Candeleros
| Autor: | Paweł Konarzewski |
| Formacja Candeleros | |
|---|---|
| Wiek |
ok. 100-97 Ma |
| Miejsce | Argentyna - Mendoza, Neuquén i Río Negro |
| Leży pod | formacja Huincul |
| Leży nad | formacja Lohan Cura (niekomfortowo) |
| Miąższość | do 300 m |
| Klimat | suchy i ciepły, z czasem pojawiły się sezonowe opady |
| Litologia | piaskowce, zlepieńce, szarogłazy, skały pochodzenia wulkanicznego, zeolity |
 Skały osadowe formacji Candeleros. Fot. Damián H. Zanette [5] | |
Wstęp
Formacja Candeleros to jednostka litostratygraficzna położona na terenie dzisiejszej Argentyny. Została ona zdefiniowana przez Keidela w 1917 roku.
Etymologia
Nazwa formacji pochodzi od wzgórza Candeleros, typowego miejsca dla opisywanej jednostki litostratygraficznej.
Wiek
Wcześniej uważano, że skały osadowe formacji Candeleros pochodzą z albu i cenomanu, jednakże sugerowano bardziej alb (Calvo, 1999). Podawano również, że formacja mogła być z cenomanu i turonu (np. Ortega i in., 2000; Apesteguía, i Zaher, 2006). Jednak najprawdopodobniej opisywana jednostka litostratygraficzna jest datowana na cenoman (np. Leanza i in., 2004; Riguetti i in., 2022).
Litologia
Formacja Candeleros jest najstarszą formacją należącą do grupy Neuquen, a jej maksymalna miąższość wynosi 300 m. Najmłodsze osady stykają się z formacją Huincul. Opisywaną jednostkę litostratygraficzną tworzą głównie drobno- i gruboziarniste piaskowce kwarcowe o ziarnach od podłużnych do zaokrąglonych i umiarkowanym, zaś w obszarze rzeki Limay - drobnoziarniste piaskowce kwarcowe i szarogłazy. Skały mają kolor od fioletowego do czerwonego. W niektórych miejscach formacji są obecne również skały pochodzenia wulkanicznego oraz zeolity (Garrido, 2010).
Paleośrodowisko
W dawnych szerokościach geograficznych (między 10 a 45º południowym) gdzie znajdowała się północna Patagonia w cenomannie panował jałowy i gorący klimat. Poniżej 60º szerokości geograficznej obszar południowej Patagonii miał subtropikalny klimat wraz z sezonowymi opadami. W tym miejscu średnia temperatura roczna mieściła się w przedziale ok. 10,9 do 11,2 ± 2,1 °C, a opady ok. 911,8 do 976 ± 182 mm/rok. Skały osadowe formacji Candeleros sugerują występowanie klimatu gorącego i suchego, jednak z czasem pojawiły się sezonowe opady. Zapewne w tamtym czasie roślinność była dość uboga, a piaszczyste wydmy były nieodłącznym elementem krajobrazu. Zatem dinozaury żyjące w formacji Candeleros musiały przystosować się do trudnych warunków życia. Klimat i paleośrodowisko z formacji Candeleros różnił się od tego, który występował w Huincul (Lizzoli i in., 2021).
Paleofauna
Fauna z formacji Candeleros charakteryzowała się dużą różnorodność zwierząt. Występowały w niej typowe grupy dinozaurów dla Argentyny na początku późnej kredy: karcharodontozaurydy, abelizaurydy, dromeozaurydy, alwarezzauroidy, rebbachizaurydy, tytanozaury, oraz dinozaury ptasiomiedniczne (ornitopod oraz potencjalny tyreofor. Drapieżnikiem szczytowym w środowisku był Giganotosaurus i zapewne wszystkie mniejsze od niego teropody ustępowały mu. Zauropody były dominującą grupą roślinożerców, a największe osobniki prawdopodobnie nie musiały się obawiać drapieżników. W formacji Candeleros jest również bogaty zapis kopalny tropów dinozaurów. Wśród zwierząt niebędących dinozaurami istniało również duże zróżnicowanie. Odnaleziono szczątki należące do pterozaurów, żółwi, ssaków, krokodylomorfów z rodzaju Araripesuchus, węża oraz przedstawicieli Sphenodontidae.
