|
|
| (Nie pokazano 30 wersji utworzonych przez 2 użytkowników) |
| Linia 1: |
Linia 1: |
| − | =Teropody (Theropoda) bazalne=
| + | Zob. artykuł o [[Theropoda]] |
| − | | |
| − | <small>
| |
| − | {| class="wikitable" style="background-color:CornSilk"
| |
| − | | Autor:
| |
| − | |-
| |
| − | | [[Maciej Ziegler]]
| |
| − | [[Dawid Mika]]
| |
| − | |}
| |
| − | </small>
| |
| − | | |
| − | ----
| |
| − | | |
| − | ==Nomenklatura==
| |
| − | | |
| − | *<u>Theropoda</u> (Marsh, 1881)
| |
| − | : <small>>''[[Allosaurus]] fragilis'' ~ ''[[Morosaurus]] impar'' (zmodyfikowano z Kischlat, 2000)</small>
| |
| − | *<u>Herrerasauria</u> (Galton, 1985)
| |
| − | : <small>>''[[Herrerasaurus]] ischigualastensis'' ~ ''[[Liliensternus]] liliensterni'' v ''[[Plateosaurus]] engelhardti'' (zmodyfikowano z Langer, 2004)</small>
| |
| − | *<u>Herrerasauridae</u> (Benedetto, 1973)
| |
| − | : <small><''[[Herrerasaurus]] ischigualastensis'' & ''[[Staurikosaurus]] pricei'' (zmodyfikowano z Novas, 1992)
| |
| − | : Do tak definiowanego kladu mogą należeć niemal wszystkie teropody (Nesbitt i in., 2011).</small>
| |
| − | *<u>Avepoda</u> (Paul, 2002)
| |
| − | : <small>> I kość śródstopia niestykająca się z dystalnymi kośćmi stępu (''Passer domesticus'') (zmodyfikowano z Paul, 2002)
| |
| − | : Jest to klad o zasięgu bardzo zbliżonym do Neotheropoda, lecz teoretycznie szerszym: ''[[Tawa]]'' wydaje się nie być członkiem tego kladu, ale celofyzoidy już tak. W matrycy Sereno, gdzie ''Tawa'' jest celofyzoidem (opublikowanej w Martinez i in., 2011), nie ma tej cechy.</small>
| |
| − | *<u>Neotheropoda</u> (Bakker, 1986)
| |
| − | : <small><''[[Coelophysis]] bauri'' & ''Passer domesticus'' (zmodyfikowano z Sereno, 1998)
| |
| − | : [[Bakker]] pierwotnie użył tej nazwy dla określenia teropodów bardziej zaawansowanych od Podokesauridae (?=Coelophysidae, zob. artykuł o [[Coelophysoidea]]).</small>
| |
| − | *<u>Averostra</u> (Paul, 2002)
| |
| − | : <small><''[[Ceratosaurus]] nasicornis'' & ''[[Allosaurus]] fragilis'' (Ezcurra i Cuny, 2007)
| |
| − | : Pierwotna definicja Paula jest bardzo problematyczna: > dodatkowe okno w kości szczękowej (''[[promaxillary fenestra]]'') (''[[Dromaeosaurus]] albertensis''). Homologia tego okna jest jednak trudna do stwierdzenia, gdyż obecność otworów jest prawdopodobnie wysoce [[homoplastyczność|homoplastyczna]]. Taki otwór obecny jest np. u ''[[Eodromaeus]]'', ''Herrerasaurus'', ''[[Sanjuansaurus]]'', ''[[Zupaysaurus]]'', ''[[Heterodontosaurus]]'' ale nie u ''[[Eoraptor]]'' i ''Tawa''. Wg Martineza i in. (2011) jest to synapomorfia Theropoda, utracona u celofyzoidów.</small>
| |
| − | | |
| − | ==Charakterystyka==
| |
| − | | |
| − | ===Ewolucja: pierwsze teropody===
| |
| − | Teropody należą do dinozaurów gadziomiednicznych ([[Saurischia]]), a ich najbliższymi krewnymi, jak już wynika z definicji filogenetycznej, są [[zauropodomorfy|Sauropodomorpha]], z którymi tworzą grupę [[Eusaurischia]]. Prawdopodobnie przodkowie teropodów były mięsożernymi, dwunożnymi zwierzętami a hipoteza, że byli wszystkożerni i być może fakultatywnie czworonożni, jest minimalnie mniej prawdopodobna (Nesbitt i in., 2010; Barrett i in., 2011). Możliwe, że byli pokryci protopiórami.
