Tyrannosaurus

Autor:

Maciej Ziegler

Tyrannosaurus (tyranozaur)
Długość:	12,3-12,8 m
Masa:	5-10 t
Miejsce występowania:	Ameryka Północna – USA i Kanada Zob. #Lokalizacje odkryć
Czas występowania	(69-66,5)-66 Ma Późny mastrycht
Systematyka	Dinosauria Saurischia Theropoda Tetanurae Coelurosauria Tyrannosauroidea Tyrannosauridae Tyrannosaurinae
Szkielet FMNH PR2081 (Sue). Autor: Robert Lawton, źródło: commons.wikimedia.org.

Wstęp

Tyrannosaurus to wielki, zaawansowany tyranozauroid żyjący na końcu ery dinozaurów w Ameryce Północnej. Najsłynniejszy mezozoiczny dinozaur; symbol paleontologii.

Tyrannosaurus to przedmiot wielu badań (a także kontrowersji), lecz wnioski są często niepewne, gdyż wiele z nich pomija Nanotyrannus, który może być młodocianym tyranozaurem albo, co obecnie wydaje się bardziej prawdopodobne, odrębnym taksonem.

Budowa i paleobiologia

Tyrannosaurus był zbudowany podobnie jak jego krewniacy (zob. Tyrannosauroidea - budowa i ewolucja), lecz bardziej ekstremalnie. „Ekstremalne” były też zapewne inne aspekty biologii zwierzęcia (jak tryb życia i czy rozwój osobniczy).

Tyrannosaurus był większy i cięższy niż inne tyranozauroidy; ważył więcej niż azjatycki Tarbosaurus i kilkakrotnie więcej, niż inne amerykańskie tyranozaurydy. Był też z nich najmasywniejszy.

Diagnoza

Cechy diagnostyczne wg Carra (2005) to brak wyrostka rogowego na kości łzowej, wcięta przednia krawędź łuskowego wyrostka kości kwadratowo-jarzmowej, spłaszczony grzbietowo-boczny wyrostek podniebienny oraz zmniejszona liczba zębów - mniej niż 15 w kości zębowej u dorosłych osobników; zob. też hasło o Nanotyrannus. Od Zhuchengtyrannus różni się brakiem jego cech diagnostycznych (Hone i in., 2011).

Gigantyzm

Maksymalne wymiary

Rekonstrukcja szkieletu Tyrannosaurus (z Osborn, 1917), zwróć uwagę na półwyprostowaną sylwetkę, trójpalczaste kończyny i długi ogon - obecnie wiadomo, że są to cechy niepoprawne.

Największy osobnik Tyrannosaurus (FMNH PR2081, czyli Sue) mierzy 12,3 (Hutchinson i in., 2011), 12,5 (=41 stóp; Brochu, 2002) lub 12,8 m (Mortimer, online A). Informacje o większych osobnikach są oparte na fragmentarycznym materiale, który niekoniecznie należał do rzeczywiście większych osobników (np. u Sue kość szczękowa jest 25% dłuższa niż u holotypu, kość zębowa - 15%, k. udowa - 3% a II k. śródstopia jest krótsza o 5%; Mortimer, online A). Doniesienia o wymiarach 14-15 m wynikają zapewne z przeszacowania długości ogona (zob. zdjęcie obok). Określenia masy jest problematyczne, lecz wydaje się dość pewne, że wyrośnięty Tyrannosaurus ważył kilka ton.

Horner i in. (2011) wskazują, że badane przez Hornera i Padiana (2004) osobniki Tyrannosaurus - w tym także bardzo duże, jak MOR 555 (wiek 12-18 lat i 12,4 m - Mortimer, online A) czy zbliżony rozmiarami MOR 1198 (11-16 lat) - mają stosunkowo młodą tkankę kostną, zbudowaną z głównie z osteonów pierwotnych, podczas gdy u dinozaurów ptasiomiednicznych z tych samych osadów występuje tkanka dojrzalsza, z wtórnymi osteonami i gęsto upakowanymi kanałami Haversa. Autorzy wyciągają z tego wniosek, że na odkrycie czekają większe i masywniejsze, niż dotychczas odnalezione osobniki Tyrannosaurus.

Siła szczęk

Czaszka AMNH 5027 w widoku z góry (fot: Abram E. Anderson, z Osborn, 1912).

Bezpośrednio z wielkimi rozmiarami i masywnością łączy się siła szczęk tyranozaura. Jego czaszka była mocniej zbudowana i szersza niż u innych tyranozaurydów - zwłaszcza w tylnej części, gdzie mieściły się potężne mięśnie szczęk - zob. zdjęcie obok). Duże grzebienie ciemieniowe i głęboka żuchwa także wskazują na dużą siłę szczęk (cechy te nie są znane u fragmentarycznego Zhuchengtyrannus, lecz na podstawie jego mniejszych rozmiarów można przypuszczać, że nie był tak potężny, jak T. rex).

Przez to, że szczęki tyranozaura były tak duże, musiały mieć znaczną siłę. Badania biomechaniczne Batesa i Falkinghama (2012) wskazują, że Tyrannosaurus (BHI 3033 - Stan, dł. czaszki ok. 1,4 m) był zdolny do zaciskania szczęk z siłą ok. 44.940 N (wyniki w granicach 35.640-57.158) N - na poziomie ostatniego zęba (siła ugryzienia z tyłu szczęk jest większa niż z ich przodu, Bates i Falkingham dla zębów przednich uzyskali wartość 24.575 N). To znacznie więcej niż wykazały wyniki wcześniejszych badań, lecz wydaje się, że są to dane bardziej wiarygodne. Erickson i in. (1998) uzyskali 13.400 N, lecz nie badali maksymalnej wartości, tylko siłę potrzebną do wytworzenia konkretnego śladu po ugryzieniu. Z kolei Meers (2003) posłużył się prostym stosunkiem masy współczesnych drapieżników do siły ich szczęk i na tej podstawie oszacował, że średnia siła na jeden ząb - nie tylko ostatni - to 7.600-9.800 N. Zatem siła szczęk tyranozaura wielokrotnie przewyższała siłę aligatora (maksymalnie 13.400 N) i inne współczesne zwierzęta lądowe. Spośród wymarłych, zapewne jedynie największe teropody mogły mieć porównywalną siłę szczęk, lecz z pewnością nie Spinosaurus, którego szczęki były słabe (Rayfield, 2011). Wydaje się, że szczęki innych wielkich teropodów - karcharodontozaurydów - nie były tak masywnie zbudowane, jak u tyranozaura, więc zapewne nie dysponowały taką siłą. W każdym razie, ząb przypisywany Giganotosaurus zdolny był wytrzymać obciążenie 10.000 N (Mazzetta i in., 2004) a siła szczęk to ponad 13.000 N (Bates i Falkingham, 2012: ryc. 2f).