Dinozaury
| Dinozaury | |||
|---|---|---|---|
| Takson | Materiał kopalny | Komentarz | Grafika |
|
MPCA–477 - kości kończyn tylnych |
Niewielki alwarezzauroid mogący należeć do kladu Alvarezsauridae. |
| |
|
MUCPv-132 - kręgi i kości kończyn |
Średniej wielkości tytanozaur o dość niepewnej pozycji systematycznej. |
| |
|
Odnaleziono co najmniej 130 kości należące do tego dinozaura. |
Nieduży przedstawiciel Coelurosauria o niepewnej pozycji systematycznej. |
| |
|
pięć okazów (MPCA 245, MPCA 238, MPCA 478, MPCA 471 i MPCN-PV-598). |
Najwcześniejszy i najbardziej kompletny przedstawiciel Maniraptora z Ameryki Południowej. |
| |
|
MMCh-PV 71 - elementy czaszki oraz fragmentaryczny szkielet pozaczaszkowy |
Zachowane elementy czaszki Campananeyen wykazują podobieństwa w morfologii do tej u Limaysaurus oraz Nigersaurus. Bliski kuzyn Zapalasaurus, Sidersaura oraz nienazwanego okazu MACN-Pv-N 35. |
| |
|
MUCPv-294 - niekompletna czaszka oraz częściowy szkielet pozaczaszkowy |
Jedyny opisany przedstawiciel Abelisauridae z formacji Candeleros. Był to dość duży dinozaur drapieżny. |
| |
|
dość kompletney szkielet oraz kość zębowa (MUCPv-Ch1 i MUCPv-95) |
Jeden z największych znanych nauce teropodów oraz największy opisany przedstawiciel Carcharodontosauridae. |
| |
|
niekompletny szkielet oraz osteodermy (MPCA-PV-630 i MPCA-PV-371). |
Nietypowy dinozaur ptasiomiedniczny mogący być tyreoforem, opancerzonym marginocefalem lub przedstawicielem zupełnie nowej linii ewolucyjnej. |
| |
|
dwa niekompletne szkielety (MUCPv-205 i MUCPv-206). |
Jego skamieniałości odnaleziono również w formacji Huincul (okaz MUCPv 153) |
| |
|
tylny kręg grzbietowy |
Przedstawiciel kladu Rebbachisauridae. Niestety okaz typowy zaginął. |
| |
|
MACN-N41 - niekompletne łopatki, niekompletna lewa kość udowa i piszczelowa |
Przedstawiciel Rebbachisauridae. Wcześniej uważano, że jego szczątki pochodziły z formacji Rayoso. |
| |
|
Niezidentyfikowany abelizauryd [15] |
MMCh-PV 69 - lewa kość czołowa, niekompletna miednica, dwa zrośnięte trzony kręgów krzyżowych, prawa kość udowa pozbawiona górnej i dolnej części, fragmenty żeber oraz niekompletne kości śródstopia II i III |
Nieduży abelizauryd mogący osiągać masę ok. 240 kg. | |
|
Niezidentyfikowany karcharodontozauryd [16] |
MDPA-Pv 005 - ząb |
Niediagnostyczny takson. | |
|
Niezidentyfikowany ornitopod [17] |
MCF-PVPH-479 - niemalże kompletna kość udowa |
Najstarszy znany ornitopod pochodzący z Niecki Neuquen. | |
|
Niezidentyfikowany rebbachizauryd [18] |
MDPA-Pv 007 - kręg ogonowy (1 lub 2) |
Rebbachozauryd mający silnie spneumatyzowany kręg ogonowy. |
|
|
Niezidentyfikowany rebbachizauryd [19] |
MMCh-PV 41 - niemalże kompletne kończyny tylne oraz przedni kręg ogonowy |
Rebbachizauryd o niewielkich rozmiarach ciała. | |
|
Niezidentyfikowany tytanozaur [20] |
MOZ-Pv 1221 - 20 artykułowanych przednich i środkowych kręgów ogonowych oraz 4 dalsze, szewrony, kość biodrowa, kość kulszowa i łonowa oraz łopatka |
Gigantyczny zauropod blisko spokrewniony z Bonitasaura mogący swoimi rozmiarami przewyższać Patagotitan. Prawdopodobnie reprezentuje nowy rodzaj dinozaura. | |
|
Niezidentyfikowany tytanozaur [21] |
MUCPv-244 - 7 kręgów szyjnych, szewron, kości śródstopia, niekompletna kość piszczelowa i ząb |
Szczątki te prawdopodobnie należały do nowego taksonu. | |
|
Niezidentyfikowany zauropod [21] |
MUCPv-251 - kręg i fragment żebra |
Być może szczątki te należały do dużego zauropoda. | |
Pterozaury
| Pterozaury | ||
|---|---|---|
| Takson | Materiał kopalny | Komentarz |
|
Niezidentyfikowany przedstawiciel Pterodactyloidea [22] |
MMCH-Pv 53 - niekompletna lewa kość łokciowa |
Nieduży pterozaur mogący być sprawcą tropów z ichnorodzaju Pteraichnus isp. |
|
Niezidentyfikowany przedstawiciel Azhdarchidae [23] |
MPCA-PV 2003 - kręg szyjny |
Najstarszy znany przedstawiciel Azhdarchidae z Ameryki Południowej. |