| |
| − | | |
| − | Pozycja filogenetyczna domniemanych wczesnych teropodów - herrerazaurów i ''Eoraptor'' - pozostaje kwestią sporów - negowano nawet ich przynależność do dinozaurów, choć najnowsze i najobszerniejsze dotąd badanie (Nesbitt i in., 2009 i oparte na nim: Suesa i in., 2011, Ezcrurry i Brusattego, 2011 oraz Langera i in., 2011) wskazuje, że są to jednak najbardziej bazalne teropody. Podobne kontrowersje dotyczą ''[[Guaibasaurus]]'', który, tak jak ''Eoraptor'', może być zauropodomorfem.
| |
| − | Cechy łączące niewątpliwe teropody z herrerazaurami i eoraptorem często uważa się za wynikające z podobnego sposobu odżywiania (drapieżności), lecz należy zauważyć, że także wiele z nich nie wynika jedynie z podobnego trybu życia. [[Synapomorfie]] Theropoda to (głównie za Nesbitt i in., 2009; gwiazdką oznaczono obecne u eoraptora):
| |
| − | : - wgłębienie w kości klinowej podstawowej*,
| |
| − | : - staw panewkowy żuchwy ulokowany na poziomie dorsalnej krawędzi kości zębowej*,
| |
| − | : - ostre, zakrzywione, spłaszczone bocznie i ząbkowane zęby,
| |
| − | : - nierozrośnięte środkowodystalnie korony zębów,
| |
| − | : - wydłużone prezygapofyzje na dystalnych kręgach ogonowych,
| |
| − | : - skrócona kość ramieniowa (poniżej 60 % długości udowej)*,
| |
| − | : - stykające się (lecz nie zachodzące na siebie) proksymalne końce kości śródręcza*,
| |
| − | : - głębokie i asymetryczne wgłębienia prostownika na proksymalnodorsalnej części I-III kości śródręcza*,
| |
| − | : - trzon IV kości śródręcza znacznie węższy niż u pozostałych*,
| |
| − | : - wydłużone końcowe paliczki dłoni,
| |
| − | : - środkowobocznie cienka dystalna krawędź kości łonowej,
| |
| − | : - kłykieć boczny (strzałkowy) proksymalnej części kości piszczelowej na poziomie środkowego kłykcia na jego tylnym obrzeżu*
| |
| − | : - staw śródżuchwowy, dzięki sporemu (~15 stopni w górę i w dół) zakresowi ruchu ułatwiający prawdopodobnie łapanie zdobyczy, obecny u eoraptora, neoteropodów i ?herrerazaurów. Staw mógł pomagać w połykaniu dużych ofiar lub amortyzować uderzenia.*
| |
| − | | |
| − | Pozycja filogenetyczna [[Herrerasauria]] wśród dinozaurów jest niepewna - prawdopodobnie są bazalnymi przedstawicielami Theropoda lub Saurischia. Niektóre podobieństwa do teropodów mogą wynikać z podobnego sposobu odżywiania - kwesta ta wymaga bardziej obszernych badań. Wśród nich wyróżnią się jeszcze [[Herrerasauridae]]. Herrerazaury występowały w obu Amerykach, w Indiach oraz w Europie, choć jedyne niewątpliwe szczątki pochodzą z Ameryki Południowej. Miały duże głowy i były niewątpliwe mięsożerne (w przeciwieństwie do eoraptora, który mógł być wszystkożerny). Koniec ogona był usztywniony, co działało stabilizująco podczas biegu (podobnie jak u tetanurów). Herrerazaury łączą następujące cechy: brak wyraźnego zagłębienia dla przyczepu mięśnia ''caudifemoralis'' (rewersja ze stanu stwierdzonego u kladu [[Silesauridae]]+Dinosauria, obecne też u zauropodomorfów bardziej zaawansowanych od ''[[Saturnalia]]''), brak rowka na grzbietowobocznej powierzchni bliższej części kości kulszowej (rewersja ze stanu stwierdzonego u Dinosauria lub obecnego już wcześniej) i obecność półki przedniego kłykcia proksymalnej do czwartego kłykcia na kości udowej (miejsce przyczepu dla mięśnia ''iliofemoralis externus''; obecne też u [[Coelophysoidae|celofyzoidów]]) (za Nesbitt i in., 2009). Teropody zaliczane do Herrerasauria mogą tworzyć grad (Nesbitt i in., 2011).
