Gryposaurus

Poniższe hasło wymaga korekty.

Autor:	Marcin Szermański
Korekta:	Kamil Kamiński

---

Gryposaurus (grypozaur)
Długość	ok. 7,5-8 m
Masa	ok. 2,5-3 t
Dieta	roślinożerny
Miejsce	Kanada - Alberta (dolne ogniwo formacji Oldman i Dinosaur Park) USA - Montana, Utah, Teksas (dolne i środkowe pokłady formacji Kaiparowits oraz formacje Two Medicine, ?Javelina i ?El Picacho)
Czas	Trias 252 Jura 201 Kreda 145 66 ok. 83,5 - ?66,5 Ma późna kreda (późny santon - ?późny mastrycht)
Systematyka	Dinosauria Ornithischia Ornithopoda Iguanodontia Hadrosauroidea Hadrosauridae Saurolophinae Kritosaurini
Rekonstrukcja przyżyciowa gatunku typowego Gryposaurus notabilis. Autor: John Conway. [5] Szkielet Gryposaurus monumentensis wystawiony w muzeum w Utah. Autor zdjęcia: Berkeley T. Compton [6] Rekonstrukcja przyżyciowa ?Gryposaurus alsatei. Autor: LancianIdolatry. [7]
Mapa znalezisk
Wczytywanie mapy… {"minzoom":false,"maxzoom":false,"mappingservice":"leaflet","width":"auto","height":"350px","centre":false,"title":"","label":"","icon":"","visitedicon":"","lines":[],"polygons":[],"circles":[],"rectangles":[],"wmsoverlay":false,"copycoords":false,"static":false,"zoom":3,"defzoom":14,"layers":["OpenStreetMap"],"overlaylayers":[],"resizable":false,"enablefullscreen":false,"scrollwheelzoom":true,"markercluster":false,"clustermaxzoom":20,"clusterzoomonclick":true,"clustermaxradius":80,"clusterspiderfy":true,"geojson":"","locations":[{"text":"\u003Cb\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003Eformacja \u003Ca href=\"/index.php?title=Dinosaur_Park\u0026amp;action=edit\u0026amp;redlink=1\" class=\"new\" title=\"Dinosaur Park (strona nie istnieje)\"\u003EDinosaur Park\u003C/a\u003E, Alberta, \u003Ca href=\"/wiki/Kanada\" class=\"mw-redirect\" title=\"Kanada\"\u003EKanada\u003C/a\u003E|\u003Csmall\u003E\u003Ci\u003EGryposaurus notabilis\u003C/i\u003E (w tym \u003Ci\u003EGryposaurus incurvimanus\u003C/i\u003E).\u003C/small\u003E\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/b\u003E\u003Chr /\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003C/div\u003E","title":"formacja Dinosaur Park, Alberta, Kanada|Gryposaurus notabilis (w tym Gryposaurus incurvimanus).\n","link":"","lat":49.2000000000000028421709430404007434844970703125,"lon":-110.400000000000005684341886080801486968994140625,"icon":""},{"text":"\u003Cb\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003Eformacja \u003Ca href=\"/index.php?title=Oldman\u0026amp;action=edit\u0026amp;redlink=1\" class=\"new\" title=\"Oldman (strona nie istnieje)\"\u003EOldman\u003C/a\u003E, Alberta, \u003Ca href=\"/wiki/Kanada\" class=\"mw-redirect\" title=\"Kanada\"\u003EKanada\u003C/a\u003E|\u003Csmall\u003E\u003Ci\u003EGryposaurus\u003C/i\u003E sp. z Alberty.\u003C/small\u003E\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/b\u003E\u003Chr /\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003C/div\u003E","title":"formacja Oldman, Alberta, Kanada|Gryposaurus sp. z Alberty.\n","link":"","lat":49.6280555555560027869432815350592136383056640625,"lon":-112.889722222220001413006684742867946624755859375,"icon":""},{"text":"\u003Cb\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003Edolne pok\u0142ady formacji \u003Ca href=\"/wiki/Two_Medicine\" title=\"Two Medicine\"\u003ETwo Medicine\u003C/a\u003E, Montana, \u003Ca href=\"/wiki/USA\" class=\"mw-redirect\" title=\"USA\"\u003EUSA\u003C/a\u003E|\u003Csmall\u003E\u003Ci\u003EGryposaurus latidens\u003C/i\u003E.\u003C/small\u003E\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/b\u003E\u003Chr /\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003C/div\u003E","title":"dolne pok\u0142ady formacji Two Medicine, Montana, USA|Gryposaurus latidens.\n","link":"","lat":48.074166666666997116408310830593109130859375,"lon":-112.2994444444399988469740492291748523712158203125,"icon":""},{"text":"\u003Cb\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003Eformacja \u003Ca href=\"/wiki/Kaiparowits\" title=\"Kaiparowits\"\u003EKaiparowits\u003C/a\u003E, Utah, \u003Ca href=\"/wiki/USA\" class=\"mw-redirect\" title=\"USA\"\u003EUSA\u003C/a\u003E|\u003Csmall\u003E\u003Ci\u003EGryposaurus monumentensis\u003C/i\u003E i \u003Ci\u003EGryposaurus\u003C/i\u003E sp. z Utah.\u003C/small\u003E\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/b\u003E\u003Chr /\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003C/div\u003E","title":"formacja Kaiparowits, Utah, USA|Gryposaurus monumentensis i Gryposaurus sp. z Utah.\n","link":"","lat":37.39999999999999857891452847979962825775146484375,"lon":-111.6833333333299975720365182496607303619384765625,"icon":""},{"text":"\u003Cb\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003Eformacja \u003Ca href=\"/index.php?title=Javelina\u0026amp;action=edit\u0026amp;redlink=1\" class=\"new\" title=\"Javelina (strona nie istnieje)\"\u003EJavelina\u003C/a\u003E, Teksas, \u003Ca href=\"/wiki/USA\" class=\"mw-redirect\" title=\"USA\"\u003EUSA\u003C/a\u003E|\u003Csmall\u003E?\u003Ci\u003EGryposaurus alsatei\u003C/i\u003E.\u003C/small\u003E\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/b\u003E\u003Chr /\u003E\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003C/div\u003E","title":"formacja Javelina, Teksas, USA|?Gryposaurus alsatei.\n","link":"","lat":29.300000000000000710542735760100185871124267578125,"lon":-103.400000000000005684341886080801486968994140625,"icon":""}],"imageoverlays":null}