Krokodylomorfy
| Krokodylomorfy | ||
|---|---|---|
| Takson | Materiał kopalny | Komentarz |
|
Araripesuchus buitreraensis [24] |
MPCA-PV 235 - bardzo kompletna czaszka |
Drugi opisany gatunek z rodzaju Araripesuchus opisany z formacji Candeleros. |
|
Araripesuchus manzanensis [25] |
MPCA PV 545 - czaszka z żuchową oraz fragment prawej kości ramiennej Poza wyżej wymienionym okazem typowym do Ariaripesuchus manzanensis przypisuje się następujące okazy: MPCA PV 376 - niekompletna czaszka MPCA PV 236 - niekompletna czaszka |
Trzeci opisany gatunek z rodzaju Araripesuchus opisany z formacji Candeleros. Jego szczątki odnaleziono w tym samym stanowisku co Araripesuchus buitreraensis. |
|
Araripesuchus patagonicus [26] |
MUCPV-269 - niekompletna czaszka, pancerz, kości, łopatki i kości kończyn tylnych Poza wyżej wymienionym okazem typowym do Ariaripesuchus patagonicus przypisuje się następujące okazy: MUCPV-267 - niemalże kompletna czaszka MUCPV-268 - elementy pozaczaszkowe MUCPV-268b - niekompletna kość strzałkowa i piszczelowa MUCPV-270 - niekompletna kość udowa połączona wraz z kością piszczelową i strzałkową MUCPV-283 - niekompletna czaszka |
Pierwszy opisany gatunek z rodzaju Araripesuchus opisany z formacji Candeleros. |
|
MPCA PV 624 - niekompletna czaszka oraz częściowy szkielet pozaczaszkowy MPCA PV 259 - czaszka MPCA PV 1193 - czaszka oraz częściowy szkielet pozaczaszkowy Wszystkie wyżej wymienione okazy należały do młodocianych osobników. |
Nieokreślony gatunek wykazujący podobieństwa do A. buitreraensis. | |
Żółwie
| Żółwie | |||
|---|---|---|---|
| Takson | Materiał kopalny | Komentarz | |
|
Elkanemys pritchardi [28] |
MMCh-PV 73 - niekompletna skorupa |
Pierwszy opisany przedstawiciel Cearachelyini z Patagonii z początku późnej kredy. | |
|
Prochelidella buitreraensis [29] |
MPCA PV 307 - czaszka, dwa kręgi szyjne, niekompletna lewa kość łokciowa i promieniowa, prawa część miednicy i elementy skorupy |
Czwarty ważny gatunek z rodzaju Prochelidella. | |
Lepidozaury
| Lepidozaury | |||
|---|---|---|---|
| Takson | Materiał kopalny | Komentarz | Grafika |
|
MPCHv 4 - niekompletna dolna lewa szczęka MPCHv 5 - niekompletna dolna prawa szczęka |
Gentil i współpracownicy (2019) uznali go za starszy synonim Priosphenodon avelasi. | ||
|
MPCA 390–398, 400 - duża część lewej kości zębowej, niekompletna kość płatowa oraz niemalże kompletny szkielet pozaczaszkowy Poza wyżej wymienionym okazem typowym do Najash rionegrina przypisuje się następujące okazy: MPCA 385 - niekompletna czaszka MPCA 386 - seria artykułowanych kręgów MPCA 388 - tylny kręg przedkloakowy MPCA 399 - dysartykułowane kręgi i żebra powiązane z holotypem MPCA 418 - częściowa czaszka i blisko powiązane kręgi |
Jedyny opisany wąż z formacji Candeleros. |
| |
|
Priosphenodon avelasi [34] |
MPCA 300 - częściowy artykułowany szkielet dorosłego osobnika Poza wyżej wymienionym okazem typowym do Priosphenodon avelasi przypisuje się następujące okazy: MPCA 301 - niekompletny szkielet młodocianego osobnika MPCA 302 - elementy pozaczaszkowy MPCA 303 - częściowy artykułowany szkielet dorosłego osobnika Jest znanych wiele niewypreparowanych i nieskatalogowanych kości. |
Jeden z największych znanych przedstawicieli Sphenodontidae. |
|
|
Tika giacchinoi [35] |
MPCA PV 340 - prawa dolna szczęka, lewa, częściowa lewa kość podniebienia, prawa kość kwadratowa, dwa artykułowane kręgi grzbietowe i lewa kość łokciowa Poza wyżej wymienionym okazem typowym do Tika giacchinoi przypisuje się następujące okazy: MPCA PV 326 - niekompletna lewa kość szczękowa MPCA PV 342 - niekompletna lewa kość zębowa MPCA PV 343 - niekompletna prawa kość zębowa |
Najstarszy znany przedstawiciel Sphenodontidae z Ameryki Południowej. | |
|
Niezidentyfikowany przedstawiciel Iguania [36] |
MPCA 250 - zrośnięte kości czołowe |