| |
| − | | |
| − | ===Ewolucja: neoteropody===
| |
| − | Ponad wszelką wątpliwość do Theropoda należą cztery taksony - rodzaje ''[[Daemonosaurus]]'', ''[[Eodromaeus]]'' i ''[[Tawa]]'' oraz grupa [[Neotheropoda]] (''Tawa'' może być neoteropodem). Wyróżnia się też klad [[Avepoda]], do którego należą wszystkie neoteropody. Ich charakterystyczne cechy to (za Nesbitt i in., 2009):
| |
| − | : - cienki tylnogórny wyrostek kości przedszczękowej,
| |
| − | : - wentralny wyrostek na tylnym końcu głównej części kości przedszczękowej,
| |
| − | : - szew kości przedszczękowej i nosowej w kształcie litery W,
| |
| − | : - głębokość wewnętrznej części okna przodoczodołowego dużo większa niż głębokość kości szczękowej poniżej wewnętrznej krawędzi okna przodoczodołowego,
| |
| − | : - wewnętrzna gałąź opisthotic (= crista interfenestralis) zakryta przez najbardziej boczną krawędź kości bocznopotylicznej (exoccipital) w widoku od tyłu,
| |
| − | : - pięć lub więcej kręgów krzyżowych (u dorosłych osobników - u młodych celofyzydów i Dilophosaurus są cztery),
| |
| − | : - wklęsła proksymalna powierzchnia kości piszczelowej,
| |
| − | : - skierowany dorsowentralnie, rozciągający się z proksymalnej powierzchni stawowej grzebień piszczelowy,
| |
| − | : - najbardziej przyśrodkowa dystalna kość nadgarstka znacznie większa niż pozostałe dystalne kości nadgarstka,
| |
| − | : - wystający wentralnie grzebień nadpanewkowy,
| |
| − | : - obecność dużego dołu na wewnętrznej stronie zapanewkowej części kości biodrowej (dla przyczepu mięśnia caudifemoralis brevis),
| |
| − | : - grzbietowa część kości biodrowej rozrośnięta dorsalnie (wyraźnie wyższa niż grzbietowa część obrzeży nadpanewkowej do styku kości łonowej i kulszowej),
| |
| − | : - długi, rozciągnięty przed panewkę i kwadratowy przedni (przedpanewkowy) wyrostek kości biodrowej,
| |
| − | : - wklęsły tylnoboczny brzeg dystalnej części piszczeli,
| |
| − | : - wyraźny proksymodystalnie zwrócony grzebień na tylnej powierzchni dystalnej części piszczeli,
| |
| − | : - spiczasta tylna odnoga dystalnej części IV kości stępu,
| |
| − | : - kość skokowa zrośnięta z kością piętową,
| |
| − | : - brak wyraźnie otoczonego i eliptycznego dołu za przednim wyrostkiem wstępując ym na tylnej powierzchnia kości skokowej,
| |
| − | : - I kość śródstopia nieosiągająca proksymalnej powierzchni II kości i przyłączona do jej przyśrodkowej strony
| |
| − | | |
| − | Neoteropody dzieli się tradycyjnie rozłącznie na dwie grupy - [[Tetanurae]] i [[Ceratosauria]] (w których skład wchodzą celofyzoidy i ceratozauroidy). Jednak obecnie uważa się raczej, że celofyzoidy są bardziej bazalne od tetanurów i właściwych ceratozaurów (zob. też artykuł o ceratozaurach i poniżej). Neoteropody dzieli się więc na dwie nazwane grupy: celofyzoidy i awerostry (w skład których wchodzą tetanury i ceratozaury), między którymi plasuje się prawdopodobnie wiele form przejściowych.
