Tarchia

Autor:	"Dominik", Marcin Szermański, Kamil Kamiński
Korekta:	Maciej Ziegler, Karol Sabath, Dawid Mazurek, Dawid Mika, "Kormoran", Paweł Konarzewski

---

Tarchia (tarchia)
Długość	5,5-7 (8??) m
Masa	2,5 (-4,5??) t
Dieta	roślinożerny
Miejsce	Mongolia - Ajmak południowogobijski (formacja Djadochta i Nemegt)
Czas	Trias 252 Jura 201 Kreda 145 66 83,6-70 Ma późna kreda (kampan i mastrycht)
Systematyka	Dinosauria Ornithischia Thyreophora Ankylosauria Ankylosauridae Ankylosaurinae
Rekonstrukcja szkieletu T. tumanovae. Źródło: Park i in., 2021 [3]

Wstęp

Tarchia to rodzaj ankylozaura należącego do rodziny ankylozaurydów, którego szczątki odnaleziono w południowej Mongolii. Podobnie jak inni przedstawiciele tej rodziny, ma ona dość skomplikowaną historię taksonomiczną. Wg obecnego stanu wiedzy rodzaj ten obejmuje trzy gatunki - T. kielanae, T.teresae i T. tumanovae.

Historia taksonu

Gatunek typowy, T. kielanae, wraz z omawianym, nowym rodzajem został opisany w 1977 roku przez polską paleontolog Teresę Maryańską, znaną m.in. z wielu polsko-mongolskich wypraw paleontologicznych na pustynię Gobi. Holotypem został okaz ZPAL MgDI/111 pochodzący z osadów formacji Barun Goyot. Tumanova (1977) opisała drugi gatunek - T. gigantea na podstawie czaszki i szkieletu pozaczaszkowego z formacji Nemegt (PIN 3142/250). Zastąpił on dotychczasową kombinację „Dyoplosaurus” gigantea, utworzoną przez Maleeva w 1956 r. W 1990 r. zsynonimizowano oba gatunki, pozostawiając jedynie T. gigantea. W 2014 r. Arbour i in. stwierdzili, że okaz PIN 3142/250 w rzeczywistości należał do pokrewnego rodzaju Saichania. Wykazali oni również niediagnostyczność „Dyoplosaurus” gigantea. Tym samym przywrócono ważność gatunku T. kielanae. W 2017 r. Penkalski i Tumanova dokonali redeskrypcji okazu ZPAL MgDI/111 i ponownie przypisali do tarchii PIN 3142/250 jako nowy gatunek - T.teresae. Autorzy ci potwierdzili również odrębność rodzaju Minotaurasaurus, który Arbour i współpracownicy uważali za synonim Tarchia. W 2021 roku Park i współpracownicy opisali trzeci ważny gatunek T. tumanovae.

Etymologia

Nazwa rodzajowa Tarchia pochodzi od mongolskiego słowa tarkhi („mózg”) i odnosi się ona do względnie dużej puszki mózgowej tego dinozaura. Epitet gatunkowy kielanae honoruje profesor Zofię Kielan-Jaworowską, która była kierownikiem polsko-mongolskich wypraw paleontologicznych. Z kolei epitet drugiego gatunku odnosi się do Teresy Maryańskiej, która nazwała rodzaj Tarchia. Epitet trzeciego gatunku tumanovae honoruje badaczkę Tatianę Tumanovą za jej wkład w badania mongolskich ankylozaurów.

Gatunki

Czaszka holotypu T. teresae. Autor zdjęcia: Ghedoghedo [2].

T. kielanae

Miejsce: Mongolia – Ajmak Południowogobijski, formacja Barun Goyot

Czas: 83,6 - 72,1 Ma

Materiał kopalny:Holotyp to okaz ZPAL MgDI/111 (niekompletna czaszka składająca się ze sklepienia czaszki, części potylicznej i puszki mózgowej) (przypisanie okazu do gatunku za Penkalski Tumanova, 2017; wyliczenie materiału za Arbour i in., 2014).