Jedyny znany przedstawiciel Iguania z formacji Candeleros. | |
Płazy
| Płazy | ||
|---|---|---|
| Takson | Materiał kopalny | Komentarz |
|
MUCPv 123 - niekompletna czaszka oraz szkielet pozaczaszkowy MUCPv 123a - niekompletna czaszka oraz szkielet pozaczaszkowy należący do kijanki |
Najstarszy opisany przedstawiciel Pipoidea (płazy bezogonowe) pochodzący z Ameryki Południowej. | |
|
MMCh-PV 259 - niekompletny szkielet pozaczaszkowy |
Nieokreślony gatunek z rodzaju Avitabatrachus. | |
|
Niezidentyfikowany przedstawiciel Pipimorpha [40] |
MACN Pv N96 - niekompletna czaszka oraz szkielet pozaczaszkowy |
Być może reprezentuje nowy takson. |
Ryby
| Ryby | ||
|---|---|---|
| Takson | Materiał kopalny | Komentarz |
|
Ceratodus argentinus [41] |
MPCA 402 - prawie kompletna lewa płyta zębowa |
Jedyna opisana ryba dwudyszna z formacji Candeleros. |
Ssaki
| Ssaki | |||
|---|---|---|---|
| Takson | Materiał kopalny | Komentarz | Grafika |
|
Cronopio dentiacutus [42] |
MPCA 454 - niekompletna czaszka Poza wyżej wymienionym okazem typowym do Cronopio dentiacutus przypisuje się następujące okazy MPCA 450 - niekompletna lewa dolna szczęka z zębami MPCA 453 - niekompletna czaszka z górną prawą szczęką |
Jedyny opisany ssak z formacji Candeleros. |
|
Tropy
| Ichnotaksony | |||
|---|---|---|---|
| Ichnotakson | Prawdopodobny sprawca | Komentarz | Grafika |
|
Tropy pozostawione przed dużego teropoda. |
| ||
|
Tropy te pozostawił niedużej wielkości teropod mający trzy palce u stopy. | |||
|
Tropy te charakteryzują się wyjątkowo długim odciskiem III palca z ostrym pazurem. Pozostawił je nieduży teropod. | |||
|
Tropy pozostawił dwunożny ornitopod. Do wymienionego ichnogatunku zapewne nalezą również ślady Bonaparteichnum tali. W 2020 roku Krapovickas i in. uznali je za nomen dubium. | |||
|
Tropy pozostawił teropod mający stopę z czterema palcami. | |||
|
Tropy te pozostawił dużych rozmiarów zauropod. W 2020 roku Krapovickas i in. uznali je za nomen dubium. | |||
|
Tropy te pozostawił dużych rozmiarów zauropod. | |||
Tropy z formacji Candeleros są bardzo dobrze zbadane. Calvo w 1991 zdefiniował kilka nowych ichnotaksonów, jednak Sauropodichnus giganteus i Limayichnus major są uważane za nomen dubium (Krapovickas i in., 2020). Candia Halupczok i in. (2018) opisali kolejne tropy dinozaurów z pradawnej pustyni zwanej Kokorkom (prowincja Rio Negro). Ich zdaniem pozostawiły je teropody i ornitopody podczas pory suchej. Heredia i in. (2019) opisali nowy szlak tropów zauropodów pozostawiony najprawdopodobniej przez rebbachizaurydy. Krapovickas i współpracownicy (2020) uznali, że tropy z ichnogatunku Sauropodichnus giganteus pozostawiły tytanozaury, a one są bardzo podobne do ichnorodzaju Brontopodus, zaś prawdopodobnym sprawcą Limayichnus major były karcharodontozaurydy. W tym samym roku inny zespół badaczy pod przewodnictwem Arturo Miguel Heredia zbadał trzypalcowe tropy teropodów z prowincji Neuquen (okolice miast Añelo i Chos Malal). Jak się okazało, prawdopodobnie pozostawiły je abelizaurydy, lecz nie utworzyli dla nich nowego ichnorodzaju. Tymczasowo przypisali je do ichnogatunku Asianopodus pulvinicalx. Co ciekawe, badacze ci zauważyli również nieznane tropy trójpalczaste pozostawione przez teropody. W 2021 roku Heredia i współpracownicy ponownie badali tropy dinozaurów nieopodal miast Añelo i Chos Malal. Ich zdaniem zostawiły je karcharodontozaurydy oraz nieznane dwunożne dinozaury. Niektóre ślady teropodów znajdowały się w tym samym miejscu, co opisane przez tych samych naukowców w 2019 roku prawdopodobne tropy rebbachizaurydów. Najnowsze badanie śladów dinozaurów z formacji Candeleros przeprowadzili Apesteguía i in. (2023) na obszarze pradawnej pustyni Kokorkom znajdującej się w prowincji Rio Negro. Co ciekawe, tropy te pozostawiły zauropody, a na niektórych zachowały się nawet odciski skóry.