| |
| − | | |
| − | Teropody przeważnie zaliczane do [[Coelophysoidea]] przez długi czas uważano za grupę monofiletyczną. Nowsze analizy (Yates, 2005; Smith i in., 2007; Nesbitt i in., 2009 i oparte na niej) wskazują, że nie tworzą one kladu a charakterystyczna budowa tych zwierząt to tylko 'celofyzoidowa faza' rozwoju teropodów (np. budowa przedniej części pyska z wcięciem między kością przedszczękową a szczękową, związana być może z elastycznością kości czaszki lub przystosowaniem do sprawnego manipulowania małą zdobyczą). Wiele cech uważanych za unikalne dla nich mają już formy prymitywniejsze (''Eoraptor'' i szczególnie kluczowa dla zrozumienia filogenezy wczesnych teropodów ''Tawa'') a także te, które okazują się być bardziej zaawansowane (''Zupaysaurus'', ''[[Dilophosaurus]]''). Analiza opublikowana w pracy Martineza i in. (2011), uwzględniająca ''Tawa'' i ''Eodromaeus'', wspiera tę pierwszą hipotezę, lecz nie zawiera innych istotnych taksonów (jednakże rodzaj ''Tawa'' staje się bardziej bazalny przy wydłużeniu drzewka o jedną jednostkę, co powoduje, że celofyzoidy nie są monofiletyczne).
| |
| − | To samo dotyczy bliższych awerostrom dilofozaurydów (Dilophosauridae Madsen i Welles, 2000) - nowo rozpoznanej (lecz nie zdefiniowanej) grupy wyodrębnionej z celofyzoidów, co do której monofiletyczności także nie ma już pewności - ''[[Cryolophosaurus]]'' (wg analizy Smith i in, 2007 takson siostrzany ''Dilophosaurus'') wydaje wg analizy Nesbitta i in. (2009) się bardziej bazalny od dilofozaura (to samo dotyczy innego teropoda uznanego przez Yatesa za przedstawiciela tej grupy - ''Zupaysaurus''). Z awerostrami łączy je 5 cech czaszki: tylnobrzusznie wydłużony oczodół, kości szczękowe prawie równoległe do siebie patrząc od tyłu, zredukowana liczba zębów w kości szczękowej, językokształtny wyrostek na kościach ciemieniowych pokrywający guz nadpotyliczny i relatywnie głęboka kość kątowa górna. Także same dilofozaurydy zdiagnozowano na podstawie cech budowy czaszki: udziału wyrostka kości przedszczękowej w podłużnym i ostrym grzebieniu nosowym, przedłużeniu dołu przedoczodołowego w bocznowewnętrzną stronę kości nosowej i obecności nosowo-łzowego grzebienia (za Smith i in. 2007; cechy te mogą być szerszej rozpowszechnione; Smith i in. 2007 użyli pięciu cech związanych z budową grzebieni - po ich rewizji przez Brusattego i współpracowników (2010A) i odrzuceniu dwóch z nich klad ten nie został uzyskany). Jeśli taksony zaliczone przez Smitha i in. do tej grupy rzeczywiście tworzą klad, to są to teropody wczesnojurajskie (może też późnotriasowe), kosmopolityczne (znaleziono je w Afryce, Ameryce Północnej, Antarktydzie i Azji) i zadziwiająco podobne do siebie - wszystkie miały 6-7 m długości, smukłe, mocno wydłużone i niskie ciała, a na czaszkach fantazyjne ozdoby. Mniejsze lub większe grzebienie na czaszkach miały niemal wszystkie niecelofyzoidowe neoteropody (i może też celofyzoidy - "''[[Megapnosaurus]]''" ''kayentakatae''; słabo rozwinięte miał ''[[Coelophysis]]''), prócz tych, których czaszka została mocno zmodyfikowana (bezgrzebieniaste były ''[[Limusaurus]]'', niektóre abelizaurydy i tyranozauroidy oraz przede wszystkim maniraptorokształtne celurozaury - wśród których niektóre znów wykształciły ozdoby).
