Deinodon

Autor:	Kamil Kamiński
Korekta:	Maciej Ziegler

---

Deinodon (deinodon)
Dieta	mięsożerny
Miejsce	USA, (Montana)
Czas	Trias 252 Jura 201 Kreda 145 66 późna kreda (późny kampan)
Systematyka	Dinosauria Theropoda Tetanurae Coelurosauria Tyrannosauroidea Tyrannosauridae
Zęby, przypisywane do Deinodon. Autor: Joseph Leidy.

Wstęp

Deinodon to wątpliwy rodzaj teropoda z kladu (rodziny) Tyrannosauridae żyjącego w późnej kredzie na terenie Ameryki Północnej. Znany jest w zasadzie wyłącznie z zębów, nieodróżnialnych od ważnych rodzajów tyranozaurydów. Sprawia to, że powszechnie jest on uważany za nomen dubium. Łącznie w literaturze pojawia się ok. 20 gatunków przypisywanych do rodzaju Deinodon, lecz żaden z nich nie jest dziś ważny z naukowego punktu widzenia. Większość z nich to niemal na pewno synonimy innych tyranozaurydów, ewentualnie nietyranozaurydowych tyranozauroidów. Niektóre z gatunków przypisywano do rodzaju Deinodon bez żadnego uzasadnienia, a ich szczątki należały w rzeczywistości do zupełnie odrębnych kladów teropodów.

Etymologia

Nazwa Deinodon pochodzi z greckiego i oznacza „straszny ząb”.

Gatunki

D. horridus

Typowy gatunek deinodona, nazwany jeszcze w 1856 r. przez Leidy’ego. Syntypy to dwa przednie zęby, pochodzące z osadów grupy Judith River w Montanie, datowanej na późny kampan. Materiał przypisany obejmuje kilka kolejnych zębów, z których część odnoszono później do Dryptosaurus kenabekides. Gatunek ten został następnie zsynonimizowany z D. horridus. Russell (1970) zaznaczył, że zęby D. horridus są nieodróżnialne od Gorgosaurus i Daspletosaurus, dlatego uznał go za nomen dubium. Taką opinię podzielali m.in. autorzy drugiego wydania „The Dinosauria”, którzy uznali go za prawdopodobny synonim Gorgosaurus libratus oraz Hendrickx i in. (2015).

D. falculus

Podobnie jak D. horridus, gatunek ten pochodzi z osadów grupy Judith River w Montanie. Został opisany przez Cope’a w 1876 r. jako Laelaps falculus. Materiał kopalny obejmował 10 zębów. W 1902 r. rodzaj Laelaps przemianowano na Dryptosaurus. W tym samym roku Osborn przeniósł ten gatunek do rodzaju Deinodon. W 1978 r. Olshevsky zaliczył go do Dromaeosaurus. Holtz (2004) uznał D. falculus za prawdopodobny synonim Gorgosaurus libratus. Wg Mortimera (online) prawdopodobnie jest to młody tyranozauryd, zapewne gorgozaur lub daspletozaur. Gatunek ten pozostaje nomen dubium.

D. hazenianus

Gatunek opisany jako Laelaps hazenianus przez Cope’a w 1876 r. na podstawie kilku zębów, znalezionych w osadach grupy Judith River w Montanie. Osborn (1902) przeniósł go do rodzaju Deinodon. Wg Holtza (2004) może to być synonim Gorgosaurus libratus. Wg Mortimera (online) zęby zapewne należą do młodego tyranozauryda.

D. incrassatus

Gatunek opisany jako Laelaps incrassatus przez Cope’a w 1876 r. na podstawie dwóch zębów, znalezionych w osadach grupy Judith River w Montanie. Następnie przemianowany na Dryptosaurus incrassatus, a w 1902 r. przez Osborna na Deinodon incrassatus. Wg Holtza (2004) może to być synonim Gorgosaurus libratus.

D. explanatus

Kolejny gatunek opisany przez Cope’a w 1876 r. na podstawie zębów, znalezionych w osadach grupy Judith River w Montanie i zaliczony do rodzaju Laelaps, przemianowanego następnie na Dryptosaurus. W 1902 r. Osborn przeniósł go do rodzaju Deinodon. Autorzy drugiego wydania „The Dinosauria” zaklasyfikowali go jako dromeozauryda i uznali za nomen dubium. Wg Mortimera (online) jest to synonim Saurornitholestes langstoni.