W formacji Candeleros odnaleziono również tropy pterozaurów (Calvo, 1999). Heredia i współpracownicy (2024) opisali nowe tropy pterozaurów. Zostały one pozostawione przez osobniki w różnym wieku. Ślady dłoni były trójkątne i asymetryczne, gdy stóp - trójpalczaste i prostokątne lub prawie prostokątne. Różnią się one od innych znanych tropów, a ich prawdopodobnymi sprawcami byli przedstawiciele Pterodactyloidea. Heredia i in. (2024) tymczasowo przypisali opisywane tropy do ichnorodzaju Pteraichnus.
Bibliografia
Apesteguía, S., Díaz-Martínez, I., Mayoral, J. P., Riguetti, F., Veiga, G. D., de Valais, S., & Dumont, L. F. (2023). "Dinosaur tracks with skin impressions in the La Buitrera Paleontological Area (Candeleros Formation, Cenomanian), Río Negro Province, Argentina". Cretaceous Research, 150, 105584. doi:10.1016/j.cretres.2023.105584
Apesteguía, S., & Zaher, H. (2006). "A Cretaceous terrestrial snake with robust hindlimbs and a sacrum". Nature, 440(7087), 1037-1040. doi:10.1038/nature04413
Candia Halupczok, D. J., Sánchez, M. L., Veiga, G. D., & Apesteguía, S. (2018). "Dinosaur tracks in the Kokorkom Desert, Candeleros Formation (Cenomanian, Upper Cretaceous), Patagonia Argentina: implications for deformation structures in dune fields". Cretaceous Research, 83, 194-206. doi:10.1016/j.cretres.2017.10.017
Garrido, A. C. (2010). "Estratigrafía del Grupo Neuquén, Cretácico Superior de la Cuenca Neuquina (Argentina): nueva propuesta de ordenamiento litoestratigráfico". Revista del Museo Argentino de Ciencias Naturales, 12(2), 121-177
Heredia, A. M., Díaz-Martínez, I., Pazos, P. J., Comerio, M., & Fernández, D. E. (2020). "Gregarious behaviour among non-avian theropods inferred from trackways: A case study from the Cretaceous (Cenomanian) Candeleros Formation of Patagonia, Argentina". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 538, 109480. doi:10.1016/j.palaeo.2019.109480
Heredia, A. M., Díaz-Martínez, I., Pazos, P. J., & de Valais, S. (2024). "Pterosaur tracks from the Upper Cretaceous (Cenomanian) Candeleros Formation of Northwestern Patagonia, Argentina: Ichnotaxonomic and palaeoecological perspectives from Gondwana". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 112338. doi:10.1016/j.palaeo.2024.112338
Heredia, A. M., Pazos, P. J., & Díaz-Martínez, I. (2021). "Morphological variations in dinosaur tridactyl tracks from the Candeleros Formation (Upper Cretaceous) of northwestern Patagonia, Argentina". Journal of South American Earth Sciences, 108, 103212. doi:10.1016/j.jsames.2021.103212
Heredia, A. M., Pazos, P. J., Fernández, D. E., Díaz-Martínez, I., & Comerio, M. (2019). "A new narrow-gauge sauropod trackway from the Cenomanian Candeleros Formation, northern Patagonia, Argentina". Cretaceous Research, 96, 70-82. doi:10.1016/j.cretres.2018.11.016
Krapovickas, V., Garrido, A. C., & Canale, J. I. (2020). "Dinosaur tracks at Cañadón de las Campanas and Villa El Chocón area (Late Cretaceous, Candeleros Formation), Patagonia, Argentina".
Leanza, H. A., Apesteguıa, S., Novas, F. E., & de la Fuente, M. S. (2004). "Cretaceous terrestrial beds from the Neuquén Basin (Argentina) and their tetrapod assemblages". Cretaceous Research, 25(1), 61-87. doi:10.1016/j.cretres.2003.10.005
Lizzoli, S., Raigemborn, M. S., & Varela, A. N. (2021). "Controls of pedogenesis in a fluvial-eolian succession of Cenomanian age in northern Patagonia". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 577, 110549. doi:10.1016/j.palaeo.2021.110549
Riguetti, F.J., Apesteguía, S. & Pereda-Suberbiola, X. (2022). "A new Cretaceous thyreophoran from Patagonia supports a South American lineage of armoured dinosaurs". Scientific Reports. 12 (1): 11621. doi:10.1038/s41598-022-15535-6.