| |
| − | | |
| − | ===Ewolucja: awerostry===
| |
| − | We wczesnej jurze miejsce prymitywniejszych teropodów zajęły bardziej zaawansowane ceratozaury ([[Ceratosauria]]) i tetanury ([[Tetanurae]]), należące do [[Averostra]]. Ich nazwa oznacza dosłownie "ptasie dzioby". Przynależność do awerostrów można zdiagnozować na podstawie wielu cech, m. in. (za Smith i in., 2007):
| |
| − | : - asymetryczne zęby kości przedszczękowej (pozbawione prostych stożków)
| |
| − | : - brak otworu w kości kwadratowej,
| |
| − | : - prezygapofyzje położone bocznie do kanału neuralnego w przednich kręgach szyjnych,
| |
| − | : - łopatka nierozrośnięta znacznie na dystalnym końcu,
| |
| − | : - wyraźny wewnętrzny "hak" na przedniej części kości biodrowej,
| |
| − | : - szeroki, "skrzydełkowaty" mniejszy krętarz,
| |
| − | : - zredukowana powierzchnia strzałkowa na kości skokowej,
| |
| − | : - płaski wstępujący wyrostek skokowy.
| |
| − | | |
| − | Ceratozaury ([[Ceratosauria]]) to grupa teropodów znana głównie z kontynentów południowych. Bardziej zaawansowane z nich - abelizauroidy ([[Abelisauroidea]]) - dotrwały do końca kredy. Wyróżnia się wśród nich abelizaurydy ([[Abelisauridae]]) i noazaurydy ([[Noasauridae]]).
| |
| − | | |
| − | Takson siostrzany ceratozaurów to tetanury ([[Tetanurae]]), dzielące się na dwie główne grupy. Pierwszą są wymarłe w późnej kredzie megalozauroidy ([[Megalosauroidea]]), zawierające spinozaurydy ([[Spinosauridae]]) i megalozaurydy (zwane też torwozaurydami - [[Megalosauridae]]/[[Torvosauridae]]). Drugą żyjące do dziś aweteropody ([[Avetheropoda]], inaczej neotetanury - [[Neotetanurae]]), do których należą celurozaury i wymarłe pod koniec kredy karnozaury ([[Carnosauria]]).
| |
| − | | |
| − | Celurozaury ([[Coelurosauria]]) były i są znacznie bardziej zróżnicowane niż ich należący do Carnosauria kuzyni. Prymitywnymi celurozaurami były tyranozauroidy ([[Tyrannosauroidea]]) i kompsognatydy ([[Compsognathidae]]). Bardziej zaawansowane od nich są maniraptorikształtne ([[Maniraptoriformes]]), dzielące się na dwie grupy - ornitomimozaury (Ornithomimosauria) i maniraptory ([[Maniraptora]]). Niepewną pozycję wśród nich mają alwarezzauroidy ([[Alvarezsauroidea]]). Maniraptory dzieliły się na kilka grup: terizinozaury ([[Therizinosauria]]), owiraptorozaury ([[Oviraptorosauria]]) i parawiale ([[Paraves]]). Wśród tych ostatnich wyróżnia się klad [[Eumaniraptora]], do którego należą deinonychozaury ([[Deinonychosauria]]), dzialące się na dromeozaurydy ([[Dromaeosauridae]]) i troodontydy ([[Troodontidae]]). Do drugiej grupy eumaniraptorów zalicza się ptaki. Poza kompsognatydami, wszystkie wyróżnione wśród celurozaurów grupy dotrwały do końca mezozoiku. Wymieranie kredowe przetrwały zaś jedynie niektóre z tych należących do [[Avialae]] (geneza ptaków to obszerniejszy temat, który zostanie omówiony osobno).