Gigantyzm u dinozaurów z późnego mastrychtu

Gigantyzmem cechują się także inne duże dinozaury z późnego mastrychtu - roślinożerne Edmontosaurus annectens, Pachycephalosaurus i Ankylosaurus, które były znacznie większe niż ich prawdopodobni przodkowie (Edmontosaurus regalis, Euoplocephalus, wcześniejsze pachycefalozaurydy) a także Triceratops (zob. opisy Eotriceratops, Torosaurus i Titanoceratops). Prawdopodobnie także gigantyczny tytanozaur Alamosaurus żył w tym samym czasie. Zwiększenie się rozmiarów roślinożerców i drapieżnika zapewne było ze sobą powiązane (ewolucyjny wyścig zbrojeń).

Przyczyny tego zjawiska nie są pewne, ale prawdopodobnie wiążą się z ustąpieniem morza rozdzielającego Amerykę Północną na wąską część zachodnią (Laramidię) i szerszą wschodnią (Appalachię). Proces ten rozpoczął się ok. 69 Ma a ok. 67 Ma obie części były już solidnie połączone (Sampson, 2009). W wyniku tego znacznie zwiększyła się powierzchnia, na której mogły żyć dinozaury. Dotąd istniało wiele bardziej endemicznych populacji, ale w czasach tyranozaura fauna była bardziej jednolita na dużym obszarze (Vavrek i Larsson, 2010; Mitchell i in., 2012), choć różne dinozaury roślinożerne preferowały różne środowiska (Fricke i Pearson, 2008; Lyson i Longrich, 2011). Inaczej Tyrannosaurus, który występował na całym obszarze i mógł polować na dinozaury zamieszkujące wszystkie środowiska.

Do gigantyzmu Tyrannosaurus mogło się też przyczynić wyginięcie innych tyranozaurydów. Do ok. 67 Ma (Arbour i in., 2009: ryc. 7) występowały w Ameryce Północnej dwie linie tyranozaurydów (Albertosaurinae: Albertosaurus oraz Tyrannosaurinae) a później istniała już tylko ta, do której należał Tyrannosaurus rex (i Nanotyrannus lanciensis - Currie i in., 2003), o ile nie są one tym samym gatunkiem).

Tyrannosaurus z kampanu?

Jednak już znacznie wcześniej mogły występować wielkie tyranozaurydy, bardzo podobne do Tyrannosaurus. Okaz CM 9401 - kość łzowa z kampanu (ok. 75 Ma) formacji Judith River najbardziej przypomina T. rex; jest właściwie od niego nieodróżnialna (Urban i Lamanna, 2006; Carr i Williamson, 2010; Carr i in., 2011; Brusatte i in., 2012). Niestety nie ma pewności co do pochodzenia kości z tych osadów - tuż przed zbieraniem skamieniałości w osadach Judith River ekipa W.H. Utterbacka, która odkryła kość, eksploatowała pobliskie warstwy Hell Creek, typowego miejsca występowania Tyrannosaurus i być może CM 9401 została przez pomyłkę powiązana ze skamieniałościami z Judith River. Nie jest to jednak przekonujące wyjaśnienie, gdyż sposób zachowania kości przypomina pozostały materiał z Carnegie Museum, zebrany w Judith River a nie ten pochodzący z Hell Creek.

Wzrost

Wielkie rozmiary były osiągane przez tyranozaura dzięki szybszemu przebieraniu na wadze w porównaniu do jego krewniaków - zob. Tyrannosauridae - rozwój osobniczy.

Porównanie z innymi teropodami

Tyrannosaurus był zbliżony rozmiarami do największych przedstawicieli innych grup teropodów - ornitomimozaura Deinocheirus, spinozauryda Spinosaurus, karcharodontozaurydów Giganotosaurus i Mapusaurus oraz ceratozaura Deltadromeus (zob. opisy, zwłaszcza Giganotosaurus - wymiary).

Odżywianie i zmysły

Rekonstrucja głowy. Autor: "Domser", źródło: commons.wikimedia.org.

Dzięki ustawieniu oczu do przodu, Tyrannosaurus widział stereoskopowo w lepszym stopniu niż jego prawdopodobny przodek – daspletozaur (lecz ustępował pod tym względem nanotyranowi, który może reprezentować jego niedorosłe osobniki) (Stevens, 2006). Zob. też Tyrannosauroidea - odżywianie i zmysły.

Rozwój osobniczy

Tyranozaurydy zmieniały się znacznie w trakcie rozwoju, być może nawet najbardziej ze wszystkich nieptasich teropodów, wyciągnięcie jednoznacznych wzniosków utrudnia jednak niejasny status Nanotyrannus oraz słaba znajomość ontogenezy innych teropodów. W każdym razie na podstawie badań innych tyranozaurydów należy uznać, że młode osobniki zapewne przypominały w niewielkim stopniu dorosłe. Miały one proporcjonalnie mniejsze, długie i niskie czaszki oraz bardzo wydłużone tylne kończyny, zwłaszcza podudzie i śródstopie. Zęby młodych przypominały te znane u innych teropodów - były wąskie patrząc z góry lub dołu, w przeciwieństwie do szerokich i okrągłych w przekroju zębów dorosłych. Nieopisany, odnaleziony w osadach formacji Hell Creek szkielet młodego tyranozauryda ma przednie kończyny proporcjonalnie znacznie dłuższe i smuklejsze niż u osobników dorosłych; dodatkowo były one uzbrojone w ogromne pazury (Williams i in., 2010). Ponieważ w szkielecie brakuje czaszki, nie można mieć pewności, czy nie jest to Nanotyrannus. Zob. też Tyrannosauridae - rozwój osobniczy oraz opis Nanotyrannus.