- Skocz do góry ↑ Makovicky, P. J., Apesteguía, S. N., Gianechini, F. A. (2012). "A New Coelurosaurian Theropod from the La Buitrera Fossil Locality of Río Negro, Argentina". Fieldiana Life and Earth Sciences. 5: 90. doi:10.3158/2158-5520-5.1.90.
- Skocz do góry ↑ Mannion, P. D. & Calvo J. O. (2011). "Anatomy of the basal titanosaur (Dinosauria, Sauropoda) Andesaurus delgadoi from the mid-Cretaceous (Albian–early Cenomanian) Río Limay Formation, Neuquén Province, Argentina: implications for titanosaur systematics". Zoological Journal of the Linnean Society, Volume 163, Issue 1, p. 155–181. doi:10.1111/j.1096-3642.2011.00699.x
- Skocz do góry ↑ Novas, F. E., Ezcurra, M. D., Agnolin, F. L., Pol, D. & Ortiz, R. (2012). "New Patagonian Cretaceous theropod sheds light about the early radiation of Coelurosauria" Revista del Museo Argentino de Ciencias Naturales, nueva serie, 14(1), 57-81.
- Skocz do góry ↑ Aranciaga Rolando, A. M., Cerroni, M. A., & Novas, F. E. (2020). "Skull Anatomy and Pneumaticity of the Enigmatic Coelurosaurian Theropod Bicentenaria argentina". The Anatomical Record. 303(7):1884-1900. doi:10.1002/ar.24288.
- Skocz do góry ↑ Gianechini, F.A., Makovicky, P.J., Apesteguía, S. & Cerda. I. (2018) "Postcranial skeletal anatomy of the holotype and referred specimens of Buitreraptor gonzalezorum Makovicky, Apesteguía and Agnolín 2005 (Theropoda, Dromaeosauridae), from the Late Cretaceous of Patagonia. PeerJ 6:e4558 doi:10.7717/peerj.4558
- Skocz do góry ↑ Paulina-Carabajal, A., Canale, J. I., & Haluza, A. (2016). "New rebbachisaurid cranial remains (Sauropoda, Diplodocoidea) from the Cretaceous of Patagonia, Argentina, and the first endocranial description for a South American representative of the clade". Journal of Vertebrate Paleontology, 36(5), e1167067. doi:10.1080/02724634.2016.1167067
- Skocz do góry ↑ Lerzo, L. N., Fernández-Baldor, F. T., Canale, J.I., Whitlock, J. A., Otero, A., & Gallina, P. A. (2024). "They all floated in the Cretaceous: new rebbachisaurid (Sauropoda, Diplodocoidea) with a highly pneumatized skeleton from the Upper Cretaceous (lower Cenomanian) of Patagonia, Argentina". Historical Biology: 1–14. doi:10.1080/08912963.2024.2383708
- Skocz do góry ↑ Calvo, J. O., Rubilar-Rogers, D., & Moreno, K. (2004). "A new abelisauridae (Dinosauria: Theropoda) from northwest Patagonia". Ameghiniana, 41(4), 555-563.
- Skocz do góry ↑ Coria, R. A. & Salgado, L. (1995). "A new giant carnivorous dinosaur from the Cretaceous of Patagonia" Nature, 377, 225-226
- Skocz do góry ↑ Calvo, J. O. & Coria, R. A. (2000). "New specimen of Giganotosaurus carolinii (Coria & Salgado, 1995), supports it as the largest theropod ever found" Gaia, 15, 117-122
- Skocz do góry ↑ Riguetti i in., 2022
- ↑ Skocz do: 12,0 12,1 12,2 12,3 Salgado, L., Gallina, P. A., Lerzo, L. N., & Canudo, J. I. (2022). "Highly specialized diplodocoids: the Rebbachisauridae". [w:] Otero, A., Carballido, J.L., Pol, D. (red.) "South American Sauropodomorph Dinosaurs". Springer Earth System Sciences. Springer, Cham. pp. 165-208 doi:10.1007/978-3-030-95959-3_9
- Skocz do góry ↑ Apesteguía, S. (2007). "The sauropod diversity of the La Amarga Formation (Barremian), Neuquén (Argentina)". Gondwana Research, 12(4), 533-546. doi:10.1016/j.gr.2007.04.007
- Skocz do góry ↑ Carballido, J. L., Garrido, A. C., Canudo, J. I., & Salgado, L. (2010). "Redescription of Rayososaurus agrioensis Bonaparte (Sauropoda, Diplodocoidea), a rebbachisaurid from the early Late Cretaceous of Neuquén". Geobios, 43(5), 493-502. doi:10.1016/j.geobios.2010.01.004
- Skocz do góry ↑ Canale, J. I., Cerda, I., Novas, F. E., & Haluza, A. (2016). "Small-sized abelisaurid (Theropoda: Ceratosauria) remains from the Upper Cretaceous of northwest Patagonia, Argentina". Cretaceous Research, 62, 18-28. doi:10.1016/j.cretres.2016.02.001