Wstęp

Grypozaur to płaskogłowy zaurolofin występujący na terenie dzisiejszej Kanady i USA pod koniec okresu kredowego. Jego taksonomia jest dość zawiła - w przeszłości jego gatunki były traktowane (jak i cały rodzaj Gryposaurus) jako młodsze synonimy opisanego kilka lat wcześniej kritozaura. Zob. też Kritosaurus#Historia taksonu.

Oba hadrozaury (a także Aralosaurus) były do siebie bardzo podobne - nie miały, jak inni przedstawiciele Saurolophinae, ozdób na sklepieniu czaszki, za to ich nosy charakteryzowały się wydatnym garbem.

Rodzaj Gryposaurus zazwyczaj traktowany jest jako ważny, co zdaje się być obecnym konsensusem (Prieto-Márquez, 2014).

Budowa

Porównanie rozmiarów dwóch gatunków grypozaura. Po lewej stronie G. monumentensis, po prawej stronie G. notabilis. Autor SlateWeasel. [1].

Gryposaurus był zbudowany w sposób typowy dla hadrozaurydów – był to dwu- lub czworonożny roślinożerca, spasający roślinność od poziomu gruntu do wysokości kilku metrów. Czaszka była wąska i głęboka, z rozszerzonym na boki końcem pyska i długimi, wąskimi nozdrzami. Oczodoły były wyższe niż szerokie (Lambe, 1914). Jak już wspomniano, z kości nosowych wyrastał charakterystyczny garb. Pysk był bezzębny, za to dalej w głębi paszczy znajdowały się złożone baterie zębowe. Od swego bliskiego krewniaka – kritozaura, różnił się szczegółami budowy czaszki. Jeden z okazów ma zachowane odciski skóry w okolicach szyi, żeber, łopatek i na grzbiecie. Największe z nich miały kształt podobny do muszli i porastały ogon oraz boki zwierzęcia, osiągając nawet 3,8 cm długości (Lull i Wright, 1942).

Gatunki grypozaura

Szkielet G. notabilis (wcześniej G. incurvimanus) w Muzeum Królewskim w Ontario. Autor zdjęcia: Robert Taylor.[2].

G. notabilis

Długość: 8 m

Masa: 3 t

Czas: późna kreda (późny kampan)

Miejsce: Kanada - Alberta, formacja Dinosaur Park

Materiał kopalny: około 10 kompletnych i 14 fragmentarycznych czaszek. Dodatkowo w pełni artykułowana czaszka i szkielet pozaczaszkowy, wcześniej traktowany jako osobny gatunek - Gryposaurus (Kritosaurus) incurvimanus, ktory występował w tym samym miejscu i czasie. Wg Paula (2010) szkielet G. incurvimanus należał do mniejszego osobnika - o ile G. notabilis ocenia na 8 metrów długości i 3 tony, to G. incurvimanus na 7 metrów i 2,2 t.

Gryposaurus notabilis to gatunek typowy grypozaura i znany jest z największej ilości skamieniałości spośród jego wszystkich gatunków.

G. latidens

Długość: 7,5 m

Masa: 2,5 t

Rekonstrukcja głowy G. notabilis. Autor: Nobu Tamura. [3].

Czas: późna kreda (?późny santon - wczesny kampan)

Miejsce: USA - Montana, dolne pokłady formacji Two Medicine

Materiał kopalny: kilka(naście) [ang. several] częściowych czaszek i szkieletów pozaczaszkowych.