Zmienność osobnicza

Czaszka FMNH PR2081 (Sue). Autor: "FunkMonk", źródło: commons.wikimedia.org.

Skamieniałości przypisywane do Tyrannosaurus wykazują zróżnicowanie, m.in. w wielkości i kształcie różnych kości czaszki i jej otworów, masywności kręgów szyjnych, kształcie kości kulszowej (Carpenter, 1990), szerokości kości krzyżowej (Brochu, 2003) i kształcie rogu nadocznego na kości zaoczodołowej (Molnar, 1990; 2005). FMNH PR2081 różni się od innych osobników pneumatyzacją szkieletu, szerokością przedniego rozszerzenia lemiesza i szczegółami miejsca przyczepu żeber krzyżowych do kości biodrowej (Brochu, 2003). Kolejne okazy różnią się pewnymi cechami czaszki - zob. Tyrannosaurus "x". Różnice w proporcjach mogą być dość znaczne, np. kość szczękowa (TMM 41436-1) z Teksasu (formacja Tornillo) różni się zwłaszcza skróceniem (została ona nazwana Tyrannosaurus "vannus" w dysertacji Lawsona z 1972 r., później autor wycofał się z postulowania odrębności gatunkowej). Carpenter (1990) wykazał, że kość znajduje się poza zakresem różnorodności wykazywanym przez T. rex (5 osobników), lecz Carr i Williamson (2000) wskazali, że podobnie zbudowana jest kość szczękowa niektórych innych okazów. Wiele różnic wynika prawdopodobnie z ontogenezy (zob. #Rozwój osobniczy) lub dymorfizmu płciowego (zob. niżej). Wyjaśnieniem pozostałych różnic jest prawdopodobnie zmienność osobnicza, być może też geograficzna czy chronologiczna; w grę mogą wchodzić także patologie i zniekształcenia pośmiertne.

Dymorfizm płciowy

Spora liczba skamieniałości tyranozaura pozwoliła zauważyć, że odnalezione osobniki podobnych rozmiarów dzielą się na mocniej i delikatniej zbudowane, co często brano za dowód dymorfizmu płciowego. Najobszerniejszy dotąd test tej hipotezy przedstawił Peter Larson w 2008 r., który pomierzył 25 osobników i wykazał, że tyranozaury rzeczywiście wykazują dwa morfotypy (typy budowy), co jednoznacznie widoczne jest w proporcjach kości ramiennych i zwłaszcza udowych (pozostałe pomiary - czaszki, obręczy i śródstopia - nie dostarczyły wystarczających danych). Kilkanaście osobników zostało przypisanych do jednego z morfotypów: biorąc za podstawę kości udowe, 9 wykazuje budowę masywną (CM 9380, FMNH PR2081, MOR 1128, MOR 1125, BHI 6232, BHI 6233, BHI 6242, RTMP 81.12.1, Samson) a 6 smukłą (MOR 555, MOR 980, BHI 3033, BHI 6230, RTMP 81.6.1, LL 12823). Przy zbliżonej długości kości udowych, obliczona na podstawie ich średnicy masa ciężej zbudowanych osobników to średnio 4,7 t a lżej zbudowanych - 3,5 t.

Można jednak stwierdzić, że dane Larsona nie są wystarczającą podstawą do jednoznacznego wniosku. Próbka jest wciąż niewielka (najczęściej mierzony element - kość udowa - została zmierzona u 15 okazów), zmienność nie została porównana z ontogenezą i chronologią. Wydaje się, że rozmieszczenie geograficzne należy wykluczyć, gdyż wiele osobników pochodzi z bliskich sobie stanowisk.

Istnieją jednak podstawy do wniosku, że wyjaśnieniem zmienności jest chronologia. Niestety dane stratygraficzne są trudno dostępne - z istotnych okazów takie informacje są tylko dla siedmiu (wszystkie z formacji Hell Creek). Na podstawie tak skromnej próbki trudno wyciągać niewątpliwe wnioski, jednak 4 masywne osobniki są geologicznie starsze, zaś 3 smukłe są młodsze (dane na podstawie literatury, niepublikowane).

Jedyny osobnik, którego płeć udało się ustalić - MOR 1125 (B-rex) to samica (Schweitzer i in., 2005), która reprezentuje morfotyp masywny (Larson, 2008). MOR 1125 jest jednym ze starszych geologicznie okazów - pochodzi z dolnych warstw formacji Hell Creek i obok BHI 6242 jest najszczuplej zbudowana z masywnych osobników. Ustalenie płci MOR 1125 nie jest jednak niewątpliwe - opiera się na interpretacji struktury kości udowej jako tkanki rdzennej, która występuje jedynie u samic ptaków w trakcie wytwarzania jaj i wiąże się z poborem wapnia z cienkościennych kości. Tkanka rdzenna może być podobna do patologicznej kości, co wskazali na podstawie badania sępnika różowogłowego (Cathartes aura) Chinsamy i Tumarkin-Deratzian (2009), którzy zalecają ostrożność przy uznawaniu podobnych struktur za tkankę rdzenną; nie wykazali jednak błędności wniosku Schweitzer i in. (2005).

Podsumowując, wciąż nie ma podstawy do jednoznacznego wniosku, że wśród tyranozaurów występował dymorfizm płciowy, w szczególności w grę może wchodzić stratygrafia.

Rola w ekosystemie

Tyrannosaurus był szczytowym drapieżnikiem w swoim środowisku. Nie ma powodów, by sądzić, że żywił się wyłącznie padliną (zob. Tyrannosauroidea - odżywianie i zmysły). Prawdopodobnie niedorosłe tyranozaury pełniły inną rolę w ekosystemie niż dorosłe - były znacznie mniejsze, szczuplejsze i zwinniejsze oraz żywiły się mniejszą i szybszą zdobyczą.