- Skocz do góry ↑ Meso, J. G., Valieri, R. J., Porfiri, J. D., Correa, S. A. S., Martinelli, A. G., Casal, G. A., Canudo, J. I., Pablete, F., & Dos Santos, D. (2021). "Testing the persistence of Carcharodontosauridae (Theropoda) in the Upper Cretaceous of Patagonia based on dental evidence". Cretaceous Research, 125, 104875. doi:10.1016/j.cretres.2021.104875
- Skocz do góry ↑ Coria, R. A., Cambiaso, A. V., & Salgado, L. (2007). "New records of basal ornithopod dinosaurs in the Cretaceous of North Patagonia". Ameghiniana, 44(2), 473-477. [1]
- Skocz do góry ↑ Windholz, G. J., Porfiri, J. D., Dos Santos, D., Bellardini, F., & Wedel, M. J. (2024). "A well-preserved vertebra provides new insights into rebbachisaurid sauropod caudal anatomical and pneumatic features". Acta Palaeontologica Polonica. 69 (1): 39–47. doi:10.4202/app.01104.2023
- Skocz do góry ↑ Haluza, A., & Canale, J. I. (2011). "New evidence on the anatomy, function and evolutionary constraints in sauropod pedes based on new material from Mupaleo site (Candeleros Formation. Neuquén, Patagonia, Argentina". Ameghiniana, Supl Resúmenes. 48(4):R101. (abstrakt)
- Skocz do góry ↑ Otero, A., Carballido, J. L., Salgado, L., Canudo, J. I., & Garrido, A. C. (2021). "Report of a giant titanosaur sauropod from the Upper Cretaceous of Neuquén Province, Argentina". Cretaceous Research, 122, 104754. doi:10.1016/j.cretres.2021.104754
- ↑ Skocz do: 21,0 21,1 Calvo, J. O. (1999). "Dinosaurs and other vertebrates of the Lake Ezequiel Ramos Mexía area, Neuquén-Patagonia, Argentina". National Science Museum Monographs. 15: 13–45
- Skocz do góry ↑ Haluza, A., & Canale, J. I. (2013). "A partial pterosaur ulna from the Candeleros Formation (Neuquén Group), Late Cretaceous of Argentina". Tercera Serie. 3(1), 5-12
- Skocz do góry ↑ Agnolin, F., Rozadilla, S., Juárez-Valieri, R., & Meso, J. (2023). "Oldest azhdarchid (Pterosauria) record from South America". Revista del Museo Argentino de Ciencias Naturales nueva serie, 25(2), 309-314. [2]
- Skocz do góry ↑ Pol, D., & Apesteguía, S. (2005). "New Araripesuchus remains from the early late cretaceous (Cenomanian–Turonian) of Patagonia". American Museum Novitates, 2005(3490), 1-38.
- Skocz do góry ↑ Fernández Dumont, M. L., Pol, D., Bona, P., & Apesteguía, S. (2024). "A new species of Araripesuchus with durophagous dentition increases the ecological disparity among uruguaysuchid crocodyliforms". Journal of Systematic Palaeontology, 22(1), 2373987. doi:10.1080/14772019.2024.2373987
- Skocz do góry ↑ Ortega, F., Gasparini, Z., Buscalioni, A. D., & Calvo, J. O. (2000). "A new species of Araripesuchus (Crocodylomorpha, Mesoeucrocodylia) from the lower Cretaceous of Patagonia (Argentina)". Journal of Vertebrate Paleontology, 20(1), 57-76. [0057:ANSOAC2.0.CO;2]
- Skocz do góry ↑ Fernández-Dumont, M. L. (2024). "Juvenile notosuchian crocodiles from the La Buitrera Paleontological area with comments on qualitative ontogenetic characters". Historical Biology: An International Journal of Paleobiology: 1–14. doi:10.1080/08912963.2024.2383715
- Skocz do góry ↑ Maniel, I. J., de la Fuente, M. S., & Canale, J. I. (2021). "The first Cearachelyini (Pelomedusoides, Bothremydidae) turtle from the Upper Cretaceous of Patagonia, and an overview of the occurrence and diversity of Pelomedusoides in Patagonia". Cretaceous Research, 125, 104869. doi:10.1016/j.cretres.2021.104869