D. cristatus

Następny z gatunków opisanych przez Cope’a w 1876 r. na podstawie zębów, znalezionych w osadach grupy Judith River w Montanie i zaliczony do rodzaju Laelaps, przemianowanego następnie na Dryptosaurus. W 1902 r. Osborn przeniósł go do rodzaju Deinodon. Wg obecnego stanu wiedzy są to zęby troodontyda, prawdopodobnie Troodon formosus, uznawanego obecnie za nomen dubium.

D. lateralis

Gatunek opisany jako Aublysodon lateralis przez Cope’a w 1876 r. na podstawie dwóch zębów, znalezionych w osadach grupy Judith River w Montanie. W 1902 r. Hay przeniósł go do rodzaju Deinodon. Autorzy drugiego wydania „The Dinosauria” zaklasyfikowali go jako bliżej nieokreślonego tetanura. Wg Mortimera (online) jeden z tych zębów należy do dorosłego tyranozauryda, a drugi, mniejszy – do tyranozauryda lub dromeozauryda.

D. laevifrons

Jeszcze jeden gatunek opisany przez Cope’a w 1876 r. na podstawie zęba, znalezionego w osadach grupy Judith River w Montanie i zaliczony do rodzaju Laelaps, przemianowanego następnie na Dryptosaurus. W 1902 r. Osborn przeniósł go do rodzaju Deinodon. Autorzy drugiego wydania „The Dinosauria” zaklasyfikowali go jako bliżej nieokreślonego troodontyda. Wg Mortimera (online) jest to synonim Saurornitholestes langstoni.

D. grandis

Gatunek ten opisał Marsh w 1890 r. jako Ornithomimus grandis. Materiał kopalny to III kość śródstopia, znaleziona w Eagle Sandstone w Montanie. Osborn (1916) przeniósł go do rodzaju Deinodon. Wg Holtza (2004) jest to bliżej nieokreślony tyranozauryd.

D. amplus

Gatunek opisany w 1892 r. przez Marsha jako Aublysodon amplus na podstawie zęba z formacji Lance w Wyoming. W 1902 r. Hay przeniósł go do rodzaju Deinodon. W odróznieniu od opisanych wcześniej gatunków, pochodzi on z mastrychtu. Pozostaje on nomen dubium, jednak z uwagi na miejsce znalezienia, można przypuszczać, iż jest to synonim Tyrannosaurus rex.

D. sarcophagus

Kombinacja użyta przez Matthew i Browna w 1922 r. dla zwierzęcia nazwanego wcześniej Albertosaurus sarcophagus, obecnie jest to jego młodszy synonim.

D. libratus

Kombinacja użyta przez Matthew i Browna w 1922 r. dla zwierzęcia nazwanego wcześniej Gorgosaurus libratus, obecnie jest to jego młodszy synonim.

D. arctunguis

Gatunek opisany w 1928 r. przez Parksa jako Albertosaurus arctunguis. W 1939 r. Kuhn przeniósł go do rodzaju Deinodon. W 1970 Russell zsynonimizował go z Albertosaurus sarcophagus.

D. novojilovi

Gatunek ten pochodzi z Mongolii i został opisany przez Maleeva w 1955 r. jako Gorgosaurus novojilovi. W 1964 r. Kuhn przeniósł go do rodzaju Deinodon. Obecnie jest on uznawany za synonim Tarbosaurus bataar.

D. sternbergi

Kombinacja użyta przez Kuhna w 1965 r. dla Gorgosaurus sternbergi. Obecnie uważany za synonim Gorgosaurus libratus.

D. periculosus

Gatunek opisany w 1930 r. jako Albertosaurus periculosus. Pochodzi on z Chin, z osadów formacji Yuliangze oraz z Rosji (fomacja Udurchukan). Obie są datowane na mastrycht. W 1964 r. Kuhn przeniósł ten gatunek do rodzaju Deinodon. Może to być synonim Tarbosaurus lub Alioramus.

D. lancensis

Kombinacja użyta przez Kuhna w 1965 r. dla zwierzęcia opisanego pierwotnie jako Gorgosaurus lancensis. Obecnie jest to odrębny rodzaj - Nanotyrannus, będący prawdopodobnie synonimem Tyrannosaurus rex.