Według danych Hornera i in. (2011), Tyrannosaurus był nadzwyczajnie pospolity - w osadach formacji Hell Creek jego szczątki to ok. 24% skamieniałości wszystkich dużych dinozaurów. Naukowcy wysunęli z tego wniosek, że tyranozaur był generalistą pokarmowym - żywił się wszystkim, co udało mu się odnaleźć lub upolować (nawet osobnikami ze swego gatunku - Longrich i in., 2010). Podobne badania Lysona i Longricha (2011) wykazały, że szczątki tyranozaura to ok. 13%, Russella i Manabe (2002), że 16% a White'a i in. (1998), że 4%. Wszystkie te badania oparte są na innych założeniach i danych.

Materiał kopalny

Szkielet FMNH PR2081 (Sue). Autor: Michael Barera, źródło: commons.wikimedia.org.

Odnaleziono co najmniej 34 w miarę kompletne szkielety (od 10% kompletności), z czego zdecydowaną większość w latach 90-tych XX w. i na początku XXI w. (N. Larson, 2008). Dzięki temu osteologia jest dobrze znana, choć szczegółowo opisana dopiero w 2003 r. przez Brochu. Nie wszystkie te szkielety na pewno należą do T. rex - te, u których nie zachowała się mózgoczaszka lub nie została ona zbadana, mogą reprezentować pokrewny gatunek Nanotyrannus lanciensis, co gorsza dotyczy to także typowego okazu tyranozaura, który różni się od nanotyrana liczbą zębów, co może jednak wynikać z ontogenezy (jeśli uznać, że liczba zębów i inne cechy nie są diagnostyczna - co jest dość prawdopodobne - i jednocześnie, że odmienna budowa mózgoczaszki N. lanciensis wskazuje, że jest on odrębnym gatunkiem, to okaże się, że holotyp T. rex jest niediagnostyczny, tj. nomen dubium!).

Holotyp to okaz CM 9380 (wcześniej AMNH 973), odkryty w 1902 r. przez ekspedycję dowodzoną przez Barnuna Browna, należący do dużego, dorosłego osobnika, kompletny w 11%. Zawiera kości czaszki (k. szczękowa, kk. łzowe, k. łuskową, ectopterygoid, kości zębowe, k. kątowa górna, zęby), kręgi (szyjny: 9, grzbietowe: 2, 8-13, kość krzyżową), żebra i trzy gastralia, kości kończyn przednich (łopatka, k. ramienna) i tylnych (k. biodrowe, łonowe i kulszowe, k. udową, niekompletną piszczel, kości śródstopia I-IV (III niekompletna) oraz paliczek IV-1).

Najsłynniejszym i najbardziej kompletnym (w 73%) okazem jest odkryty w 1990 r. FMNH PR2081 (wcześniej BHI 2033), znany jako Sue, na cześć odkrywczyni - Sue Hendrickson. Sue została (choć nie wiadomo, czy to samica) drobiazgowo opisana przez Brochu w 2003 r. i mierzy 12,3-12,8 m. Zawiera prawie kompletną, lecz zgniecioną czaszkę i większość szkieletu pozaczaszkowego, w tym najbardziej kompletny ogon tyranozaura, zawierający 36 kręgów (ostatnie 8-10 nie zachowało się).

Innym często wykorzystywanym do badań okazem jest drugi co do kompletności (63%) - BHI 3033, znany jako Stan, na cześć odkrywcy - Stana Sacrisona. Ponad 35 odlewów całego szkieletu i 50 czaszek znajduje się w różnych instytucjach na całym świecie (N. Larson, 2008).

Prócz skamieniałych kości, u okazu BHI6230 (Wyrex), znaleziono także odciski skóry ogona, pokrytej łuskami podobnymi do znanych u innych dinozaurów (Larson, 2008) oraz tropy - Tyrannosauripus pillmorei (Lockley i Hunt, 1994). Wyizolowano także białka a nawet DNA - zob. Białka i fragmenty DNA w kościach dinozaurów!.

Taksonomia

Młodsze synonimy

Z końca ery dinozaurów nazwano wiele gatunków, które, jak później wykazano, są młodszymi synonimami Tyrannosaurus rex (np. Carr i Williamson, 2000; 2004) - zob. #Spis gatunków niżej; z uwagi na niepewność statusu Nanotyrannus lanciensis i brak mózgoczaszki (lub porównania jej elementów z nanotyranem i tyranozaurem) u prawdopodobnych młodszych synonimów T. rex synonimizacja ta jest niepewna – taksony te zostały zaznaczone znakiem zapytania w nawiasie - zob. opis Nanotyrannus.

Azjatycki gatunek, początkowo opisany jako Tyrannosaurus bataar jest przez wielu naukowców umieszczany w odrębnym rodzaju - Tarbosaurus, co jest kwestią zupełnie subiektywną.

Manospondylus

Manospondylus gigas to od dawna nieużywana nazwa, która została nadana wcześniej niż Tyrannosaurus rex szczątkom należącym prawdopodobnie do omawianego gatunku (albo Nanotyrannus lanciensis?), więc to ona ma pierwszeństwo, póki nie zostanie uznana za nomen oblitum a Tyrannosaurus rex za nomen protectum. Holotypem M. gigas są dwa kiepsko zachowane kręgi szyjne lub grzbietowe, i choć udało się zlokalizować typową lokalizację, gdzie znajdują się inne szczątki, które należeć mają do T. rex, to - choćby z uwagi na znaczny stopień erozji, który musiał nastąpić w ciągu ponad 100 lat, trudno będzie wykazać, że typowy okaz M. gigas i nowo odnalezione szczątki to ten sam osobnik, dlatego jest też M. gigas uważany jest za nomen dubium (Osborn, 1917; Brochu, 2002).

Tyrannosaurus "x"

Jeden z proponowanych osobników Tyrannosaurus "x" AMNH 5027 (fot: Abram E. Anderson, z Osborn, 1912).