Materiał przypisany to okaz ZPAL MgDI/114 (niekompletna czaszka i osteodermy, przypisane przez Penkalskiego i Tumanovą [2017]; Arbour i in. [2014] uznali go za szczątki saichanii).

Charakterystyka: Gatunek typowy tarchii. Od T.teresae różnił się kilkoma cechami budowy czaszki.

T. teresae

Miejsce: Mongolia – Ajmak Południowogobijski, formacja Nemegt

Czas: ok. (?75) 72-68 Ma

Materiał kopalny:Holotyp to okaz PIN 3142/250 (czaszka z żuchwą, kręgi szyjne, łopatka, kość krzyżowa, k. kulszowa, k. udowa, żebra i osteodermy) (przypisanie okazu do gatunku za Tumanova, 2016; wyliczenie materiału za Arbour i in., 2014).

Materiał przypisany to okaz ZPAL MgDI/43 (kręgi i maczuga ogonowa) (Penkalski i Tumanova, 2017). Arbour i in. (2014) uznali te szczątki za bliżej nieokreślonego ankylozauryda. Do T. teresae może należeć również kilka innych fragmentarycznych okazów z formacji Nemegt, ale trudno je porównać z holotypem ze względu na brak pokrywającego się materiału.

Charakterystyka: Drugi gatunek tarchii. Od T. kielanae różnił się kilkoma cechami budowy czaszki, m.in. niezrośniętymi dodatkowymi osteodermami na dachu czaszki i głębiej wyrzeźbionym regionem za kośćmi czołowymi.

T. tumanovae

Miejsce: Mongolia – Ajmak Południowogobijski, formacja Nemegt

Czas: ok. (?75) 72-68 Ma

Materiał kopalny:Holotyp to okaz MPC-D 100/1353 (dobrze zachowana czaszka, część kręgów grzbietowych, krzyżowych i ogonowych, 16 żeber, częściowa miednica, osteodermy i maczuga ogonowa). Paulina-Carabajal i in. (2017) przypisali tego osobnika do T. teresae.

Charakterystyka: Trzeci ważny gatunek tarchii, wyróżniający się szczegółami budowy czaszki. Rogi na kościach łuskowych były podzielone na dwie warstwy (zewnętrzną skórną i leżący pod nią własciwy róg).

Budowa i paleobiologia

Tarchia była zbudowana w sposób typowy dla ankylozaurydów, będąc opancerzonym, masywnym, czworonożnym zwierzęciem. Na końcu ogona znajdował się twór kostny w kształcie maczugi, służący zapewne do obrony przed drapieżnikami. Na pancerz składały się płyty oraz kolce wystające z boków zwierzęcia, na prawie całej jego długości. Elementy pancerza znajdowały się również na czaszce tego ankylozauryda. Od swego krewniaka saichanii Tarchia różniła się m.in. większą, głęboką mózgoczaszką, obecnością dołu zaoczodołowego (ang. postorbital fossa), a także budową rogów na kościach łuskowych i osteoderm pokrywających czaszkę, która mierzyła 40 cm długości i 45 cm wysokości (wartości dla T. tumanovae). Badania puszki mózgowej wykazały, że bardziej przypominała ona Euoplocephalus niż Talarurus. Była ona wysoka i masywna. Przodomózgowie, śródmózgowie i tyłomózgowie przybierało deliaktnie sigmoidalny kształt w widoku bocznym (Paulina-Carabajal i in., 2017). Wysunięty do przodu dziób wskazuje na selektywny sposób odżywiania. Uszkodzenia maczugi ogonowej u T. tumanovae wskazują, że była używana w charakterze broni, być może w czasie walk wewnątrzgatunkowych (Park i in., 2021).