- Skocz do góry ↑ Maniel, I. J., de la Fuente, M. S., Apesteguía, S., Mayoral, J. P., Sanchez, M. L., Veiga, G. D., & Smales, I. (2020). "Cranial and postcranial remains of a new species of Prochelidella (Testudines: Pleurodira: Chelidae) from ‘La Buitrera’ (Cenomanian of Patagonia, Argentina), with comments on the monophyly of this extinct chelid genus from southern Gondwana. Journal of Systematic Palaeontology, 18(12), 1033-1055. doi:10.1080/14772019.2020.1721579
- Skocz do góry ↑ Simón, M. E., & Kellner, A. W. A. (2003). "New sphenodontid (Lepidosauria, Rhynchocephalia, Eilenodontinae) from the Candeleros Formation, Cenomanian of Patagonia, Argentina". Boletim do Museu Nacional, Nova Série. Geologia 68: 1-12
- Skocz do góry ↑ Gentil, A. R., Agnolin, F. L., Marsà, J. A. G., Motta, M. J., & Novas, F. E. (2019). "Bridging the gap: Sphenodont remains from the Turonian (Upper Cretaceous) of Patagonia". Palaeobiological inferences. Cretaceous Research, 98, 72-83. doi:10.1016/j.cretres.2019.01.016
- Skocz do góry ↑ Apesteguía, i Zaher, 2006
- Skocz do góry ↑ Garberoglio, F. F., Gómez, R. O., Apesteguía, S., Caldwell, M. W., Sánchez, M. L., & Veiga, G. (2019). "A new specimen with skull and vertebrae of Najash rionegrina (Lepidosauria: Ophidia) from the early Late Cretaceous of Patagonia". Journal of Systematic Palaeontology, 17(18), 1533-1550. doi:10.1080/14772019.2018.1534288
- Skocz do góry ↑ Apesteguía, S., & Novas, F. E. (2003). "Large Cretaceous sphenodontian from Patagonia provides insight into lepidosaur evolution in Gondwana". Nature, 425(6958), 609-612. doi:10.1038/nature01995
- Skocz do góry ↑ Apesteguía, S., Garberoglio, F. F., & Gómez, R. O. (2021). "Earliest tuatara relative (Lepidosauria: Sphenodontinae) from southern continents". Ameghiniana, 58(5), 416-441. doi:10.5710/AMGH.13.07.2021.3442
- Skocz do góry ↑ Apesteguía, S., Agnolin, F. L., & Lio, G. L. (2005). "An early Late Cretaceous lizard from Patagonia, Argentina". Comptes Rendus Palevol, 4(4), 311-315. doi:10.1016/j.crpv.2005.03.003
- Skocz do góry ↑ Baez, A. M., Trueb, L., & Calvo, J. O. (2000). "The earliest known pipoid frog from South America: a new genus from the middle Cretaceous of Argentina". Journal of Vertebrate Paleontology, 20(3), 490-500. [3]
- Skocz do góry ↑ Báez, A. M., & Turazzini, G. F. (2024). "New Data on the Osteology and Development of Avitabatrachus uliana (Anura, Xenoanura), a Pipimorph from the Candeleros Formation, Cretaceous of Northwestern Patagonia, Argentina". Ameghiniana, 61(1), 25-33.
- Skocz do góry ↑ Báez, A. M., Muzzopappa, P., & dos Santos Araújo, O. G. (2022). "New remains from the Cenomanian Candeleros Formation, Neuquén Basin (Patagonia, Argentina) provide insights into the formation of the sacro-urostylic complex in early pipimorph frogs (Amphibia, Anura)". Cretaceous Research, 129, 105026. doi:10.1016/j.cretres.2021.105026
- Skocz do góry ↑ Báez, A. M., Muzzopappa, P., & Nicoli, L. (2007). "Anurans from the Candeleros Formation (? Cenomanian-Turonian) of west-central Argentina: new evidence for pipoid evolution". Cretaceous Research, 28(6), 1005-1016. doi:10.1016/j.cretres.2007.01.004
- Skocz do góry ↑ Apesteguía, S., Agnolin, F., & Claeson, K. (2007). "Review of Cretaceous dipnoans from Argentina (Sarcopterygii: Dipnoi) with descriptions of new species". Revista del Museo Argentino de Ciencias Naturales nueva serie, 9(1), 27-40.
- Skocz do góry ↑ Rougier, G. W., Martinelli, A. G., & Forasiepi, A. M. (2021). "Mesozoic mammals from South America and their forerunners". Springer Nature. pp. 201-260
- ↑ Skocz do: 43,0 43,1 43,2 43,3 43,4 43,5 43,6 Calvo, J. O. (1991). "Huellas de dinosaurios en la Formación Río Limay (Albiano-Cenomaniano?), Picún Leufú, Provincia del Neuquén, República Argentina (Ornithischia-Saurischia: Sauropoda-Theropoda)". Ameghiniana. 28 (3): 241–258
![[5]](https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Fm_Candeleros_cerro_Vagon.jpg){kind=link}