Prawdopodobnie w latach 80-tych Bakker wysunął hipotezę, że wśród szczątków przypisywanych do Tyrannosaurus rex znajdują się też skamieniałości innego gatunku, którego określił jako Tyrannosaurus "x". Podstawą tego wyróżnienia było uzębienie AMNH 5027, który miał dwa małe zęby "siekaczokształtne" na przedzie żuchwy, w przeciwieństwie do holotypu T. rex, który miał jeden mały a kolejny był znacznie większy. Ideę Bakkera rozwinął w 2008 r. Larson, który wskazał, że kolejne trzy osobniki (MOR 008, SDSM 12047 i "Samson") mają taką budowę, jak AMNH 5027 - tj. pomniejszony drugi ząb żuchwy w porównaniu do trzeciego. Larson doszukał się też kolejnych różnic - Tyrannosaurus "x" ma się charakteryzować: 14-15 zębami w żuchwie (T. rex - 13-14) i mniejszym otworem pneumatycznym w kości łzowej. Obecnie znaczenie tych różnic jest niejasne.

Nieważne gatunki

T. lanpingensis

Ząb z wczesnej kredy Chin, nomen nudum (Mortimer, online B), nomen dubium (Holtz, 2004).

T. zhuchengensis

Kość śródstopia i zęby z późnej kredy Chin, nomen dubium (Hone i in., 2011).

T. turpanensis

Zęby, kości krzyżowe i kość biodrowa z późnej kredy Chin, nomen nudum (Mortimer, online C), nomen dubium (Holtz, 2004). Prawdopodobnie młodszy synonim Tarbosaurus bataar.

Lokalizacje odkryć

Szczątki Tyrannosaurus znane są z zachodniej części Ameryki Północnej, od południowej części Kanady aż do Teksasu. Tyrannosaurus miał jeden z najobszerniejszych zasięgów geograficznych znanych wśród mezozoicznych dinozaurów. Poniższa lista została ułożona w porządku alfabetycznym wg nazw formacji (na końcu lokalizacje niepewne) i zawiera krótkie omówienie materiału kopalnego:

• formacja Denver: Colorado (USA)

Fragmentaryczny materiał, w tym DMNH 2827 - ok. 4% szkieletu.

• formacja Hell Creek: Montana, Dakota Południowa, Dakota Północna, Wyoming (USA)

Bardzo bogaty materiał, w tym holotyp.

• formacja Frenchman: Saskatchewan (Kanada)

Przeważnie skąpy materiał, w tym RSM 2523.8 (Scotty) - min. 40% szkieletu.

• formacja Lance: Montana, Dakota Południowa, Wyoming (USA)

Bardzo bogaty materiał.

• formacja McRae - ogniwo McRae#Hall Lake: Nowy Meksyk (USA)

Okaz NMMNH P-3698 to prawie kompletna kość zębowa oraz fragmenty czaszki. Lehman i Carpenter (1990) zasugerowali, że to nowy rodzaj, lecz Carr i Williamson (2000) uznali, że nie różni się w znaczący sposób od T. rex, tak jak pierwotnie uznali Gilette i in. (1986).

• formacja North Horn: Utah (USA)

Fragmentaryczny materiał, w tym UMNH 11000 (Sampson i Loewen, 2005) - ok. 9% szkieletu.

• formacja Scollard: Alberta (Kanada)

Przeważnie skąpy materiał, w tym RTMP.8l.12.1 (Huxley T. rex) - ok. 16% szkieletu.

• formacja Tornillo, Teksas (USA)

Kość szczękowa (TMM 41436-1), zob. #Zmienność osobnicza.

• formacja Willow Creek, Alberta (Kanada)

RTMP 8I.6.I (Black Beauty; Cowlet T. rex) - ok. 28% szkieletu.

•  ? formacja Ferris: Wyoming (USA)

Bliżej nieokreślony materiał - Lawson, 1976 i Lehman, 1985 (za Mortimer, online A).

•  ? formacja Javelina: Teksas (USA)

Bliżej nieokreślony materiał - Wroblewski, 1998 (za Mortimer, online A).

•  ? formacja Kirtland - ogniwo Naashoibito: Nowy Meksyk (USA)

Fragmentaryczny materiał (Carr i Williamson, 2000) i niepewna identyfikacja.

•  ? formacja Livingston: Montana (USA)

Bliżej nieokreślony materiał - McMannis, 1965 (za Mortimer, online A).

•  ??? formacja Judith River: Montana (USA)

Zob. wyżej - #Tyrannosaurus z kampanu?.

Filogeneza

Tyrannosaurus wydaje się ostatnim i najbardziej zaawansowanym przedstawicielem swojej grupy - zob. Tyrannosauroidea#Ewolucja_i_budowa i Tyrannosauroidea#Kladogramy.

Nazwa

Tyrannosaurus rex najsłynniejszy nieptasi dinozaur i chyba jedyny, którego tak często określa się pełną nazwą gatunkową. Nazwa miała zapewne jakiś wpływ na popularność tego zwierzęcia i sama stała się częścią kultury (np. zespół rockowy T. Rex). Nazwa jest też jednym z powodów, dla których Tyrannosaurus rex uważany jest przez wielu za „króla dinozaurów” (zob. ankieta i dyskusja na forum).

Etymologia

Osborn nazwał Tyrannosaurus rex, aby podkreślić jego rozmiary, znacznie przewyższające inne wtedy znane lądowe drapieżniki. Później (1917: 762) pisze, że (swobodne tłumaczenie) „Tyrannosaurus to najdoskonalszy drapieżnik wśród lądowych kręgowców, który łączy niszczycielską siłę i prędkość; reprezentuje szczyt ewolucji linii, która wzięła swój początek od małego i smukłego triasowego drapieżnika Anchisaurus” (anchizaur był uważany wtedy za wczesnego teropoda). Nazwę Tyrannosaurus powszechnie tłumaczy się jako „królewski jaszczur-tyran” i wywodzi z greckiego tyrannos (tyran) i sauros (jaszczur), zaś rex to z łaciny „król”.