Liczne roszady w zakresie materiału kopalnego przypisywanego na zmianę do tarchii i innych ankylozaurydów doprowadziły do kontrowersji związanych z rozmiarami tego dinozaura. Zachowana część czaszki holotypu T. kielanae ma wymiary podobne do okazów przypisywanych saichanii, która wg różnych badań jest oceniana na 5-7 m. Wydaje się więc, że podawana niekiedy długość 8 m jest wartością przeszacowaną.

Paleopatologia?

We wnętrzu czaszki okaz typowego T. teresae znajdowały się prawdopodobnie patologiczne zmiany, a na zewnątrz z jej prawej strony znajduje się również niewielka dziura. Badanie tomografem komputerowym wykazało, że w prawej jamie nosowej i zatokach znajdował się duży guz a w lewej więcej lecz mniejszej wielkości. Dokładne pochodzenie tych guzów jest nieznane, ale przypuszcza się, że mogły być one wynikiem walk wewnątrzgatunkowych lub ugryzienia dużego drapieżnika jak Tarbosaurus (Tumanova i in., 2023).

Spis gatunków

Tarchia	Maryańska, 1977
= ??Minotaurasaurus	Miles & Miles, 2009
T. kielanae	Maryańska, 1977
= ??Minotaurasaurus ramachandrani	Miles & Miles, 2009
T. gigantea	(Maleev, 1956) Tumanova, 1977	nomen dubium
= Dyoplosaurus giganteus	Maleev, 1956
T. teresae	Penkalski & Tumanova, 2017
T. tumanovae	Park, Lee, Kobayashi, Jacobs, Barsbold, Lee, Kim, Song & Polcyn, 2021

Bibliografia

Arbour, V.M., Currie, P.J.& Badamgarav, D. (2014). "The ankylosaurid dinosaurs of the Upper Cretaceous Baruungoyot and Nemegt formations of Mongolia", Zoological Journal of the Linnean Society 172(3): 631–652.

Arbour, V.M. & Currie, P.J. (2015) Systematics, phylogeny and palaeobiogeography of the ankylosaurid dinosaurs. Journal of Systematic Palaeontology. DOI:10.1080/14772019.2015.1059985

Maryanska, T. (1977) "Ankylosauridae (Dinosauria) from Mongolia" Palaeontologia Polonica 37:85-151.

Park, J.Y., Lee, Y.N., Kobayashi, Y., Jacobs, L., Barsbold, R., Lee, H.-J., Kim, N., Song, K.-Y. & Polcyn, M.J. (2021). "A new ankylosaurid from the Upper Cretaceous Nemegt Formation of Mongolia and implications for paleoecology of armoured dinosaurs." Scientific Reports 11, 22928. [[4]].

Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University - Princeton i Oxford.

Paulina-Carabajal, A., Lee, Y.-N., Kobayashi, Y., Lee, H.-J. (2017) “Neuroanatomy of the ankylosaurid dinosaurs Tarchia teresae and Talarurus plicatospineus from the Upper Cretaceous of Mongolia, with comments on endocranial variability among ankylosaurs”. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology (in press) [[5]].

Penkalski,P. & Tumanova, T. (2017). "The cranial morphology and taxonomic status of Tarchia (Dinosauria: Ankylosauridae) from the Upper Cretaceous of Mongolia". Cretaceous Research. 70. 117-127. doi:10.1016/j.cretres.2016.10.004.

Tumanova, T., Penkalski, P., Gallagher, W. B., Engiles, J. B., & Dodson, P. (2023). "A potentially fatal cranial pathology in a specimen of Tarchia". The Anatomical Record, 1– 14. doi:10.1002/ar.25205

Vickaryous, M.K., Maryańska, T. & Weishampel, D.B. (2004) "Ankylosauria" [w:] Weishampel, D.B., Dodson, P., & Osmólska, H. (red.) "The Dinosauria" Berkeley: University of California Press, 363-392.