Gryposaurus latidens to pierwszy znany nauce gatunek z terenów USA - wcześniej opisane żyły na obszarze dzisiejszej Kanady. Nieco mniejszy i wcześniejszy od typowego G. notabilis. Ponadto garb na jego nosie nie był tak dobrze wykształcony (Paul, 2010).

G. monumentensis

Długość: 8 m

Masa: 3 t

Czas: późna kreda (późny kampan)

Miejsce: USA - Utah, formacja Kaiparowits

Materiał kopalny: większość czaszki i szkieletu pozaczaszowego.

Czaszka G. monumentensis. Autor zdjęcia: Scottnichols. [4].

Gryposaurus monumentensis to jeden z największych gatunków grypozaura. Podobnie jak większość innych gatunków, egzystował on pod koniec kampanu. Wyróżniał się masywniejszą budową i niezwykle głęboką czaszką. Podobnie jak u gatunku typowego, charakterystyczny garb na jego nosie był dobrze rozwinięty (Paul, 2010).

?G. alsatei

Długość: ok. 9 m

Masa: ? t

Czas: późna kreda (mastrycht)

Miejsce: USA - Teksas, formacja Javelina

Materiał kopalny: niekompletna czaszka i szkielet pozaczaszkowy (m.in. kilka kręgów, k. ramienna, niepełna prawa kończyna tylna, żebra i odciski skóry), a także pojedyncze zęby i k. kwadratowa.

Nowy gatunek hadrozaura, który ostrożnie został przypisany do Gryposaurus. Jeżeli paleontolodzy mają rację, to ?Gryposaurus alsatei jest najmłodszym gatunkiem grypozaura, bowiem jego skamieniałe szczątki są datowane na mastrycht.

Pokrewieństwo i systematyka

Gryposaurus wg większości analiz znajduje w obrębie kladuHadrosauridae (patrz kladogramy: Hadrosauridae#Kladogramy). Czasami (np. Prieto-Márquez i in., 2006. W analizach kladystycznych często występuje blisko Aralosaurus i Kritosaurus, które były do siebie bardzo podobne.

Spis gatunków

Gryposaurus	Lambe, 1914	??= Kritosaurus
= "Hadrosauravus"	Horner vide Lambert, 1990	(nomen nudum)
G. notabilis	Lambe, 1914
= Kritosaurus notabilis = Hadrosaurus notabilis	(Lambe, 1914) Lull i Wright, 1942 (Lambe, 1914) Horner, 1979
= Kritosaurus incurvimanus = G. incurvimanus	Parks, 1920 (Parks, 1920) Gates i Sampson, 2007
G. selwyni	(Lambe, 1902) Lambe 1914	= ?Trachodon selwyni
G. latidens	Horner, 1992
= "Hadrosauravus latidens"	Horner vide Lambert, 1990	(nomen nudum)
G. monumentensis	Gates i Sampson, 2007
?G. alsatei	Lehman, Wick i Wagner, 2016

Bibliografia

Godefroit, P., Hai, S., Yu, T. & Lauters, P. (2008) "New hadrosaurid dinosaurs from the uppermost Cretaceous of north-eastern China" Acta Palaeontologica Polonica, 53(1), 47–74

Horner, J.R., Weishampel, D.B. & Forster, C.A. (2004) "Hadrosauridae" [w]: Weishampel, D.B., Dodson, P. & Osmólska, H. [red.] "The Dinosauria" Wyd. drugie. Berkeley: University of California Press, 438–463

Lambe, L.M. (1914). "On Gryposaurus notabilis, a new genus and species of trachodont dinosaur from the Belly River Formation of Alberta, with a description of the skull of Chasmosaurus belli". The Ottawa Naturalist. 27 (11): 145–155.

Lehman, T.M., Wick, S.L. & Wagner, J.R. (2016) "Hadrosaurian dinosaurs from the Maastrichtian Javelina Formation, Big Bend National Park, Texas". Journal of Paleontology (advance online publication). doi: http://dx.doi.org/10.1017/jpa.2016.48

Lull, R.S., Wright, N.E. (1942). Hadrosaurian Dinosaurs of North America. Geological Society of America Special Paper 40. Geological Society of America. 22.

Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University, Princeton i Oxford

Prieto-Márquez, A., Weishampel, D. B. & Horner, J. R. (2006) "The dinosaur Hadrosaurus foulkii, from the Campanian of the East Coast of North America, with a review of the genus" Acta Palaeontologica Polonica 51: 77-98

Prieto-Márquez, A. (2014). "Skeletal morphology of Kritosaurus navajovius (Dinosauria:Hadrosauridae) from the Late Cretaceous of the North American south-west, with an evaluation of the phylogenetic systematics and biogeography of Kritosaurini". Journal of Systematic Palaeontology. doi:10.1080/14772019.2014.770417.