Wpływ na nomenklaturę

Nazwa Tyrannosaurus rex miała spory wpływ na nazewnictwo wśród dinozaurów - utworzono od niej jednostki systematyczne, do których należy tyranozaur (Tyrannosauroidea, Tyrannosauridae, Tyrannosaurinae i pośrednio też Tyrannoraptora) a także nazwy rodzajowe taksonów blisko spokrewnionych z tyranozaurem (Nanotyrannus, Eotyrannus, Aviatyrannis, Sinotyrannus, Raptorex, Zhuchengtyrannus, Yutyrannus oraz Siamotyrannus, który później okazał się przedstawicielem allozauroidów; być może też od początku uważany za niespokrewnionego bliżej z tyranozaurem allozauroida Tyrannotitan). Tyranozauroidy określa się często nieformalnie jako "jaszczury-tyrany", "tyrant dinosaurs" itp.

Nazwa Tyrannosaurus rex miała wpływ także na nomenklaturę chrząszczy - mioceńskiego Tyrannasorus rex. Jak tłumaczą autorzy, (Ratcliffe i Ocampo, 2001: 354), epitet gatunkowy to gra słów odnosząca się do "innego słynnego, znacznie większego, wymarłego gatunku zwierzęcia, które ma podobnie brzmiącą nazwę".

Spis gatunków

Tyrannosaurus	Osborn, 1905	?= Manospondylus	Cope, 1892	?nomen dubium
(?)= Dynamosaurus	Osborn, 1905
??= Nanotyrannus	Bakker, Williams i Currie 1988
(?)= Dinotyrannus	Olshevsky vide Olshevsky, Ford i Yamamoto, 1995
(?)= Stygivenator	Olshevsky, 1995
T. rex	Osborn, 1905	?= Manospondylus gigas	Cope, 1892	?nomen dubium
?= Aublysodon amplus	Othniel Marsh, 1892	nomen dubium
= Deinodon amplus	((Marsh, 1892) Hay, 1902
= T. amplus	( Marsh, 1892) Hay, 1930
= Manospondylus amplus	(Marsh, 1892) Olshevsky, 1978
= Stygivenator amplus	(Marsh, 1892) Olshevsky, 1995
?= Aublysodon cristatus	Othniel Marsh, 1892	nomen dubium
= Deinodon amplus	((Marsh, 1892) Hay, 1902
= Stygivenator amplus	(Marsh, 1892) Olshevsky, 1995
= Dynamosaurus imperiosus	Osborn, 1905
= T. imperiosus	(Osborn, 1905) Swinton, 1970
??= Nanotyrannus lancensis	(Gilmore, 1946) Bakker, Williams i Currie 1988
(?)= T. "vannus"	Lawson, 1972	nomen nudum (nomen manuscriptum)
(?)= Dinotyrannus megagracilis	Olshevsky vide Olshevsky, Ford i Yamamoto, 1995
= Albertosaurus "megagracilis"	Paul, 1988	nomen nudum
(?)= Aublysodon molnaris	Paul, 1988
= Aublysodon molnari	Pau], 1988 emend. Pau], 1990
= Stygivenator molnari	(Pau], 1988 emend. Pau, 1990) Olshevsky, 1995
(?)= T. "gigantus"	Harlan, 1990	nomen nudum
= T. "stanwinstonorum"	Pickering, 1995	nomen nudum
(?)= T. "imperator"	Melbourne, 1998	nomen nudum
?T. zhuchengensis	Hu, Cheng, Pang i Fang, 2001	nomen dubium
T. bataar	Maleev, 1955	= Tarbosaurus bataar
"T." "lanpingensis"	Yeh, 1975	nomen nudum
T. efremovi	Rozhdestvensky, 1977	= Tarbosaurus bataar
T. "turpanensis"	Zhai]], Zhang]] i Tong]], 1978	nomen nudum, ?= Tarbosaurus bataar
T. luanchuanensis	Dong, 1979	= Tarbosaurus bataar
= "T". "lanpingi"	Zhao, 1986	nomen nudum
T. torosus	(Russell, 1970) Paul, 1987	= Daspletosaurus torosus
= "Tarbosaurus" "lanpingensis"	(Yeh, 1975) Azuma, 1991	nomen nudum
T. novojilovi	Glut, 1997	= Tarbosaurus bataar

Bibliografia

Publikacje naukowe:

Arbour, V.M., Burns, M.E., Sissons, R.L. (2009) "A redescription of the ankylosaurid dinosaur Dyoplosaurus acutosquameus Parks, 1924 (Ornithischia: Ankylosauria) and a revision of the genus" Journal of Vertebrate Paleontology, 29(4), 1117-1135. doi:10.1671/039.029.0405

Bates, K.T. & Falkingham, P.L. (2012) "Estimating maximum bite performance in Tyrannosaurus rex using multi-body dynamics" Biology Letters, 8(4), 660–664. doi:10.1098/rsbl.2012.0056

Brochu, C.A. (2003) "Osteology of Tyrannosaurus rex: Insights from a Nearly Complete Skeleton and High-Resolution Computed Tomographic Analysis of the Skull" Memoir (Society of Vertebrate Paleontology)" Society of Vertebrate Paleontology Memoir 7, Joumal of Vertebrate Paleontology, suplement do 22(4), 1-138.

Brusatte, S.L., Carr, T.D. & Norell, M.A. (2012) "The Osteology of Alioramus, A Gracile and Long-Snouted Tyrannosaurid (Dinosauria: Theropoda) from the Late Cretaceous of Mongolia" Bulletin of the American Museum of Natural History, 366, 1-197. [1]

Carpenter, K. (1990) "Variation in Tyrannosaurus rex" [w:] Carpenter, K. & Currie, P.J. (red.) "Dinosaur Systematics: Approaches and Perspectives" wyd. Cambridge University, New York, 141-145.

Carr, T. & Williamson, T. (2000) "A review of Trannosauridae (Dinosauria: Coelurosauria) from New Mexico" w: Lucas, S.G. & Heckert, A.B. (red.) "Dinosaurs of New Mexico" New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin, 17, 113-146.