D. lancinator

Kombinacja użyta przez Kuhna w 1965 r. dla zwierzęcia opisanego pierwotnie jako Gorgosaurus lancinator. Obecnie jest to synonim Tarbosaurus bataar

D. kenabekides

Gatunek opisany przez Haya w 1899 r. jako Dryptosaurus incrassatus na podstawie zębów z grupy Judith River. Prawdopodobnie jest to to samo zwierzę co Deinodon horridus i pozostaje nomen dubium. Wg Holtza (2004) może to być synonim Gorgosaurus libratus.

Spis gatunków

Deinodon	Leidy 1856	nomen dubium
D. horridus	Leidy 1856	nomen dubium
= Megalosaurus (Deinodon) horridus	(Leidy, 1856) Leidy 1857
= Aublysodon horridus	(Leidy, 1856) Cope 1857
D. falculus	(Cope, 1876) Osborn 1902	nomen dubium
= Laelaps falculus	Cope 1876
= Dryptosaurus falculus	(Cope, 1876) Hay 1902
= Dromaeosaurus falculus	(Cope, 1876) Olshevsky 1978
D. hazenianus	(Cope, 1876) Osborn 1902	nomen dubium
= Laelaps hazenianus	Cope 1876
= Dryptosaurus hazenianus	(Cope, 1876) Hay 1902
D. incrassatus	(Cope, 1876) Osborn 1902	nomen dubium
= Laelaps incrassatus	Cope 1876
= Dryptosaurus incrassatus	(Cope, 1876) Hay 1902
D. explanatus	(Cope, 1876) Lambe 1902
= Laelaps explanatus	Cope 1876
= Dryptosaurus explanatus	(Cope, 1876) Hay 1902	= ?Saurornitholestes langstoni
D. cristatus	(Cope, 1876) Osborn 1902
= Laelaps cristatus	Cope 1876
= Dryptosaurus cristatus	(Cope, 1876) Hay 1902
= Troodon cristatus	(Cope, 1876) Olshevsky 1995	= ?Troodon formosus
D. lateralis	(Cope, 1876) Hay 1902
= Aublysodon lateralis	Cope 1876	nomen dubium
D. laevifrons	(Cope, 1876) Osborn 1902
= Laelaps laevifrons	Cope 1876
= Dryptosaurus laevifrons	(Cope, 1876) Hay 1902
= Dromaeosaurus laevifrons	(Cope, 1876) Matthew & Brown 1922	= ?Saurornitholestes langstoni
D. grandis	(Marsh, 1890) Osborn 1916	nomen dubium
= Ornithomimus grandis	Marsh 1890
= Aublysodon grandis	(Cope, 1876) Huene 1932
D. amplus	(Marsh, 1892) Hay 1902	= ?Tyrannosaurus rex
D. sarcophagus	(Osborn, 1905) Matthew & Brown 1922	= Albertosaurus sarcophagus
D. libratus	(Lambe, 1914) Matthew & Brown 1922	= Gorgosaurus libratus
D. arctunguis	(Parks, 1928) Kuhn 1939	= Albertosaurus sarcophagus
D. novojilovi	(Maleev, 1955) Maleev 1964
= Gorgosaurus novojilovi	Maleev 1955	= Tarbosaurus bataar
D. sternbergi	(Matthew & Brown, 1923) Kuhn 1965
= Gorgosaurus sternbergi	Matthew & Brown 1923	= Gorgosaurus libratus
D. periculosus	(Riabinin, 1930) Kuhn 1965
= Albertosaurus periculosus	Riabinin 1930	nomen dubium
D. lancensis	(Gilmore, 1946) Kuhn 1965
= Gorgosaurus lancensis	Gilmore 1946	= Nanotyrannus lancensis
D. lancinator	(Maleev, 1955) Kuhn 1965
= Gorgosaurus lancinator	Maleev 1955	= Tarbosaurus bataar
D. kenabekides	(Hay, 1899) Olshevsky 1995
= Dryptosaurus kenabekides	Hay 1899	= ?Deinodon horridus

Bibliografia

Hendrickx, C., Hartman, S.A. & Mateus, O. (2015) "An Overview of Non-Avian Theropod Discoveries and Classification" PalArch’s Journal of Vertebrate Palaeontology, 12(1), 1-73.

Holtz, T.R. (2004) "Tyrannosauroidea" [w:] Weishampel, D.B., Dodson, P. & Osmólska, H. (red.) "The Dinosauria" Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 111-136.

Mortimer, M. (online) [1]

Russell, D.A. (1970) "Tyrannosaurs from the Late Cretaceous of western Canada" National Museum of Natural Science Publications in Palaeontology, 1, 1-34.