| |
| − | | |
| − | ==Wymiary==
| |
| − | | |
| − | [5 cm (''Mellisuga helenae'')], ~43 cm (''[[Parvicursor]]'') < << 16-18 m (''[[Spinosaurus]]'')
| |
| − | | |
| − | Pierwsze teropody prawdopodobnie były małe (1-2 m długości), lecz niektóre bardzo szybko powiększyły rozmiary: (?''Herrasaurus'' 4-6 m; ''[[Gojirasaurus]]'' >5 m; późniejszy ''Liliensternus'' 4-6 m). Z późnego triasu znane są też tropy i szczątki teropodów wielkości ''[[Allosaurus]]'' (Sander i in., 2011). Jurajskie niecelofyzoidowe neoteropody były już całkiem spore - osiągały ok. 6-7 m. Gigantyzm i prawdopodobnie zdolność do szybkiego powiększania rozmiarów ciała cechuje wiele grup teropodów. Największe z nich były prawdopodobnie bliskie osiągnięcia maksymalnych rozmiarów, jakie może mieć zwierzę dwunożne. Zdarzała się także miniaturyzacja - lecz było to zjawisko rzadsze; nieptasi przedstawiciele omawianej grupy (podobnie jak inne dinozaury) nigdy nie zbliżyli się nawet do małych rozmiarów osiąganych przez wiele ptaków, ssaków czy łuskonośnych.
| |
| − | ==Kiedy==
| |
| − | | |
| − | 232-230 Ma -> dziś
| |
| − | najstarsze:
| |
| − | ''[[Eodromaeus]]'' - 232-230 Ma
| |
| − | najmłodsze: dzisiejsze ptaki
| |
| − | | |
| − | Teropody pojawiły najpóźniej 232-230 Ma (Furin i in., 2006), czyli w późnym (późny karnik wg skali Walkera i Geissmana, 2009) lub środkowym triasie (późny ladyn wg skali międzynarodowej z 2009). Z tego okresu z Ameryki Południowej znany jest najstarszy niewątpliwy teropod - ''Eodromaeus'' oraz kolejne dinozaury, które mogą należeć do tej grupy (herrerazaury oraz ''Eoraptor''). Istniało już wtedy także 4-5 linii rozwojowych Sauropodomorpha (''[[Chromogisaurus]]'', ''[[Panphagia]]'', ''[[Saturnalia]]'', klad bardziej zaawansowanych od [[Guaibasauridae]] zaropodomorfów oraz ''Eoraptor'', jeśli jest jednym z nich), co wskazuje na to, że teropody i ich najbliżsi krewni oddzielili się od siebie dużo wcześniej. Nieopublikowane badania (Dececchi i Larsson, 2007) wskazują, że pierwsze teropody pojawiły się już 5-7 milionów lat wcześniej, a więc ok. 239-235 Ma. Poza Ameryką Południową, domniemane szczątki najstarszych teropodów odkryto w Ameryce Północnej, Europie oraz w Indiach. Do jury przetrwali jedynie przedstawiciele Neotheropoda, formy bardziej bazalne, jak ''Daemonosaurus'', wymarły wcześniej.
| |
| − | ==Gdzie==
| |
| − | | |
| − | Cały świat
| |
| − | | |
| − | Ponieważ teropody pojawiły się, gdy znane dziś kontynenty tworzyły jeden ląd, to - poza barierami środowiskowymi - nie było przeszkód w ich rozprzestrzenianiu się, lecz w triasie były rzadkie i mało zróżnicowane. W miarę rozpadu masy lądowej postępowała izolacja, lecz niektóre teropody prawdopodobnie zdołały w jakiś sposób dostać się na kontynenty oddzielone morzami (np. wędrując z wyspy do wyspy). Z drugiej strony niektóre grupy cechuje [[endemizm]] - lecz jest to często zjawisko trudne do zbadania.
| |
| | | | |
| | [[Kategoria:Saurischia]] | | [[Kategoria:Saurischia]] |