Carr, T.D. & Williamson, T.E. (2004) "Diversity of late Maastrichtian Tyrannosauridae (Dinosauria: Theropoda) from western North America" Zoological Journal of the Linnean Society 142(4), 479-523. doi:10.1111/j.1096-3642.2004.00130.x

Carr, T.D. & Williamson, T.E. (2010) "Bistahieversor sealeyi, gen. et sp. nov., a new tyrannosauroid from New Mexico and the origin of deep snouts in Tyrannosauroidea" Journal of Vertebrate Paleontology, 30, 1-16. doi:10.1080/02724630903413032

Carr, T.D., Williamson, T.E., Britt, B.B. & Stadtman, K. (2011) "Evidence for high taxonomic and morphologic tyrannosauroid diversity in the Late Cretaceous (Late Campanian) of the American Southwest and a new short-skulled tyrannosaurid from the Kaiparowits formation of Utah" Naturwissenschaften, 98(3), 241-246. doi:10.1007/s00114-011-0762-7

Chinsamy, A. & Tumarkin-Deratzian, A. (2009) "Pathologic bone tissues in a turkey vulture and a nonavian dinosaur: implications for interpreting endosteal bone and radial fibrolamellar bone in fossil dinosaurs" Anatomical Record, 292(9), 1478-1484. doi:10.1002/ar.20991

Currie, P.J., Hurum, J.H & Sabath, K. (2003) "Skull structure and evolution in tyrannosaurid dinosaurs" Acta Palaeontologica Polonica, 48(2), 227-234.

Erickson, G.M., Van Kirk, S.D., Su, J., Levenston, M.E., Caler, W.E. & Carter, D.R. (1996) "Bite-force estimation for Tyrannosaurus rex from tooth-marked bones" Nature, 382(6593), 706-708. doi:10.1038/382706a0

Fricke, H.C. & Pearson, D.A. (2008) "Stable isotope evidence for changes in dietary niche partitioning among hadrosaurian and ceratopsian dinosaurs of the Hell Creek Formation, North Dakota" Paleobiology, 34(4), 534-552. doi:10.1666/08020.1

Holtz, T.R. (2004) "Tyrannosauroidea" [w:] Weishampel, D.B., Dodson, P. & Osmólska, H. "The Dinosauria" wyd. University of California, Berkeley-Los Angeles, 111-136.

Hone, D.W., Wang, K., Sullivan, C., Zhao, X., Chen, S., Li, D., Ji, S., Ji, Q. & Xu, X. (2011) "A new, large tyrannosaurine theropod from the Upper Cretaceous of China" Cretaceous Research, 32(4), 495-503. doi:10.1016/j.cretres.2011.03.005

Horner, J.R. & Padian, K. (2004) "Age and growth dynamics of Tyrannosaurus rex" Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 271(1551), 1875-1880. doi:10.1098/rspb.2004.2829

Horner, J.R., Goodwin, M.B., Myhrvold, N. (2011) "Dinosaur Census Reveals Abundant Tyrannosaurus and Rare Ontogenetic Stages in the Upper Cretaceous Hell Creek Formation (Maastrichtian), Montana, USA" PLoS ONE 6(2), e16574. doi:10.1371/journal.pone.0016574

Hutchinson, J.R., Bates, K.T., Molnar, J., Allen, V. &, Makovicky, P.J. (2011) "A Computational Analysis of Limb and Body Dimensions in Tyrannosaurus rex with Implications for Locomotion, Ontogeny, and Growth" PLoS ONE 6(10), e26037. doi:10.1371/journal.pone.0026037

Johnson, K.R. (2002) "Megaflora of the Hell Creek and lower Fort Union Formations in the western Dakotas: Vegetational response to climate change, the Cretaceous-Tertiary boundary event, and rapid marine transgression" [w:] Hartman, J.H., Johnson, K.R. & Nichols, D.J. "The Hell Creek Formation and the Cretaceous-Tertiary boundary in the northern Great Plains: An Integrated continental record of the end of the Cretaceous" Geological Society of America Special Paper, 361, 329-391.

Johnson, K.R., Nichols, D.J., & Hartman, J.H. (2002) "Hell Creek Formation: A 2001 synthesis" [w:] Hartman, J.H., Johnson, K.R. & Nichols, D.J. "The Hell Creek Formation and the Cretaceous-Tertiary boundary in the northern Great Plains: An Integrated continental record of the end of the Cretaceous" Geological Society of America Special Paper, 361, 503-510.

Lockley, M.G. & Hunt, A.P. (1994) "A track of the giant theropod dinosaur Tyrannosaurus from close to the Cretaceous/Tertiary boundary, northern New Mexico" Ichnos, 3(3), 213-218. doi:10.1080/10420949409386390

Longrich, N.R., Horner, J.R., Erickson, G.M. & Currie, P.J. (2010) "Cannibalism in Tyrannosaurus rex" PLoS ONE 5(10): e13419. doi:10.1371/journal.pone.0013419

Lyson, T.R. & Longrich, N.R. (2011) "Spatial niche partitioning in dinosaurs from the latest cretaceous (Maastrichtian) of North America" Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 278(1709), 1158-1164. doi:10.1098/rspb.2010.1444

Mazzetta, G.V., Blanco, E. & Cisilino, A.P. (2004) "Modelización con elementos finitos de un diente referido al género Giganotosaurus Coria y Salgado, 1995 (Theropoda: Carcharodontosauridae)" Ameghiniana, 41(4), 619-626. [abstrakt]

Meers, M.B. (2003) "Maximum bite force and prey size of Tyrannosaurus rex and their relationship to the inference of feeding behaviour" Historical Biology: A Journal of Paleobiology, 16(1), 1-12. doi:10.1080/0891296021000050755 [abstrakt]

Mitchell, J.S., Roopnarine, P.D. & Angielczyk, K.D. (2012) "Late Cretaceous restructuring of terrestrial communities facilitated the end-Cretaceous mass extinction in North America" Proceedings of the National Academy of Sciences, 109(46), 18857-18861. doi:10.1073/pnas.1202196109

Molnar, R.E. (1990) "Variation in theory and in theropods" [w:] Carpenter, K. & Currie, P.J. (red.) "Dinosaur Systematics: Approaches and Perspectives" wyd. Cambridge University, New York, 71-80.

