman, 2007 |
Bibliografia
Forster, C.A. (1996) "New information on the skull of Triceratops" Journal of Vertebrate Paleontology, 16 (2), 246–258.
Horner, J.R. & Goodwin, M.B. (2006) "Major cranial changes during Triceratops ontogeny" Proceedings of the Royal Society of London B, 273: 2757–2761. doi: 10.1098/rspb.2006.3643
Horner, J.R. & Goodwin, M.B. (2008) "Ontogeny of cranial epi-ossifications in Triceratops" Journal of Vertebrate Paleontology, 28(1), 134–144. doi:10.1671/0272-4634(2008)28[134:OOCEIT]2.0.CO;2
Longrich, N.R. (2011) "Titanoceratops ouranous, a giant horned dinosaur from the Late Campanian of New Mexico" Cretaceous Research, 32(3), 264-276. doi:10.1016/j.cretres.2010.12.007
Sampson, S.D., Loewen, M.A., Farke, A.A., Roberts, E.M., Forster, C.A., Smith, J.A. & Titus, A.L. (2010) "New Horned Dinosaurs from Utah Provide Evidence for Intracontinental Dinosaur Endemism" PLoS ONE, 5(9), e12292 doi:10.1371/journal.pone.0012292
Scannella, J. & Horner, J.R. (2010) "Torosaurus Marsh, 1891, is Triceratops Marsh, 1889 (Ceratopsidae: Chasmosaurinae): synonymy through ontogeny" Journal of Vertebrate Paleontology, 30(4): 1157 – 1168
Tanke, D.H. & Farke, A.A. (2007) "Bone resorption, bone lesions, and extracranial fenestrae in ceratopsid dinosaurs: a preliminary assessment" [w:] Carpenter, K. [red.] "Horns and Beaks: Ceratopsian and Ornithopod Dinosaurs" Indiana University Press, Bloomington, 319–347.
Wu, X-C., Brinkman, D.B., Eberth, D.A. & Braman, D.R. (2007) "A new ceratopsid dinosaur (Ornithischia) from the uppermost Horseshoe Canyon Formation (upper Maastrichtian), Alberta, Canada" Canadian Journal of Earth Sciences, 44(9), 1243-1265.
Longrich, online: http://www.ucalgary.ca/~longrich/Albertonykus%20borealis.html
Holtz, online: http://www.geol.umd.edu/~tholtz/dinoappendix/HoltzappendixWinter2010.pdf
Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University - Princeton i Oxford
http://scienceblogs.com/tetrapodzoology/2009/02/month_in_dinosaurs_part_iii.php