Molnar, R.E. (2005) "Sexual Selection and Sexual Dimorphisrn in Theropods" [w:] Carpenter, K. "The Carnivorous Dinosaurs" wyd. Indiana University, Bloomington, 284-312.

Murphy, E.C., Hoganson, J.W., & Johnson, K.R. (2002) "Lithostratigraphy of the Hell Creek Formation in North Dakota" [w:] Hartman, J.H., Johnson, K.R. & Nichols, D.J. "The Hell Creek Formation and the Cretaceous-Tertiary boundary in the northern Great Plains: An Integrated continental record of the end of the Cretaceous" Geological Society of America Special Paper, 361, 9-34.

Osborn, H. F. (1905) "Tyrannosaurus and other Cretaceous carnivorous dinosaurs" Bulletin of the American Museum of Natural History, 21(14), 259-265. [2]

Osborn, H. F. & Brown, B. (1906) "Tyrannosaurus, Upper Cretaceous carnivorous dinosaur (second communication)" Bulletin of the American Museum of Natural History, 22(16), 281-297 [3]

Osborn, H. F. (1912) "Crania of Tyrannosaurus and Allosaurus" Memoirs of the American Museum of Natural History. New series, 1, 1-32. [4]

Osborn, H. F. (1917) "Skeletal adaptations of Ornitholestes, Struthiomimus, Tyrannosaurus" Bulletin of the American Museum of Natural History, 35(43), 733-771. [5]

Rayfield, E. (2011) "Structural performance of tetanuran theropod skulls, with emphasis on the Megalosauridae, Spinosauridae and Carcharodontosauridae" Special Papers in Palaeontology, 86, 241-253. doi:10.1111/j.1475-4983.2011.01081.x

Ratcliffe, B.C. & Ocampo, F.C. (2001) "Tyrannasorus Rex Ratcliffe and Ocampo, a New Genus and Species of Miocene Hybosorid in Amber from the Dominican Republic (Coleoptera: Scarabaeoidea: Hybosoridae)" The Coleopterists Bulletin, 55(3), 351–355. doi:10.1649/0010-065X(2001)055[0351:TRRAOA]2.0.CO;2

Russell, D.A. & Manabe, M. (2002) "Synopsis of the Hell Creek (uppermost Cretaceous) dinosaur assemblage" [w:] Hartman, J.H., Johnson, K.R. & Nichols, D.J. "The Hell Creek Formation and the Cretaceous-Tertiary boundary in the northern Great Plains: An Integrated continental record of the end of the Cretaceous" Geological Society of America Special Paper, 361, 169-176.

Sampson, S.D. & Loewen, M.A. (2005) "Tyrannosaurus rex from the Upper Cretaceous (Maastrichtian) North Horn Formation of Utah: Biogeographic and paleoecologic implications" Journal of Vertebrate Paleontology, 25(2), 469-472. doi:10.1671/0272-4634(2005)025[0469:TRFTUC]2.0.CO;2

Schweitzer, M.H., Wittmeyer, J.L. & Horner, J.R. (2005) "Gender-Specific Reproductive Tissue in Ratites and Tyrannosaurus rex" Science, 308(5727), 1456-1460. doi:10.1126/science.1112158

Stevens, K.A. (2006) "Binocular vision in theropod dinosaurs" Journal of Vertebrate Paleontology, 26 (2), 321-330. doi:10.1671/0272-4634(2006)26[321:BVITD]2.0.CO;2

Urban, M.A. & Lamanna, M.C. (2006) "Evidence of a giant tyrannosaurid (Dinosauria: Theropoda) from the Upper Cretaceous (? Campanian) of Montana" Annals of Carnegie Museum, 75(4), 231-235. doi:10.2992/0097-4463(2006)75[231:EOAGTD]2.0.CO;2

Vavrek, M.J. & Larsson, H.C. (2010) "Low beta diversity of Maastrichtian dinosaurs of North America" Proceedings of the National Academy of Sciences, 107(18), 8265-8268. doi:10.1073/pnas.0913645107

White, P.D., Fastovsky, D.E. & Sheehan, P.M. (1998) "Taphonomy and Suggested Structure of the Dinosaurian Assemblage of the Hell Creek Formation (Maastrichtian), Eastern Montana and Western North Dakota" PALAIOS, 13(1), 41-51. doi:10.1043/0883-1351(1998)013<0041:TASSOT>2.0.CO;2

Inne:

Carr, T.D. (2005) "Phylogeny of Tyrannosauroidea (Dinosauria: Coelurosauria) with special reference to North American forms" Dysertacja doktorska, University of Toronto.

Derstler, K. & Myers, J.M. (2008) "Taphonomy of the Tyrannosaurus rex Peck's Rex from the Hell Creek Formation of Montana" [w:] Larson, P. & Carpenter, K. [red.] "Tyrannosaurus rex: the tyrant king" wyd. Indiana University, Bloomington, 75-81.

Larson, N.L. (2008) "One hundred years of Tyrannosaurus rex: the skeletons" [w:] Larson, P. & Carpenter, K. [red.] "Tyrannosaurus rex: the tyrant king" wyd. Indiana University, Bloomington, 1-55.

Larson, P. (2008) "Variation and Sexual Dimorphism in Tyrannosaurus rex" [w:] Larson, P. & Carpenter, K. [red.] "Tyrannosaurus rex: the tyrant king" wyd. Indiana University, Bloomington, 103-128.

Mortimer, online A: http://home.comcast.net/~eoraptor/Tyrannosauroidea.html#Tyrannosaurusrex

Mortimer, online B: http://home.comcast.net/~eoraptor/Neotheropoda.htm#Tyrannosauruslanpingensis

Mortimer, online C: http://home.comcast.net/~eoraptor/Tyrannosauroidea.html#Tarbosaurusbataar

Paul, G.S. (2010) "The Princeton Field Guide to Dinosaurs" wyd. Princeton University - Princeton i Oxford.

Sampson, S.D. (2009) "Dinosaur Odyssey: Fossil Threads in the Web of Life" wyd. Princeton University, Berkeley-Los Angeles-London.